فقر رفاه

  پگاه قائمیان : رفاه شاخص مهمی برای فهم توسعه‌یافتگی و چیزی حتی فراتر از آن است. شاخصی که از دریچه فلسفی و اندیشه‌ای نیز بحث‌های مهمی ایجاد کرده تا جایی که متفکران گاه به فلسفه رفاه تا سرحد بی‌خردی و حقیرانه و از سویی تا سرحد غایت توسعه‌یافتگی بال و پر داده‌اند. اهمیت رفاه اجتماعی و ارتباط آن با توزیع درآمد و فقر، موضوع پر چالشی است. موسسه لگاتوم در سال 2020 که سال همه‌گیری کووید 19 نیز بود، گزارش خود را منتشر کرده و طبیعی است که طبق دوره‌های گذشته فقیرترین کشورهای جهان در رده‌های پایین جدول شاخص رفاه قرار دارند و رده‌های بالایی جدول، در تصاحب ثروتمندترین کشورهاست.

در گزارش سال 2020 لگاتوم که چهاردهمین گزارش سالانه این موسسه است، آمده که چالش‌های جهانی که در پی پاندمی به وجود آمده قابل توجه است اما هنوز می‌توانیم امیدوار باشیم چراکه در یک دهه منتهی به همه‌گیری، رفاه جهانی سال به سال افزایش پیدا کرده و در سال 2020 در بالاترین سطح خود ایستاده است. اینکه رفاه در تمامی هفت منطقه مورد مطالعه بهتر شده و از 167 کشور، 147 تا در این دوره، شاهد پیشرفت رفاه خود بوده‌اند بنیان محکمی است که می‌توان با اتکا به آن، برای خروج کشورها از بحران پاندمی راهی پیدا کرد.

پسرفت به نسبت قبل

اما آیا ایران که امسال در میان 167 کشور رتبه 120 رفاه جهانی را در فهرست لگاتوم به دست آورده و نسبت به سال قبل یک رتبه هم سقوط کرده اگرچه نسبت به 10 سال قبل پنج رتبه بهتر شده است، کشور فقیری است؟ گزارش امسال می‌گوید، ایران حتی از کشورهایی مانند روآندا، نیکاراگوئه، تانزانیا و کنیا کمتر مرفه است! بررسی وضعیت ایران از این نظر حائز اهمیت است که گزارش لگاتوم به‌طور تقریبی از افزایش سطح رفاه در غالب کشورهای جهان حکایت دارد اما به نظر می‌رسد در بررسی زمینه‌های مورد مطالعه ایران وضعیت رو به پیشرفتی نداشته است و حتی بسیاری بیم فقیرتر شدن مردم و کاهش سطح رفاه را در این سال‌ها مطرح کرده‌اند.

 در گزارش سالانه موسسه پژوهشی لگاتوم، رده‌بندی وضعیت کامروایی و نیکبختی در کشورها بر پایه ارزیابی چند زمینه به دست می‌آید که شامل کیفیت اقتصادی، فضای کسب‌وکار، حکومت، آموزش، بهداشت، ایمنی و امنیت، آزادی شخصی، سرمایه اجتماعی شده و بعدتر زمینه محیط‌زیست نیز به آنها اضافه شد.

ترسیم نقشه راه

لگاتوم در تلاش برای ترسیم نقشه راهی است تا کشورها را از فقر به سوی رفاه هدایت کند و این ماموریت را بر تمرکز بر درک اینکه رفاه چگونه ایجاد می‌شود و پایدار می‌ماند، به انجام می‌رساند. اما به نظر می‌رسد برای فهم بهتر رفاه، باید زمینه‌های شکل‌گیری فقر را نیز بررسی کرد. زمینه‌هایی که به نظام اقتصادی، نحوه حکمرانی و شاخص‌های مرتبط با آن بستگی دارد. از منظر لگاتوم، رفاه چیزی بیش از «ثروت» است؛ مفهومی که از ویژگی‌های مالی، سیاسی، قضایی و شادکامی یک کشور فراتر می‌رود. رفاه به معنای آفرینش محیطی است که در آن هر فرد بتواند به تمامی، ظرفیت‌های خود را شکوفا کند. یک کشور زمانی در خلق این محیط موفق است که نهادهای کارآمد، اقتصاد آزاد و مردمانی توانمند داشته باشد که سالم، تحصیل‌کرده و در امان هستند.

مطالعه گزارش لگاتوم در سال 2020 نشان می‌دهد، ایران در حوزه آموزش و شرایط زندگی بهترین عملکرد را داشته است. شاید این شاخص تنها بخش مثبت گزارش درباره ایران است. چراکه در آزادی‌های فردی ایران بدترین رتبه یعنی 165 را کسب کرده است؛ رتبه‌ای که تا قعر جدول تنها دو پله فاصله دارد!

