چرا همسایگان؟

سیدحمید حسینی/ خزانه‌دار اتاق بازرگانی تهران

معمولاً در ادبیات اقتصادی، کشورهایی که در شعاع یک هزارکیلومتری هر کشور قرار دارند جزو همسایگان محسوب شده و ما از این نظر با داشتن 17 همسایه در شرایط مناسبی قرار داریم و با اغلب آنان روابط حسنه داریم. فرهنگ اسلامی نیز برای همسایه و همسایگان اهمیت ویژه‌ای قائل شده و ما را به احترام به همسایه سفارش کرده‌اند. در دنیای امروز همگرایی و کمرنگ شدن مرزهای جغرافیایی مطرح است و کشورهای دنیا سعی کرده‌اند از طریق پیمان‌های منطقه‌ای نظیر نفتا، مرکوسور، سارک و شورای همکاری خلیج فارس از همه ظرفیت‌های خود جهت توسعه روابط استفاده کنند. گسترش روابط با همسایگان برای ما امنیت، بازار، اشتغال و استفاده حداکثری از مزیت‌های نسبی به وجود می‌آورد، خصوصاً در شرایطی که کشورهای غربی در تلاشند با اعمال تحریم‌های ظالمانه ما را منزوی و روابط بین‌الملل را محدود کنند، روابط با همسایگان و استفاده از ظرفیت آنان جهت شکستن حلقه تحریم‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. گسترش و ارتقای روابط و همکاری‌های اقتصادی و تجارب با کشورهای همسایه به دلایل زیر اهمیت دارد:

1- دلبستگی‌های فرهنگی و سرزمینی مردمان ساکن در کشورهای همسایه ایران
2- علایق و اشتراکات فراوان در آداب و رسوم و سنن مردم این کشورها
3- مشابهت و نزدیک بودن نوع زندگی مردم در عرصه‌های اقتصادی، تجاری، بازارها، کالاهای مصرفی و نوع خدمات
4- پیوند و همبستگی‌های قومی و مذهبی و حتی خانوادگی
5- دسترسی آسان و سریع در نقل و انتقال کالا، خدمات و رفت‌وآمد
6 - استقرار بسیاری از کشورهای همسایه در گستره جغرافیایی فرهنگی ایران و برخورداری از تاریخ مشترک
7- مزیت‌های بی‌شمار تجاری و اقتصادی همسایگان.

ارتباط و گسترش روابط با همسایگان در منطقه حساس خاورمیانه می‌تواند از گسترش ناامنی، تقویت تروریسم، قاچاق گسترده مواد مخدر و اسلحه، اقتصاد زیرزمینی، مهاجرت غیرقانونی اتباع بیگانه و رواج بیماری‌های مسری و خطرناک جلوگیری کرده و باعث همبستگی بیشتر مردم خاورمیانه شود. همسایگان ایران را می‌توان در سه گروه تقسیم کرد:

1- کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس
2- کشورهای حوزه آسیای میانه، قفقاز و روسیه
3- کشورهای عضو اکو نظیر ترکیه، عراق، پاکستان و افغانستان

