نمی‌توان هیچ‌کدام را حذف کرد

بانک مرکزی از سال 1339 به عنوان بانکدار بانک‌ها و مجری اعمال سیاست‌ها مستقل شد و وظایف اصلی را که هر بانک مرکزی در کشورهای مختلف انجام می‌دهد بانک مرکزی ایران هم برعهده گرفت. باید توجه کرد که برای اعمال سیاست‌های پولی و نظارتی و همچنین انجام فعالیت‌های پولی کشور و بانکداری بانک‌ها احتیاج به یک بانک مرکزی و اطلاعات آماری قوی است که با توجه به این رویکرد، بانک مرکزی یک اداره حساب‌های اقتصادی را راه‌اندازی و شروع به تهیه آمار کرد تا آمار، بررسی و ارزیابی از وضعیت اقتصادی کشور را در اختیار داشته و متغیرهای مهم جهت اعمال سیاست پولی و مسائل مهم دیگر وابسته به بانک را در اختیار داشته باشد.

در کنار آن، مرکز آمار ایران هم موازی با آن، با توجه به اسمی که این مرکز دارد و با توجه به وظیفه‌ای که برای آن در ارکان دولت تعریف شده، به تشکیل یکسری ادارات مختلف در زیرمجموعه‌های اقتصادی و اجتماعی و جمع‌آوری آمار برای این حوزه‌ها اقدام کرد. بنابراین اگر با تمرکز بیشتری به این موضوع نگاه کنیم، می‌بینیم که مرکز آمار ایران یک اداره کاملاً متمرکز، حرفه‌ای و دقیق برای جمع‌آوری کلیه آمارهای اقتصادی موجود در کشور است. در این زیرمجموعه چند اداره مشخص وجود دارند که آمارهای اقتصادی را جمع‌آوری می‌کنند. دو اداره مهم هم که خیلی با اقتصاد در ارتباط هستند، اداره شاخص قیمت و اداره حساب‌های اقتصادی است.

بانک مرکزی مستقل‌تر به نظر می‌رسد

موضوع قابل توجه این است که دقیقاً مرکز آمار از دو اداره‌ای بهره می‌برد که بانک مرکزی هم این چنین اداره‌هایی دارد و در واقع این موضوع وجوه مشترک میان آنهاست. بنابراین این باعث می‌شود که ابتدا به ساکن گفته شود اصلاً چرا آنها آمار جمع می‌کنند و چرا اینها هم دست به چنین اقدامی می‌زنند؟ اینجاست که وقتی دو نهاد در یک بخش مشترک می‌خواهند فعالیت کنند وظیفه مشترک آنها موازی به نظر می‌رسد، وگرنه در آمارهایی مثل نفوس و مسکن و آمارهای مشابه دیگر مرکز آمار ایران متولی است اما در حساب‌های اقتصادی و شاخص قیمت است که این دو نهاد یک کار مشابه هم انجام می‌دهند. یعنی هم کارکنان مرکز آمار یک نوع اطلاعات در این بخش را منتشر می‌کنند و هم کارکنان بانک مرکزی این چنین اقدامی را انجام می‌دهند. از این بابت که بانک مرکزی برای اعمال سیاست‌های پولی و انجام وظایف خود باید آمار قابل وثوق داشته باشد، آنها به صورت مستقل از بدنه دولت مشغول انجام کار خود هستند. البته مستقل از بدنه دولت به منزله این نیست که بانک مرکزی هیچ کاری به کار دولت نداشته باشد بلکه بانک مرکزی یک نهاد مستقل است و به صورت نسبی نسبت به مرکز آمار مستقل‌تر به نظر می‌رسد. از آن طرف هم مرکز آمار ایران وجود دارد که به عنوان یک سازمان ماخذ محاسبات آمار است و این محاسبات را انجام می‌دهد.

در همین حال اما تجربه چند سال اخیر نشان داده با توجه به گزارش‌های آماری که فاصله جمع‌آوری تا اطلاع و چاپ آن طولانی شد، به نظر می‌رسد باید در ساز و کار جمع‌آوری آمار در این دو نهاد که وظیفه ارائه آمار و اطلاعات را دارند بازنگری‌های اساسی صورت بگیرد تا بتوانیم با سرعت بیشتری آمارها را به دست آوریم و مورد ارزیابی قرار دهیم. از این بابت که یک مرجع کلی باید همه آمارها را تولید کند و البته این آمارها فقط آمارهای اقتصادی نیستند و باید بین همه آمارها یک همخوانی وجود داشته باشد، مرکز آمار می‌تواند متولی مناسبی برای این کار باشد. اما در عین حال بانک مرکزی هم به علت حساسیت وظایفی که برعهده دارد و سرعت عمل بیشتر خود، در شرایط فعلی، می‌تواند وظیفه جمع‌آوری آمارهای اقتصادی را همچنان برعهده داشته باشد. با این حال باید توجه داشت در عمده کشورها بانک مرکزی کار آماری می‌کند. مثلاً در فدرال‌رزرو آمریکا، همه آمارهای اقتصادی منعکس می‌شود حالا ممکن است از اداره آمار آمریکا اطلاعاتی بگیرد اما آنها هم این آمارهای اساسی و مهم را دارند. به همین دلیل اینکه ما بگوییم فقط یک نهاد مناسب است که وجود خارجی داشته باشد، امکان‌پذیر نیست. واقعاً نمی‌توان یکی از آنها را حذف کرد اما به لحاظ تکنیکی مرکز آمار ایران باید همه‌کاره باشد، چون همه آمارها را در اختیار دارد نه صرفاً فقط آمارهای اقتصادی. در مورد فاصله زمانی بعضاً تا دو سال انتشار آمارها هم باید اشاره کنم که قبل از سال‌های اخیر این‌طور نبود. اما در دو سال اخیر به دلیل اختلال‌های ناشی از تحریم و مشکلات اقتصادی این طور شد، وگرنه فاصله انتشار این آمارها یک سال هم نبود. حال شاید برخی بگویند یک سال هم زیاد است اما باید اشاره کنم که به هر حال باید این آمارها جمع‌آوری شوند.