گزارش سال 2019 لگاتوم نشان می‌داد که جهان در مرفه‌ترین دوران خود به سر می‌برد و 90 درصد از کشورها در مقایسه با 10 سال قبل رفاه بیشتری را تجربه می‌کنند. تحلیلگران لگاتوم می‌گویند اقتصادهای بازتر و در کنار آن، بهبود تجربه زیسته مردم پیشران رفاه در جهان بوده است. علاوه بر این دو، آموزش و بهداشت نیز در جهان رو به بهبود گذاشته و جهان را به روزگار خوش تجربه رفاه بیشتر رسانده است.

شباهت‌های تکراری

مقایسه گزارش لگاتوم در دو سال اخیر میلادی به طرز معناداری در مورد ایران شباهت زیادی با هم دارند. با این حال مرور 10ساله گزارش لگاتوم در مورد ایران بیش از هر چیزی بر حکمرانی و آزادی‌های شخصی تاکید دارد که ایران را تا رتبه‌های پایین تنزل می‌دهد. موسسه لگاتوم در فهرست شاخص رفاه در سال‌های 2010 و 2011 که برای ۱۱۰ کشور جهان تهیه کرد، ایران را در این فهرست‌ها در سال ۲۰۱۱ در جایگاه ۹۷ و در سال ۲۰۱۰ میلادی در رتبه ۹۲ قرار داد. در گزارش سال ۲۰۱۶ انستیتوی پژوهشی لگاتوم، وضعیت دو زمینه کیفیت اقتصادی و فضای کسب‌وکار در ایران در رتبه ۱۱۴ محاسبه شده، وضعیت حکومت در انتهای جدول در رتبه ۱۳۶، آموزش در رده ۷۱، بهداشت در رده ۹۲، ایمنی و امنیت در سطوح پایین در رتبه ۱۲۰، آزادی شخصی در قعر جدول در رتبه ۱۴۵، سرمایه اجتماعی در رده ۷۴ و وضعیت محیط زیست در ایران در رتبه ۱۱۱ ارزیابی شده است. در بررسی سال 2017 موسسه پژوهشی لگاتوم، دو زمینه وضعیت آموزش در رده ۷۱ و سرمایه اجتماعی در رده ۷۴ بیشترین امتیازات ایران را به دست آورده‌اند، در حالی که آزادی شخصی در رتبه ۱۴۵ و حکومت در رتبه ۱۳۶ نازل‌ترین نمرات را کسب کرده‌اند.

کاهش سرمایه اجتماعی

در مطالعات این موسسه در شش سال گذشته زمینه آنچه گزارش «سرمایه اجتماعی» نامیده شده و به سطح انسجام اجتماعی، همیاری و اعتماد به جامعه اشاره دارد، بهترین عملکرد در خاورمیانه در کشورهای اردن، کویت و امارات متحده عربی و... دیده شده است و بدترین عملکرد در زمینه «سرمایه اجتماعی» در خاورمیانه مربوط به افغانستان، سوریه و ایران است که در این کشورها بیش از ۴۰ درصد از مردم می‌گویند که نمی‌توانند به بستگان و دوستان خود اعتماد کنند.

پیش‌تر مولود پاکروان در تحلیلی که پیرامون انتشار گزارش لگاتوم در سال 2019 در مجله تجارت فردا منتشر کرد، توضیح داده که کارنامه رفاه ایران در این میان، همچون سال‌های گذشته، چندان درخشان نیست. ایران همچنان رتبه سه‌رقمی خود را در جدول رتبه‌بندی رفاه حفظ کرده و با دو پله تنزل نسبت به سال گذشته، به رتبه 10 سال قبل خود یعنی رده 119 جدول بازگشته است. تجربه این افت‌و‌خیزهای اندک البته، چندان جدید نیست. در هیچ یک از گزارش‌های لگاتوم نمی‌توانید نام ایران را در فهرست کشورهایی ببینید که در یکی از ارکان رفاه تغییر چشمگیری را به نام خود رقم زده‌اند. مایه نومیدی است اگر بدانیم رفاه ایرانیان از کشورهایی مانند کنیا و زامبیا هم کمتر ارزیابی شده، میانمار در سال جاری بیشترین رفاه را تجربه کرده، و توگو و قرقیزستان پس از آن رتبه‌های دوم و سوم بهبود رفاه را به نام خود رقم زده‌اند. ما اما، همچنان دچار کسری رفاه هستیم. یافته دیگر لگاتوم نیز بر کاهش رفاه ایران صحه می‌گذارد. ما در منطقه منا گرفتاریم! جایی که بین هفت منطقه جهان، رتبه ششم رفاه را کسب کرده است. خاورمیانه و شمال آفریقا در 10 سال گذشته رفاه خود را افزایش داده اما نرخ رشد رفاه آن هنوز هم کندتر از متوسط جهانی است. البته در گزارش لگاتوم از ایران به عنوان یکی از دو کشوری یاد شده که در زیرساخت‌های ارتباطی پیشرفت خوبی را تجربه کرده‌اند اما، ما نیز همچون دیگر کشورهای منا در ارکان آزادی فردی و کیفیت اقتصاد دچار طلسم رکودیم.

