نوشداروی نامشروع
بازار سیاه واکسن چگونه شکل گرفته است؟
کشف واکسن کووید 19 چنان شور و شعفی در جهان به پا کرد که کمتر رخدادی پیش از این در طول تاریخ ایجاد کرده بود. با گذشت ماه‌ها از آغاز واکسیناسیون در جهان اما، کمبود واکسن و توزیع نابرابر آن بسیاری را نگران و امید بسیاری را ناامید کرد. شکاف عظیم میان عرضه قانونی و تقاضای واکسن کووید همچنین سبب فساد و خلق بازارهای موازی و سیاه شده که بی‌شک عواقب گسترده‌ای برای سلامت عمومی خواهد داشت. در دسامبر سال 2020 که سراسر جهان ورود واکسن را به بازار جشن گرفتند، پلیس بین‌الملل به 194 کشور عضو خود هشدار داد که آماده ورود گروه‌های با سابقه جرائم سازمان‌یافته و درگیر در جعل، سرقت و تبلیغات غیرقانونی این محصول باشند. اینترپل شاهد این ادعا را باندهای مکزیکی دانست که آزمایشگاه‌های تولید واکسن جعلی را برپا کرده بودند. اقتصاد نامشروع داروها پیش از این نیز در جهان بازارگرمی داشتند و طیف وسیعی از محصولات غیرقانونی در بازار سیاه را شامل می‌شد. این دست داروها به‌طور بالقوه خطرناک‌ترین تهدید علیه زندگی هستند و عواقب توسعه بازار سیاه واکسن‌ها به‌طور بالقوه گسترده است.
بهداشت عمومی و اجتماعی
به‌رغم هشدارهایی که به افراد واکسینه‌شده در باب احتمال ابتلای مجدد به ویروس داده شده اما احساس امنیت کاذب ایجاد‌شده در میان آنان سبب می‌شود که پروتکل‌های بهداشتی و فاصله اجتماعی را رعایت نکنند. در این میان، هشدار برای افرادی که با واکسن‌های غیرقانونی واکسینه شدند، جدی‌تر است. آسیب‌هایی که به بهداشت عمومی از طریق واکسن‌های جعلی وارد می‌شود به میزان گسترش تجارت غیرقانونی واکسن در آینده بستگی خواهد داشت؛ که این امر تا حد زیادی متاثر از توانایی دولت‌ها در سرعت بخشیدن به واکسیناسیون است. آمار و ارقام اما نشان می‌دهد که مناطق مختلف جهان با کمبود واکسن مواجه هستند و شرکت‌های تولید واکسن نیز اعلام کردند که از سرعت بخشیدن به تولید این نوشداروی حیاتی، عاجزند. در نتیجه، این شکاف بزرگ فرصتی بی‌نظیر برای بازار سیاه است. جذابیت این بازار ممکن است برای کشورهای در حال توسعه بیشتر باشد چراکه بسیاری از برآوردها نشان از آن دارند که واکسیناسیون گسترده در این کشورها تا قبل از سال 2023 عملیاتی نخواهد شد. از سوی دیگر با به گوش رسیدن اخباری مبنی بر کشف گونه‌های جدید و کشنده‌تر ویروس، بسیاری از افراد «راه‌حل آسان» را تا زمان در دسترس قرار گرفتن کانال‌های رسمی، برمی‌گزینند.
بازارهای سیاه واکسن همچنین تبعات اجتماعی جدی‌ای دارند. جوامعی که رویکرد ضدواکسن دارند، در صورت توزیع واکسن‌های غیرقانونی و پدیدار شدن عوارض آن، بر طبل تئوری‌های توطئه خواهند کوبید. این رخداد می‌تواند بر افکار عمومی اثرات جبران‌ناپذیری بگذارد و انگشت اتهام تبانی را به سوی دولت‌ها و شرکت‌های داروسازی نشانه رود.
اختلال در زنجیره‌های تامین
برای رفع کمبودهای فعلی در تامین واکسن، اقدامات فوری و مستمر باید در دستور کار قرار گیرد. حتی اگر شرکت‌های داروسازی مطرح جهانی موفق به تولید سریع واکسن شوند، حداقل در کوتاه‌مدت، از جذابیت‌های بازار سیاه کاسته نخواهد شد. در همین زمان بسیاری از کشورها از سازمان تجارت جهانی درخواست کردند که تعلیقی استثنایی برای ثبت اختراع واکسن کووید 19 در نظر گیرد که این امر با مخالفت جدی اتحادیه اروپا و ایالات متحده روبه‌رو شد چراکه ورود کاسبان بازار سیاه به عرصه تولید و فروش واکسن نامعتبر را افسارگسیخته خواهد کرد.