ارجحیت با مرکز آمار است

در مجموع به نظر من با شرایطی که فعلاً وجود دارد ارجحیت با مرکز آمار است. چون همه آمارها از جمله آمارهای اقتصادی را در اختیار دارد اما بانک مرکزی هم با توجه به ساختار و تکالیفی که دارد به این آمارها نیاز دارد و ظاهراً خودش هم این نیاز آماری خود را تامین می‌کند و به همان آمارهای خود در اعمال سیاست‌هایش و وظیفه حساس خود اکتفا می‌کند. در همین حال اگر بحث انتظارات را جدی بگیریم شاید برخی بگویند دقیق منتشر نشدن آمارها خدشه‌ای به انتظارات مردم وارد خواهد کرد. در این مورد باید اشاره کنم در حال حاضر هم اختلاف آماری بانک مرکزی و مرکز آمار ایران چندان زیاد نیست. به نظر من وظیفه بانک مرکزی یا مرکز آمار ساختن انتظارات قیمتی نیست بلکه انتظارات قیمتی یک متغیر پنهان است که در جامعه در اثر خوب‌گویی یا بدگویی ایجاد می‌شود.

در واقع رکن اساسی آن همان برآورد خود مردم از وضعیت اقتصادی است. مثلاً ممکن است اکنون اعلام شود تورم دو درصد است، آن وقت وقتی مردم خودشان در این دوره زمانی به بازار بروند، می‌توانند تشخیص دهند که آمار واقعی چقدر با آمار اعلامی مطابقت دارد. در حقیقت واقعیت را خود مردم درک می‌کنند، چون آنها در اقتصاد در حال زندگی هستند. بنابراین شکل‌دهی انتظارات مردم نسبت به آینده اقتصاد، با بهبود اقتصاد نه ارائه گزارش‌های آماری حاصل می‌شود. البته آن هم می‌تواند کمک کند اما رکن اساسی در این مقوله انتظارات قیمتی دریافت خود مردم است که این از جیب آنها و قیمت‌ها حاصل می‌شود.

هماهنگی و تفکیک وظایف دو نهاد

به نظر من نباید این طور باشد که اعلام شود یا همه وظایف با بانک مرکزی است یا همه وظایف با مرکز آمار. هماهنگی و تفکیک وظیفه بین این دو نهاد مهم است. به هر حال در آمارهای پولی کشور ماخذ مناسب‌تر را بانک مرکزی می‌تواند داشته باشد اما می‌تواند آمارهای پولی را به موقع و مناسب در اختیار مرکز آمار هم قرار دهد. یعنی بیشتر از آنکه یک نهاد را برای محاسبه و اعلام همه آمارها تعیین کنند، نیاز به هماهنگی بیشتر است. این دو باید با هم هماهنگی کنند و موازی‌کاری نکنند. در واقع بخشی از ناکارآمدی نظام آماری ما می‌تواند ناشی از ناهماهنگی این دو نهاد باشد. چراکه به هر حال بانک مرکزی متولی بخش پولی کشور است و دقیق‌ترین آمارهای پولی کشور در اختیار بانک مرکزی است. نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت اما این نهاد می‌تواند در این کار هماهنگی بیشتری با مرکز آمار ایران داشته باشد. در مورد توان فنی و تخصصی این دو نهاد هم باید اشاره کنم که هر دو نهاد از این نظر قوی هستند.

کارکنان بخش‌های متولی آماری این دو نهاد تجربه خوبی هم در اختیار دارند. بنابراین نمی‌توان اشاره کرد که بدنه کارشناسی کدام یک قوی‌تر است. به نظر من بدنه کارشناسی آنها تقریباً یکدست است و بیشتر از هر چیزی نیاز به همکاری یکدیگر دارند. در نهایت برای اصلاح نظام آماری کشور پیشنهاد می‌دهم در بخش‌های تخصصی، هر نهادی کار خودش را در ارائه و جمع‌آوری آمار انجام دهد اما به طور تخصصی‌تر با هم ارتباط هماهنگ‌تری داشته باشند. فقط باید سرعت پردازش اطلاعات را بالاتر ببرند و استقلال گزارش‌های خود را از مسائل سیاسی بیشتر کنند.