مرگ آلوده
بررسی علل مختلف خودکشی در گفت‌وگو با امان‌الله قرایی‌مقدم
خودکشی شهر به شهر و آدم به آدم فرق می‌کند، دلایل این موضوع بسیار گسترده و ابعاد آن وسیع است. آنچه همواره به عنوان دلیل سنتی خودکشی مطرح می‌شود عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، احساسی و... است که روان فرد را تحت تاثیر قرار داده و در نهایت به گسستن تمام بندهای وابستگی او با دنیا منجر می‌شود اما آنچه اخیراً محققان به عنوان دلیلی جدید برای خودکشی مطرح می‌کنند آلودگی هواست. یک مرور سیستماتیک از داده‌های جهانی نشان می‌دهد افرادی که با آلودگی هوا زندگی می‌کنند، دارای نرخ بالاتری از درگیری با افسردگی و خودکشی هستند. طبق یافته‌های این تحقیقات، چنین فرض می‌شود که مواجهه با هوای سمی موجب افسردگی می‌شود. البته دانشمندان بر این باورند که احتمال وجود چنین ارتباطی وجود دارد اما اثبات آن دشوار است. در این میان قرایی‌مقدم به عنوان یک جامعه‌شناس معتقد است ما نمی‌توانیم بگوییم آلودگی هوا دقیقاً به چه میزان بر خودکشی تاثیر دارد اما به‌طور مسلم می‌توان گفت با توجه به اینکه آلودگی هوا به نابسامانی‌های روحی و روانی برای افراد منجر می‌شود می‌تواند به دلزدگی و بیزاری از زندگی بینجامد و خود یکی از عوامل افزایش میل و اقدام به خودکشی باشد. در این میان باید توجه داشت که بحث تاثیر آلودگی هوا بر خودکشی از سه بخش متفاوت نشات می‌گیرد؛ یک بحث همان است که جغرافی‌گرایان، کلیماتولوژیست‌ها و اقلیم‌شناسان آن را مطرح می‌کنند. در این بخش دانشمندان و محققان اقلیم و فضای زندگی را بر فکر و ذهن و فرهنگ انسان‌ها موثر می‌دانند و در چنین مکتبی قطعاً آلودگی هوا به عنوان یک موضوع محیطی بر خودکشی افراد تاثیرگذار است. برای مثال برخی از اقلیم‌شناسان بر تاثیر رودخانه‌های غرب آمریکا و خودکشی تحقیقاتی انجام دادند. موضوع دیگر تاثیر آلودگی هوا بر ایجاد و تشدید افسردگی است، از این لحاظ می‌توان گفت که آلودگی هوا می‌تواند به آزردگی روحی و روانی افراد منجر شده و آنها را از زندگی و زنده ماندن بیزار کند و به سمت جامعه‌زدگی سوق دهد. و در نهایت بحث سوم نیز تاثیرات جسمی این موضوع است، آلودگی هوا بیماری‌های ریوی و تنفسی را در افراد تشدید می‌کند، این موضوع در کنار مشکلات اجتماعی که افراد بیمار تحت عناوین مختلف از جمله تامین هزینه‌های بیماری متحمل می‌شوند نیز می‌تواند در نهایت به خودکشی بینجامد.
♦♦♦
خودکشی معمولاً تحت تاثیر چه عواملی اتفاق می‌افتد؟
خودکشی از نگاه جامعه‌شناسی یک بحث عمیق، تحقیقاتی و گسترده است که در سال 1894 دورکیم روی آن کار کرد. کتاب خودکشی دورکیم به نحوی اولین مطالعه روش‌شناختی واقعیت اجتماعی در زمینه جامعه است که مطالعه موردی از خودکشی است و اگرچه بعد از آن جامعه‌شناسان زیادی در این زمینه فعالیت و تحقیق کردند اما این کتاب در زمان خود، منحصربه‌فرد بود. خودکشی معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که فرد از جامعه بریده شود، همبستگی خود را با جامعه از دست بدهد و نسبت به آن بی‌تفاوت شود که این اتفاق نیز معمولاً در نتیجه عوامل اجتماعی رخ داده و در نهایت فرد را دچار نابسامانی‌های روحی و روانی می‌کند. افراد ممکن است بر اثر فقر اقتصادی، ازدواج اجباری، فساد، اعتیاد، روسپی‌گری، ورشکستگی یا مشکلات سیاسی به خودکشی دست بزنند و بحث ما در خودکشی یک موضوع کاملاً جامعه‌شناسی است.
