از سربازی اجباری تا ارتش حرفه‌ای

«به زر می‌توان لشگر آراستن». این شعر را فردوسی در قرن چهارم تقویم شمسی سرود و همچنان پس از گذشت حدود یک هزار سال، چنین گزاره پرحکمتی را می‌توان اثبات «حکیم» بودن این شاعر بزرگ ایرانی دانست.

از قرن‌ها پیش، مساله نیاز به «سرباز» برای تامین امنیت و تقویت ارتش، در ایران و سایر کشورها یک چالش برای همه دولت‌ها محسوب می‌شده و راه‌حل‌های متعددی برای آن آزموده شده است. یکی از معروف‌ترین این راه‌حل‌ها، ایده «سربازی اجباری» بوده که شکل «مدرن» آن نخستین بار در دوره انقلاب فرانسه و در سال 1798 به کار گرفته شد تا نخستین جمهوری جهان مدرن بتواند با این طرح، از خود در مقابل حملات پادشاهی‌های اروپایی دفاع کند. فرانسه با این اقدام، به ارتش بزرگ و قدرتمندی دست پیدا کرد که ظاهراً با هزینه‌ای اندک برای دولت این کشور به دست آمده بود و در بحبوحه تنش‌های بین‌المللی اواخر قرن هجدهم، امتیاز بزرگی برای دولت برخاسته از انقلاب این کشور به شمار می‌رفت. طی سال‌های 1800 تا 1813، بیش از دو میلیون و 600 هزار مرد فرانسوی به ارتش این کشور فرستاده شدند که در مقابل ارتش‌های حرفه‌ای ولی چند 10 هزارنفری سایر دولت‌های اروپا، قدرت ویران‌کننده‌ای را به نمایش می‌گذاشت. ناپلئون با استفاده از این قدرت نظامی توانست «ارتش سلطنتی پروس» را شکست دهد تا ایده سربازی اجباری در سایر کشورها نیز به تدریج در قرن نوزدهم به کار گرفته شود.

با این حال، مدتی طول کشید تا این ایده در ایران نیز به اجرا گذاشته شود. نخستین بار در ایران در 16 خرداد 1304 هجری شمسی (1905 میلادی) و در زمان حکومت رضاخان بود که نظام وظیفه عمومی به تصویب رسید و شکل قانون به خود گرفت. طی این دوره، خدمت سربازی در ایران در عمر 88‌ساله خود نام‌های مختلفی مانند محافظ، گارد جاویدان، یاران فناناپذیر، قزلباش، قوای محلی، تفنگچی لر، قوللر، نسقچی لر، سپاهیان ایلات و قوای ولایتی به خود گرفته است، اما نکته مهم در این میان ضرورت خدمت سربازی و به اصطلاح سربازگیری بوده که همواره بر آن تاکید می‌شده است.

اما نقطه اوج این ایده در قرن بیستم و با وقوع جنگ‌های جهانی بود، به طوری که در زمان جنگ دوم کشورهای بریتانیا و شوروی، سربازی را برای زنان نیز اجباری کردند. دولت ایالات متحده نیز در سال‌های پایانی این جنگ، تصمیم به اجباری کردن سربازی برای زنان گرفت، با این تفاوت که قرار شد زنان فقط برای «پرستاری» به نبردها اعزام شوند. هر چند، با شکست ژاپن، این ایده به مرحله اجرا نرسید. با این حال، قانون سربازی اجباری در آمریکا تا سال‌ها بعد ادامه یافت و به ویژه با وقوع جنگ ویتنام، مخالفان سرشناسی همچون «محمدعلی کلی» یا «میلتون فریدمن» پیدا کرد. البته با وجود اجباری بودن سربازی در آمریکا، تبصره‌های زیادی نیز روی آن وجود داشت و تغییرات متعددی نیز در آن صورت گرفت. از جمله در سال 1917، قانونی به نام «سیستم خدمت انتخابی» در آمریکا به تصویب رسید که هنوز هم شیوه اصلاح‌شده آن در حال اجراست. مطابق این قانون، همه مردان 18 تا 25‌ساله باید اطلاعات خود را در این سیستم ثبت کنند و در حال حاضر نیز، استفاده از خدمات اجتماعی زیادی در این کشور برای مردان، مستلزم ثبت نام کردن در این سیستم است. در زمان صلح، ثبت‌نام در این سیستم افراد را مجبور به شرکت در دوره‌های آموزشی نظامی یا صورت‌های دیگر خدمت سربازی عمومی نمی‌کند، ولی افراد متعهد می‌شوند در زمان جنگ و در صورت لزوم، برای دفاع از کشور اقدام کنند.

با این حال، ایالات متحده یکی از نخستین کشورهایی بود که تصمیم به لغو سیستم سربازی اجباری در سال 1973 گرفت. اقدامی که تحت فشار افکار عمومی و به خصوص پس از اعتراضات صورت گرفته طی دوره جنگ ویتنام صورت گرفت. این موضوع نخستین بار در کمپین انتخاباتی ریچارد نیکسون در سال 1968 مطرح شده بود و یک سال پس از پایان جنگ ویتنام در سال 1972 عملی شد.