سال‌ها در انتظار رفاه

همچنین در همان سال حسین سلاح‌ورزی فعال اقتصادی و از اعضای اتاق بازرگانی پیشتر در تحلیل گزارش لگاتوم در سال 2019 نقبی به زمینه‌های 10 سال گذشته این گزارش در کشورهای مختلف زده که البته وضعیت آن بی‌شباهت به گزارش امسال این موسسه نیست و نوشته است: در تمام طول 10 سال گذشته؛ با نوساناتی اندک، روی‌هم‌رفته، نه رتبه و نه امتیاز ایران در شاخص رفاه تغییر چشمگیری نکرده است.

 بهترین نمره‌های ایران در زیرشاخص‌ها مربوط به بخش‌های دسترسی مردم به بازار و خدمات مرتبط با کیفیت زندگی بوده (چیزهایی مثل خدمات پزشکی و آموزشی) و بدترین نمره‌ها مربوط به آزادی‌های فردی، کیفیت نهادهای اقتصادی، کیفیت محیط کسب‌وکار، کیفیت حکمرانی و سرمایه اجتماعی است. به بیان دقیق‌تر ظرف این 10 سال، علاوه بر آنکه رتبه ایران در جدول ثابت مانده است؛ نمره ایران نیز کمتر از پنج واحد (معادل 10 درصد نمره فعلی ما) تغییر داشته که کاملاً کمتر از متوسط جهانی است. این سکون و رکود طولانی در شاخصی که اثر آن مستقیماً بر زندگی شهروندان منعکس می‌شود؛ به جامعه احساس رکود و سکون و رخوت و به بیان دیگر «بی‌آیندگی» می‌دهد و جامعه بی‌آینده طبیعتاً دچار احساساتی چون خشم و ناامیدی و دلزدگی، رویگردان از رفتارهای عقلایی درازمدت و مستعد رفتارهای انفجاری و کوتاه‌مدت است.

رشد کند ایران در شاخص رفاه در خاورمیانه، شمال و مرکز آفریقا، یک سندرم تقریباً عمومی است. به همین دلیل با وجود رشد بسیار کند ما در نمره شاخص رفاه، رتبه‌مان در جدول ثابت مانده است. در واقع با اینکه جهان در طول این 10 سال، در مجموع برخوردارتر شده؛ عمده کشورها را می‌توان به دو دسته کمتربرخوردار و با رشد کمتر در شاخص و بیشتربرخوردار و با رشد بیشتر در شاخص تقسیم کرد. این یعنی علاوه بر رشد کل مجموع کشورها در شاخص برخورداری، شکاف میان کشورهای بیشتربرخوردار و کمتربرخوردار نیز در حال افزایش است و اگر هرچه سریع‌تر فکری برای تغییر اساسی و عمیق شرایط کشور از نظر شاخص رفاه نکنیم؛ پنجره فرصت ایران برای پیوستن به کشورهای دارای سطح بالای برخورداری، عملاً بسته خواهد شد.

میزان رشد شاخص رفاه، در میان زیرشاخص‌ها خود، بیش از هر پارامتری با سطح متغیر ایمنی و امنیت، همبستگی نشان داده. زیرشاخصی که در کارنامه ایران، تا امروز از وضعیت نسبتاً قابل قبولی برخوردار بوده است؛ اما، جامعه به ما نشان داده این متغیر می‌تواند تحت تاثیر نارضایتی انباشته سال‌های اخیر از وضعیت رفاهی و مشکلات معیشتی، به سرعت در معرض تهدید قرار بگیرد. این موضوع، بر یافته و تحلیل قبلی تاکید مضاعفی می‌گذارد. به عبارت دیگر، اگر پیش از آنکه سکون در وضعیت شاخص رفاهی و انباشت مشکلات معیشتی پارامتر سطح ایمنی و امنیت را دستخوش تهدید کند؛ فکری برای ترمیم شاخص کردیم؛ شانس ما برای عبور از این وضعیت چشمگیر است؛ اما اگر ادامه این وضعیت از طریق بروز نارضایتی‌های اجتماعی موجب تضعیف متغیر ایمنی و امنیت شود؛ عملاً در چرخه سه‌گانه پایین بودن سطح رفاه، نارضایتی اجتماعی، پایین بودن سطح ایمنی و امنیت گرفتار می‌شویم و طبیعتاً خروج از این شرایط بسیار دشوار خواهد بود.