خوشبختانه ما با هریک از این حوزه‌ها در بسیاری از زمینه‌های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی قرابت و نزدیکی داریم و از نظر فرهنگی، اقتصادی و مذهبی عراق و افغانستان نزدیک‌ترین و طبیعی‌ترین دوستان ما هستند و تراز تجاری ما با این دو کشور کاملاً مثبت و به نفع ایران است. به طور مثال در هفت‌ماهه امسال صادرات به عراق 341/3 میلیارد دلار و افغانستان 435/1 میلیارد دلار بوده است و این دو کشور در رتبه دوم و پنجم بازارهای صادراتی ایران بوده‌اند. صادرات کالایی به عراق ماهانه 500 میلیون دلار و افغانستان 200 میلیون دلار است که با یک برنامه‌ریزی مناسب امکان رساندن صادرات کالا به عراق به ماهانه یک میلیارد دلار و افغانستان به 500 میلیون دلار امکان‌پذیر است (افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی). صادرات به کشورهای همسایه با سایر بازارها نظیر چین، هند و کره تفاوت ماهوی دارد و نوع کالاهای صادراتی ما به این بازارها عمدتاً صنعتی و کشاورزی است، به‌طور مثال عمده صادرات به عراق لوازم ساختمانی (سیمان، کاشی و سرامیک)، برق، مواد غذایی، خودرو و خشکبار و انواع میوه و تره‌بار است که ظرفیت‌های خالی کشور در سیمان، کاشی و سرامیک، لبنیات، خودرو، لوازم‌خانگی و برق را تکمیل کرده و ارزش افزوده نسبتاً بالایی را خلق کرده است. علاوه بر این به شرکت‌های صادر‌کننده خدمات فنی و مهندسی کشور پروژه‌هایی در زمینه مسکن، نیروگاه، خطوط لوله آب و انرژی و سایر زمینه‌ها سپرده شده که در شرایط فعلی کشور که بودجه‌های عمرانی دولت کاهش یافته است این ظرفیت بلااستفاده باقی نمانده و در کشورهای همسایه پروژه‌های زیادی را مدیریت می‌کنند. متاسفانه روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس در سال‌های اخیر به سردی گراییده و باعث شده حجم روابط تجاری با قطر، بحرین، کویت، عربستان و امارات کاهش یابد و فقط روابط با عمان گسترش یافته است. امارات که در سال‌های نه چندان دور مقصد اول کالاهای صادراتی ایران بود اکنون به سومین مقصد کالاهای صادراتی ایران پس از چین و عراق تبدیل شده و صادرات هفت‌ماهه کشور به این بازار 166/2 میلیارد دلار و واردات از این کشور به 375/7 میلیارد دلار کاهش یافته است.
دولت اخیراً گام‌هایی جهت بهبود روابط با قطر و کویت برداشته که می‌تواند به گسترش روابط تجاری و سیاسی منجر شود. ماه گذشته وزیر اقتصاد قطر به همراه نایب رئیس اتاق قطر با یک هیات تجاری از ایران بازدید کرد و موافقتنامه‌هایی برای گسترش روابط بانکی، حمل و نقل و صادرات امضا شد. در صورتی که دولت تلاش جدی جهت کاهش تنش با عربستان به عمل آورد، همکاری دو کشور در بازار نفت باعث تثبیت قیمت و بهبود آن شده و از شدت کارشکنی عربستان در توافق ایران با 1+5 کاسته خواهد شد. گروه سوم کشورهای حوزه CIS و روسیه هستند که روابط سیاسی و اقتصادی ما در این سال‌ها چندان مطلوب نبوده، اما اخیراً دولت تدبیر و امید تلاش‌هایی را در جهت بهبود روابط با روسیه، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان به عمل آورده و ریاست محترم جمهور نیز چند ملاقات با سران این کشورها داشته است و روابط سیاسی ما با این کشورها بهبود یافته است. این کشورها نیز علاقه‌مند به توسعه روابط با ایران هستند و متاسفانه در مجموع صادرات کالایی ما به آسیای میانه کمتر از واردات (با محاسبه گاز و فرآورده‌های نفتی و گاز مایع) ما از این کشورهاست. روابط با روسیه از اهمیت فراوان سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده و این کشور در مذاکرات هسته‌ای می‌تواند به ایران کمک کند و بازار این کشور برای ما بسیار جذاب است. زیرا روسیه دارای بازار بزرگ و اقتصاد بزرگ است و مازاد تجاری آن سالانه 200 میلیارد دلار است. به سردی گراییدن روابط روسیه با غرب می‌تواند فرصت مناسبی برای گسترش روابط تجاری و سیاسی با ایران فراهم کند. این کشور در مقابل صادرات 520 میلیارد دلاری سالانه 340 میلیارد دلار کالا وارد می‌کند و ما قادریم با حضور فعال‌تر در این بازار و رفع موانع بانکی، حمل و نقل، تعرفه و ویزا حجم روابط سه میلیارد‌دلاری را به دو برابر این رقم افزایش دهیم. افتتاح خط راه‌آهن گرگان، اینچه‌برون و قزاقستان که 600 کیلومتر از مسیر ریلی ایران به قزاقستان را کاهش داده و سالانه 12 میلیون تن کالا را قادر است حمل کند دسترسی تجار ایرانی به بازار روسیه، آسیای میانه و چین را تسهیل می‌کند و بازار نسبتاً بزرگی در زمینه اقلام مواد غذایی، تره‌بار، گل و گیاه، نساجی و مواد پروتئینی ایجاد خواهد شد. ضمناً امکان واردات اقلام مورد نیاز کشور نظیر غلات، فولاد، چوب، کاغذ و... با قیمت رقابتی از این کشور وجود دارد. متاسفانه در سال‌های گذشته فرصت‌سوزی‌های فراوانی انجام داده‌ایم و ضروری است با توجه به تحریم روسیه توسط غرب، تلاش جدی جهت بهره‌برداری حداکثری از بازار این کشورها به عمل آوریم. همکاری با همسایگان نباید به صادرات و واردات محدود شود و باید از ظرفیت و پتانسیل تجاری کشور (ترانزیت و سوآپ) نیز حداکثر استفاده را به عمل آوریم. تلاش‌هایی در سال‌های اخیر در جهت گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با ترکیه به عمل آمده که باعث ارتقای سطح روابط شده است ولی اختلاف دیدگاه در مورد سوریه و داعش باعث شده که شتاب آن کند شود و سطح روابط دو کشور در سقف حدود 12 میلیارد دلار متوقف شود. اکنون ایران با صادرات نفت و گاز، اقلام پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی صادرات خود را به حدود هشت میلیارد دلار رسانده در حالی که واردات ما با وجود همکاری هالک بانک ترکیه در نقل و انتقال وجه به حدود چهار میلیارد دلار محدود شده و هدف رهبران دو کشور به ارتقای این روابط به 30 میلیارد دلار ممکن نخواهد شد. در هفت‌ماهه امسال صادرات کالا و خدمات ایران (غیر از نفت و گاز) به ترکیه 905/1 میلیارد دلار بوده که در مقابل 233/2 میلیارد دلار کالا به کشور وارد شده است. در جهت ارتقای روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با همسایگان برداشتن گام‌های زیر ضروری است:

الف: تحرک دیپلماتیک و سفرهای مکرر مقامات کشورمان به این کشورها
ب: اعزام سفرای توانمند و فعال و رایزنان اقتصادی دارای بینش راهبردی و تسلط کاربردی
ج: تشکیل اتاق‌های مشترک بازرگانی و راه‌اندازی خطوط هوایی و دریایی
د: ارتقای ستاد توسعه روابط با عراق به ستاد توسعه روابط با همسایگان زیر نظر معاون اول رئیس‌جمهور و بسط الگوی موفق توسعه روابط با عراق به سایر کشورها
ه: امضای توافقنامه همکاری دو یا چندجانبه و تعرفه ترجیحی و لغو روادید
و: برقراری روابط بانکی دوجانبه یا احیای سیستم تهاتر.