گرچه برخی از کارشناسان حوزه بهداشت و سلامت راه‌حل‌هایی چون ردیابی، استفاده از فناوری‌های شناسایی فرکانس رادیویی و بهره‌گیری از ابزارهای نظارتی را برای پیگیری کاسبان بازار سیاه واکسن پیشنهاد کرده‌اند اما استفاده از تکنولوژی تنها بخشی از راه‌حل است. به نظر می‌رسد شناسایی و نظارت بر زنجیره تامین واکسن کمک موثرتری برای این بحران باشد. از آنجا که واکسن‌ها برای جابه‌جایی به شرایط ویژه‌ای نیاز دارند، نظارت بر حرکت آنها آسان‌تر است و استفاده از آنان نیز به نیروهای تخصصی‌تری نیازمند است، در نتیجه از نمونه جعلی واکسن قابل تشخیص است. هرچه این زنجیره تامین تقسیم شود، واسطه‌ها بیشتر می‌شود و این به معنای بالا رفتن احتمال انحراف است. در این میان برخی از کشورها از راه‌حل‌هایی تخیلی برای ممانعت از ایجاد بازار سیاه استفاده می‌کنند؛ به‌طور مثال آفریقای جنوبی بنا دارد واکسن‌ها را در مکانی مخفی پنهان کند، این راه تا چه میزان موثر خواهد بود؟ از سوی دیگر بیمارستان‌ها نیز مشکل‌آفرین هستند چراکه بستری برای سرقت داروها از زیرساخت‌های بهداشتی هستند.
فساد و پیامدهای امنیتی
اگر فروش واکسن‌های غیرقانونی به صورت شبکه‌های سیاه زیرزمینی امکان‌پذیر نباشد، رونق این بازار به صورت آنلاین و آفلاین برقرار خواهد ماند. در بسیاری از کشورها، فساد زمینه‌ساز و تقویت‌کننده بازارهای غیرقانونی خواهد شد، چه به صورت رشوه‌ای که به کارکنان شرکت‌های تولیدی و حمل‌ونقل پرداخت خواهد شد و چه به صورت تبانی میان قاچاقچیان با پرسنل بیمارستان‌ها. این شبکه سیاه به ویژه در کشورهایی که ساختار ضعیف دولتی دارند و در جلوگیری از فساد سیستماتیک عاجز هستند، تبلور بیشتری خواهد داشت. همچنان‌که آرتور کپلان متخصص اخلاق در دانشگاه نیویورک تاکید کرده «هر چیزی که به عنوان نجات‌دهنده معرفی شود و در آن کمبودی به وجود آید، خالق بازار سیاه است».
از سوی دیگر اولویت‌بندی کشورها برای واکسیناسیون و ارائه تعریف‌هایی چون «شرایط پرخطر» و «افراد آسیب‌پذیر» سبب فعال شدن لابی‌های مختلف برای قرار دادن افراد در این دسته‌بندی‌ها شده است. صنایع بانفود و لابی‌های قدرتمند در حال رایزنی با دولت‌های خود برای دریافت سریع‌تر واکسن هستند. به همین دلیل برخی بر این باورند که «در جزئیات نحوه اجرای برنامه واکسیناسیون، شیطان ایستاده است». گزارش‌هایی منتشر شده که نشان می‌دهد برخی از پزشکان با دریافت رشوه، بیمارانی را که علائم خفیفی از آسم دارند، به عنوان بیماران پرخطر معرفی می‌کنند تا سریع‌تر واکسینه شوند.
مشاهدات نشان می‌دهد که بازار تبلیغات آنلاین برای واکسن نیز داغ است و هر سه واکسن فایرز، مدرنا و آسترازنکا در بازارهای آنلاین قابل خریداری است. به‌طور متوسط قیمت درخواستی برای هر واکسن از 250 تا 1200 دلار متغیر بوده و فروشندگان تقریباً همیشه تقاضای پرداخت رمزارزهایی چون بیت‌کوین دارند که ردیابی آن دشوارتر است. اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت اینسایدر نشان می‌دهد که بیشتر فروشندگان در فرانسه، آلمان، بریتانیا و ایالات متحده ساکن هستند و بسیاری از آنان تاکنون صدها معامله واکسن انجام داده‌اند. کارشناسان بر این باورند که بسیاری از این واکسن‌های فروخته‌شده از نوع واکسن‌های معتبر و قانونی بوده‌اند که به احتمال زیاد از داروخانه‌ها یا از مازاد بیمارستان‌ها به دست آمده‌اند. دیمیتری گالوف، محققی که رهبری این مطالعه را بر عهده دارد بر این باور است که شواهدی وجود دارد که برخی از این فروشندگان از دوزهای واقعی استفاده کرده‌اند و به نظر می‌رسد که برخی از این افراد به موسسات پزشکی دسترسی مستقیم دارند. این در حالی است که واکسن‌ها باید در شرایط ویژه‌ای ذخیره شوند و حتی اگر فروشندگان واکسن‌های واقعی را برای فروش ارائه کنند، مشخص نیست که این واکسن‌ها در آن شرایط ویژه نگهداری شده‌اند یا خیر. چرا که واکسن‌هایی که در معرض هوای گرم قرار می‌گیرند، اثر خود را از دست می‌دهند. در نتیجه نسبت به ایمنی آنها شک و تردیدهایی جدی وجود دارد. به این بحران باید فروش واکسن‌های منقضی‌شده به صورت آنلاین را نیز افزود.
تمامی شواهد دال بر آن است که مردم به شدت مشتاق دریافت واکسن هستند، اما مطمئن‌ترین راه برای حفظ کیف پول و رسیدن به سلامت آنان، انتظار برای دریافت واکسن‌های تاییدشده از سوی بهداشت جهانی و از طریق درگاه‌های رسمی است.