یک مرور سیستماتیک از داده‌های جهانی نشان می‌دهد افرادی که با آلودگی هوا زندگی می‌کنند، دارای نرخ بالاتری از درگیری با افسردگی و خودکشی هستند. این موضوع را می‌توان از دید جامعه‌شناسانه تبیین کرد؟
در مورد تاثیر آلودگی هوا بر خودکشی واقعیت این است که ما نمی‌توانیم بگوییم آلودگی هوا دقیقاً به چه میزان بر خودکشی تاثیر دارد اما به‌طور مسلم می‌توان گفت با توجه به اینکه آلودگی هوا به نابسامانی‌های روحی و روانی برای افراد منجر می‌شود می‌تواند به دلزدگی و بیزاری از زندگی بینجامد و خود یکی از عوامل افزایش میل و اقدام به خودکشی باشد. در این میان باید توجه داشت که بحث تاثیر آلودگی هوا بر خودکشی از سه بخش متفاوت نشات می‌گیرد، یک بحث همان است که جغرافی‌گرایان، کلیماتولوژیست‌ها و اقلیم‌شناسان آن را مطرح می‌کنند. در این بخش دانشمندان و محققان اقلیم و فضای زندگی را بر فکر و ذهن و فرهنگ انسان‌ها موثر می‌دانند و در چنین مکتبی قطعاً آلودگی هوا به عنوان یک موضوع محیطی بر خودکشی افراد تاثیرگذار است. برای مثال برخی از اقلیم‌شناسان بر تاثیر رودخانه‌های غرب آمریکا و خودکشی تحقیقاتی انجام دادند. موضوع دیگر تاثیر آلودگی هوا بر ایجاد و تشدید افسردگی است، از این لحاظ می‌توان گفت که آلودگی هوا می‌تواند موجب آزردگی روحی و روانی افراد شده و آنها را از زندگی و زنده ماندن بیزار کند و به سمت جامعه‌زدگی سوق دهد. و در نهایت بحث سوم نیز تاثیرات جسمی این موضوع است، آلودگی هوا بیماری‌های ریوی و تنفسی را در افراد تشدید می‌کند، این موضوع در کنار مشکلات اجتماعی که افراد بیمار تحت عناوین مختلف از جمله تامین هزینه‌های بیماری متحمل می‌شوند نیز می‌تواند در نهایت به خودکشی بینجامد.
اما خودکشی همواره دلایل متعددی دارد، در ایران این دلایل بیشتر در چه حوزه‌هایی هستند؟
از دید دلایل جامعه‌شناختی خودکشی، من تحقیقات زیادی را در 33 شهر کشور انجام دادم و نتایج این پژوهش‌ها نیز 25 سال پیش در روزنامه نوروز چاپ شد. از جمله مهم‌ترین دلایل خودکشی در ایران می‌توان به وضعیت اقتصادی، ازدواج‌های اجباری، طلاق، روسپی‌گری، از دست دادن دوست پسر /دختر و... اشاره کرد. البته دلایل خودکشی در شهرهای مختلف ایران متفاوت است. در کرمانشاه، ایلام و کردستان خودکشی‌ها بیشتر به دلیل ازدواج‌های اجباری است. در این میان تاثیر مباحث سیاسی بر خودکشی نیز بسیار قابل توجه است. در هنگام جنگ خودکشی کاهش می‌یابد اما بعد از جنگ آمار خودکشی بالا می‌رود چرا که در هنگام جنگ همبستگی زیاد می‌شود و همه افراد جامعه به فکر جنگ هستند اما بعد از جنگ چون هر کس سوی کار خودش می‌رود افراد تنها می‌شوند و به خودکشی رو می‌آورند. موضوع آسیب‌های روحی و روانی نیز تاثیر زیادی در خودکشی‌ها دارد. شکست‌های عشقی، شکست در کنکور و مواردی از این دست نیز بر آشفتگی‌های روانی افزوده و در نهایت در خودکشی افراد تاثیرگذار است. در این دسته‌بندی میان یکی از این موضوعات به دلیل اینکه به آزردگی روحی و روانی، دلشکستگی، ایجاد مشکل در تنفس و... منتج می‌شود آلودگی هواست. یکی دیگر از موارد اثرگذار بر خودکشی بحث فرهنگی است. در برخی از فرهنگ‌ها مانند ژاپن هاراکیری به معنای خودکشی دسته‌جمعی وجود دارد. در یونان باستان و در برخی از ادیان نیز به خودکشی توصیه شده است.
