توهم خودکفایی

  نیلوفر حامدی: خودکفایی واژه‌ای به ظاهر پرطمطراق است که بارها و بارها مسوولان کشوری از رسیدن به آن با افتخار یاد کرده‌اند. واژه‌ای که رئیس‌جمهور ایران هم هنوز نرسیده به حیاط دولت، بار دیگر به این موضوع اشاره کرده است. ابراهیم رئیسی در مراسم تحلیف خود به خودکفایی به عنوان یکی از اهداف جدی خود اشاره کرده و گفت: «ایجاد شفافیت حداکثری در اقتصاد، خشکاندن ریشه‌های فساد و رانت‌خواری، مقاوم‌سازی اقتصاد در مقابل تَکانه‌ها، مهار تورم و گرانی، تقویت ارزش پول ملی و بازگرداندن ثبات به اقتصاد کشور، حمایت از تولید ملی و تلاش برای خودکفایی در تامین نیازهای اساسی مردم، پیشرفت فناورانه و دانش‌بنیان، مدیریت بهینه معادن و منابع آب و گاز و نفت کشور، توجه به تغییرات اقلیمی و صیانت از محیط زیست را با قدرت دنبال خواهیم کرد.»

این خودکفایی اما در حوزه کشاورزی همواره با مناقشات جدی روبه‌رو بوده است. فعالان حوزه محیط‌زیست از یک طرف و اقتصاددانان از سوی دیگر. رویکرد کارشناسان محیط‌زیست بر این موضوع استوار است که خودکفایی در تولید محصولی همچون گندم شاید به ظاهر به عنوان کالایی استراتژیک اتفاقی خوشایند به نظر برسد اما در بلندمدت لزوماً نتایج مثبتی به همراه نخواهد داشت و اتفاقاً می‌تواند آثار مخربی برای منابع آبی کشور به همراه داشته باشد. به عقیده آنها خودکفایی در مقابل بهره‌وری قرار دارد. در حالی که می‌توان با تمرکز روی توسعه پایدار زمین‌های کشاورزی هر منطقه را با توجه به ظرفیت آنها مورد کشت قرار داد، رویکرد حاکم تلاش دارد تا تنها با افزایش تولید به خودکفایی برسد. حال آنکه این هدف در آینده می‌تواند ظرفیت آب و خاک کشور را به شدت با مشکل مواجه کند. آن هم در شرایطی که ایران با معضل جدی خشکسالی و کمبود آب روبه‌رو است.

نکته جالب اینکه اقتصاددانان هم در این موضع با کارشناسان محیط‌‌زیست موافق هستند. مجیدرضا حریری عضو اتاق بازرگانی بیش از پنج سال پیش درباره همین مساله واکنش نشان داده بود. زمانی که محمود حجتی، وزیر کشاورزی دولت روحانی رای اعتمادش را از مجلس گرفته بود تا پشت میز وزارت کشاورزی بنشیند و دقیقاً روی اهمیت خودکفایی تاکید کند: «در مورد محصولات کشاورزی مانند گندم ما به جای نگاه اقتصادی نگاه امنیتی داریم. گندم را از کشاورز حدود 25 درصد از قیمت جهانی بالاتر می‌خریم تا امنیت غذایی داشته باشیم. اما امنیت غذایی به معنی خوداتکایی است. ما باید بتوانیم به صورت پایدار احتیاج خود را تامین کنیم. لزومی نیست که حتماً آن را با هر قیمتی تولید کنیم.» از آن روز تاکنون، بارها و بارها کارشناسان حوزه‌های مختلف، خودکفایی را در مقابل بهره‌وری خوانده‌اند و آن را نه اتفاقی خوش‌یمن که خطری جدی برای پتانسیل آب و خاک این کشور معرفی کرده‌اند. با وجود این، مدیران یکی پس از دیگری تاکید ویژه‌ای بر این امر می‌کنند. نکته مهم اما این است که امروز دیگر چند سال گذشته نیست. وضعیت آب در ایران به بحرانی امنیتی بدل شده و اعتراضات خیابانی متعددی در شهرهای مختلف ایران راه افتاده و همه اینها به خاطر تنش آبی است که هشدار آن را از خیلی سال پیش، فعالان محیط ‌زیست داده بودند.