در سال‌های بعد، کشورهای بیشتر و بیشتری تصمیم به لغو سیستم سربازی اجباری گرفتند و استفاده از ارتش‌های حرفه‌ای، مجدداً رواج بیشتری پیدا کرد. به عنوان مثال، کشور فرانسه که پایه‌گذار سیستم مدرن سربازی همگانی بود، 203 سال پس از اجرای این قانون توسط ناپلئون، سرانجام و در سال 2001 خدمت سربازی را به طور کامل لغو کرد. یا کشور آلمان که پس از شکست از ارتش بزرگ ناپلئون به استفاده از سیستم سربازی عمومی برای ایجاد ارتش بزرگ روی آورده بود، سرانجام از ژوئیه ۲۰۱۱ خدمت نظام اجباری را برای دوره صلح حذف کرد. در کشورهای منطقه نیز، عراق از ابتدای سال ۲۰۱۳ و افغانستان، پاکستان، عربستان، امارات متحده عربی و بحرین از سال ۲۰۱۲ خدمت سربازی اجباری را حذف کرده‌اند. بر اساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده است، در بین 198 کشور جهان، در ۵۷ درصد کشورها (۱۱۲ کشور) اساساً سربازی اجباری وجود ندارد و تنها ۱۰ درصد کشورها (حدود ۲۰ کشور) خدمت نظام وظیفه اجباری بیشتر از ۱۸ ماه دارند مانند آنچه هم‌اکنون در ایران وجود دارد. هشت درصد کشورها (۱۵ کشور) نیز از هر دو نوع اجباری و داوطلب استفاده می‌کنند.

چندی پیش، وب‌سایت خبری الف نیز در تحقیقی به بررسی قانون سربازی عمومی در کشور پرداخته بود و با نقد وضعیت فعلی، پیشنهاد جایگزینی روش کنونی با روش به کارگیری ارتش حرفه‌ای را مطرح کرده بود. بر اساس پیشنهاد این وب‌سایت، «با نگاهی به کشورهایی که خدمت اجباری ۱۸ماه یا بیشتر دارند می‌توان فهمید که چنین سیاستی در بین چه نوع کشورهایی مرسوم است. بورکینافاسو، ارمنستان، تاجیکستان، ترکمنستان، کره شمالی، کنگو، کوبا، گینه، لیبی، مصر، سودان، سوریه، سومالی و ... خدمت وظیفه ۱۸ماه یا بیشتر دارند. البته در این کشورها هم حقوق سربازان معادل یک کارمند بوده و به نظر نمی‌رسد در هیچ کدام جوانان کشورشان را به صورت تقریباً رایگان به کار بگیرند».

بنابراین، با توجه به روند طی‌شده در جهان و کشور، می‌توان بیان کرد که قانون سربازی همگانی، یک پدیده «بومی» و مطابق با آداب و رسوم ایرانی نیست و از روی الگوهایی گرفته شده که در کشورهای دیگر وجود داشته است. این شیوه، در مقاطعی از تاریخ با توجه به مقتضیات و تجربیات روز، پاسخگوی نیاز کشورها برای داشتن ارتش قوی بوده است. ولی با تغییرات صورت‌گرفته در وضعیت نظامی، اقتصادی و اجتماعی کشورها و همچنین، مخالفت‌های عمومی که در اکثر کشورهای جهان با چنین قوانینی شکل گرفت، زمینه برای انتقال از شیوه قدیمی سربازی همگانی به شیوه جدیدتر ایجاد ارتش حرفه‌ای فراهم شد. مزیت این انتقال، از لحاظ اقتصادی بارها به بحث گذاشته شده و نظریات اقتصادی، مفید بودن آن را تایید می‌کند. مروری بر تجربه کشورها نیز نشان می‌دهد روند کلی در جهان، به سوی لغو سربازی اجباری و شکل‌گیری ارتش‌های حرفه‌ای است.

به عنوان مثال، کشور آرژانتین در سال ۱۹۹۴ خدمت وظیفه را لغو و آن را تبدیل به خدمت داوطلبانه کرد. یکی از دلایل این تصمیم، شکست آرژانتین در جنگ فالکلند در مقابل انگلستان بود که به وضوح نشان داد برخلاف گذشته، کمیت در نیروهای نظامی عامل مزیت‌بخشی نیست و تخصص، چابکی و توان نظامی نیروهاست که عامل قدرت یک کشور در زمینه نظامی به شمار می‌رود.

در سایر کشورهایی نیز که هنوز سیستم سربازی عمومی در آنها لغو نشده، راه‌حل‌های جایگزینی مثل فروش خدمت سربازی یا شیوه‌های دیگر به اجرا گذاشته شده است. به عنوان مثال، ترکیه یکی از کشورهایی است که هنوز سیستم سربازی عمومی در آن وجود دارد. در ترکیه خدمت نظامی اجباری برای شهروندان مردی که بین سنین ۲۰ تا ۴۱ سال هستند (با کمی استثنا) اعمال می‌شود. مدت خدمت اجباری در این کشور متفاوت است. در ژوئیه ۲۰۰۳ از طول خدمت سربازی کاسته شد که به این شرح است: 15 ماه برای سربازان صرف (قبلاً 18 ماه بود)، 12 ماه برای افسران احتیاط (قبلاً 16 ماه بود) و شش ماه برای سربازان کوتاه‌مدت که شامل کسانی می‌شود که مدرک دانشگاهی به دست آورده‌اند. در این کشور هنگامی که ستاد مشترک ارتش تشخیص دهد نیروی احتیاط ارتش بیشتر از نیاز است، نظامی برقرار می‌شود که طبق آن هر مشمول می‌تواند با دادن مقداری پول و گذراندن دوره آموزشی یک‌ماهه خدمت خود را طبق قانون به پایان ببرد. با این حال تاکنون این قانون عملی نشده است.