در فرهنگ‌های مختلف خودکشی‌ها با اهداف، علل و روش‌های خاصی انجام می‌شود، در این زمینه وضعیت کشور ما را چطور می‌توان مورد بررسی قرار داد؟
خودکشی‌های خودخواهانه و دگرخواهانه وجود دارند. به اعتقاد دورکیم خودکشی خودخواهانه بیانگر عدم احساس تعلق طولانی‌مدت فرد به گروه و البته نبود یکپارچگی در یک جامعه است که در نتیجه چنین احساسی، افراد دست به خودکشی خودخواهانه می‌زنند؛ چون دارندگان چنین احساسی، هیچ اتصالی به جمع ندارند. برای مثال صادق هدایت یک نمونه از خودکشی خودخواهانه است. اما خودکشی دگرخواهانه یا نوع‌دوستانه با احساس غرق شدن در هدف‌ها و باورهای گروه، مشخص می‌شود و در جوامع یا شرایطی با یکپارچگی بالا رخ می‌دهد؛ جایی که نیازهای فردی، کمتر از نیازهای کل جامعه، مهم تلقی می‌شود؛ به همین دلیل، در مقیاس یکپارچه‌سازی مخالف، خودکشی خودخواهانه رخ می‌دهد. از دید دورکیم، در یک جامعه نوع‌دوستانه، دلیل چندانی برای خودکشی افراد وجود ندارد، برای مثال زمانی که افراد در جنگ گاه به خودکشی‌های دگرخواهانه برای حفظ جان سایر افراد دست می‌زنند. مثال تاریخی در جنگ‌های مختلف زیاد است، مانند آنچه بودایی‌ها در زمان جنگ ویتنام کردند.
در هنگام بحران اقتصادی خودکشی افزایش پیدا می‌کند. همان‌طور که بعد از انقلاب جمهوری اسلامی و با کاهش قیمت دلار خودکشی افزایش پیدا کرد یا در سال 1933 و در هنگام بحران اقتصادی آمریکا با افزایش خودکشی مواجه بودیم. الان نیز در کشورمان با توجه به اینکه تامین معیشت با مشکلات زیادی روبه‌رو است و شاهد تورم زیادی هستیم خودکشی افزایش پیدا کرده است. عوامل متعددی در خودکشی موثر است و قطعاً یکی از آنها می‌تواند تاثیر آلودگی هوا بر روان فرد، تشدید افسردگی و در نهایت خودکشی باشد اما این موضوع در میان سایر عواملی که در جامعه وجود دارد موضوع مهمی برای ما نیست. اما خودکشی به‌طور کلی زاییده جامعه است و جامعه خودکشی را به وجود می‌آورد. در میان استان‌های مختلف در ایلام و کرمانشاه و کردستان نرخ خودکشی از سایر استان‌ها بالاتر است و نحوه خودکشی نیز بیشتر به صورت خودسوزی و خوردن گچ اتفاق می‌افتد.
به هر صورت و در یک کلمه خودکشی زمانی اتفاق می‌افتد که همبستگی فرد با جامعه و اطرافیانش قطع شود. ما مانند یک بادبادک هستیم و نخ‌هایی ما را به زمین متصل می‌کند. خانواده، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، دین و... این بادبادک را به زمین متصل کردند و زمانی که فرد اقدام به خودکشی می‌کند از تمام این بندها خود را رها کرده است. نوع خودکشی نیز در زنان و مردان با هم متفاوت است. زنان معمولاً از روش‌های کم‌خشونتی مانند قرص، مرگ موش، گاز و... برای خودکشی استفاده می‌کنند، حال آنکه خودکشی در مردان معمولاً به روش‌های خشنی از جمله سلاح سرد و گرم، حلق‌آویز کردن و... صورت می‌گیرد. به هر صورت خودکشی زاییده جامعه است و این جامعه است که شرایط خودکشی را فراهم می‌کند.
با توجه به تاکیدات شما بر جنبه اجتماعی بودن خودکشی به نظر می‌رسد حتی زمانی که خودکشی‌ها دلایل فردی مثل شکست عشقی دارند نیز باز این موضوع به شرایط اجتماعی برمی‌گردد. این‌طور است؟
کاملاً. هیچ دلیل فردی برای خودکشی وجود ندارد، خودکشی ذاتی، ارثی و نژادی نیست. برای مثال در قبایل کواکیوتل وقتی فردی در جایگاهی دون شأن خود قرار بگیرد خودکشی می‌کند. در هاراکیری‌ها در ژاپن خودکشی دسته‌جمعی می‌کنند و حتی در برخی از ادیان نیز خودکشی ترویج شده است. اما در اسلام به حدی از خودکشی بد گفته شده که حتی عنوان می‌شود کسی که خودکشی کرده نباید در قبرستان مسلمانان دفن شود. این در حالی است که در یونان باستان به خودکشی در مواردی توصیه شده است. بنابراین خودکشی اصلاً فردی نیست. فرد تحت تاثیر جامعه قرار می‌گیرد. برای مثال صادق هدایت از جامعه بریده شد و خودکشی کرد اما در مقابل افرادی هم بودند که در جنگ‌ها روی مین دراز کشیدند و برای نجات دیگران کشته شدند، در واقع خودکشی‌های دگرخواهانه داشتند و در فرهنگ‌های مختلف نیز ستایش می‌شوند. بنابراین خودکشی در ذات کسی وجود ندارد و تنها شرایط اجتماعی افراد را به این سمت سوق می‌دهد.
در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که دین رسمی آن افراد را به شدت از خودکشی منع می‌کند ولی شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در ایران نسبت به سایر کشورها مانع است؟
مسائل فرهنگی و مذهبی در ایران تا حدود زیادی مانعی برای خودکشی محسوب می‌شود. وقتی فردی خودکشی می‌کند خانواده او نیز مورد بازخواست اجتماعی قرار می‌گیرند. اما خودکشی در حال حاضر در ایران به دلیل مسائل متعددی بالاست. در واقع از جایی به بعد فرد از همه چیز بریده می‌شود. باید توجه داشت که هیچ پدیده اجتماعی تک‌علی نیست و همه پدیده‌ها چندعلی هستند. پدیده اجتماعی تام است. به قول «مارسل موس» جامعه‌شناس فرانسوی موضوع جامعه‌شناسی «تمامیت» و «کلیت» پدیده‌های اجتماعی است. مارسل موس می‌گوید هر واقعیت اجتماعی در عین حال پدیده‌های حقوقی، دینی، اقتصادی، روانی، هنری، مورفولوژیک، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی، ارزش‌ها، هنجارها، پندارها و مانند اینها را دربر می‌گیرد، بنابراین باید از این جهات مورد مطالعه قرار گیرد. خودکشی نیز به عنوان یک پدیده اجتماعی از این قاعده مستثنی نیست.
بر همین اساس تاثیر آلودگی هوا بر افسردگی و خودکشی نیز که در مقالات متعددی به آن اشاره شده می‌تواند یکی از عوامل خودکشی در افراد باشد و ضریب آن را در شهرهای آلوده افزایش دهد. در این میان اقلیم‌شناسان که وضعیت جغرافیایی را بر پدیده‌های مختلف بررسی می‌کنند احتمالاً بیشتر به این پدیده توجه می‌کنند. در یک جمع‌بندی کلی باید گفت خودکشی زاییده جامعه است و بر اثر عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، روحی و روانی صورت می‌گیرد و وقتی رابطه افراد با جامعه قطع می‌شود میزان خودکشی نیز افزایش می‌یابد.
