سه کانال مالی برای یک پروژه

سازمان محیط زیست برای حفاظت از تالاب‌ها رویکردی را انتخاب کرده است. در این میان مدیریت اکوسیستمی در حوضه آبریز تالاب که پایه اجرای آن مدیریت است در نظر گرفته شده است. این برنامه‌ریزی و مدیریت از برنامه چهارم توسعه آغاز شده است و دارای مواد قانونی در این برنامه است. در بند الف برنامه چهارم ماده ۶۷ و در برنامه پنجم هم در مواد ۱۸۷، ۱۹۱ و ۱۹۳ به این مورد اشاره شده است. بر این اساس سال ۲۰۰۵ میلادی یعنی سال ۱۳۸۴ قراردادی از طریق اعتباراتی که «جایکا» گذاشته بود با ژاپنی‌ها بسته شد. این قرارداد به منظور احیای تالاب انزلی تنظیم شد و به دلیل اینکه رویکرد آن قومی و حوزه‌ای بود گفته شد که ابتدا باید مطالعات آقای کلن یا مطالعات جامع تالاب برای کل حوزه‌ها انجام گیرد و برنامه‌های عملیاتی از آن بیرون آید. بر این اساس پس از گذشت یکی دو سال از این برنامه طرح جامع تالاب انزلی مطالعه شد و با کمک ژاپنی‌ها و مشاوران ایرانی یک برنامه جامع برای کل حوزه تدوین شد. در این برنامه‌ریزی شش محور سرلوحه فعالیت‌های بعدی قرار گرفت.

این شش محور چه بودند و تاکنون چه فوایدی برای احیای این تالاب داشته است؟

این شش محور به این شرح است. ابتدا مدیریت اکولوژیکی تالاب انزلی یعنی حفاظت و احیای خود تالاب. دوم مدیریت رسوب در حوزه آبخیز چرا که از مهم‌ترین مشکلات تالاب تخریب جنگل‌های بالادست و مراتع و ورود رسوب به تالاب است که عمق آن را کم می‌کند. سوم مدیریت پساب‌هاست که فاضلاب‌های انواع کشاورزی و خانگی و صنعتی و غیره هستند. چهارم مدیریت پسماندها و پنجمین محور آموزش و جذب مشارکت مردم و در نهایت ساختار‌سازی مد نظر قرار گرفته است. در آن زمان به نظر می‌رسید توانمند کردن دستگاه‌های اجرایی و ساختارهای دولتی برای مدیریت بهتر تالاب و مشخص شدن این شش محور بتواند همه مشکلات را بر طرف کند چرا که تصور می‌شد با این شش محور و حضور طرف ژاپنی پروژه رفع مشکل شود. بنابراین در همان زمان پروژه مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی تعریف شد. حدود سال ۱۳۷۸ یا ۱۳۸۸ بود که سه محور از شش محور در اولویت قرار گرفت اما متاسفانه در میانه راه میان ایران و طرف خارجی قطع ارتباط صورت گرفت و این همکاری به صورت کامل قطع شد و این ابتدای راه بدتر شدن اوضاع بود.

درست از سال‌های 13۸۸ و 13۸۹ این ارتباط به دلایلی قطع و پروژه احیا متوقف شد. وقتی که پروژه متوقف شد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آن زمان آمد و گفت یک پروژه اعتباری برای این تالاب بگذاریم بنابراین کار نیمه‌تمام ایران و جایکا با ۹۰ میلیارد تومان مصوب شد. در این مصوبه مقرر شد در هفت سال یک برنامه احیای تالاب بگذارند. این برنامه‌ریزی آغاز به کار کرد و در سال 13۸۹ که سازمان محیط زیست هم عضو کمیته بود، آغاز شد. در آن زمان تصمیم گرفته شد همان فعالیت‌ها ادامه داشته باشند و از اعتبارات داخلی استفاده شود. بنابراین مصوب کردیم یکسری از فعالیت‌ها را از اعتباراتی که به استان ابلاغ می‌شود اجرایی کنیم. بنابراین مسوولیت اجرا به استاندار سپرده شد به این صورت که پول را سازمان مدیریتی به استاندار می‌داد و استاندار هم در منطقه هزینه می‌کرد، در این میان نیز اداره کل محیط زیست تنها بر این عملیات نظارت داشت. در حالی که قرارداد ایران و ژاپن برای مدت هفت سال بود و در حال حاضر یک سال از آن باقی مانده است، اما آنچنان که باید نتیجه‌بخش نبود. با روی کار آمدن دولت یازدهم و بدتر شدن روز به روز تالاب انزلی مجدداً ارتباط ایران و ژاپن قوت گرفت و فاز بعدی احیای تالاب انزلی آغاز شد. از سال 13۹۲ تاکنون نیز فاز دوم احیای این تالاب آغاز شده و این تالاب همچنان نیازمند اعتبارات است.

احیای فاز دوم تالاب انزلی میان ایران و طرف ژاپنی از چه سالی آغاز شد؟

فاز دوم از سال 13۹۲ شروع شد. سال گذشته با آمدن دولت جدید ارتباط با ژاپن بهتر شد و آنها دوباره به ایران آمدند و فاز دوم هم شروع شد. حالا اعتباراتی که ژاپن گذاشته است برای فاز دوم به مدت پنج سال تا سال ۱۳۹۷ در نظر گرفته شده است. به نظر می‌رسد در این پنج‌ساله مبلغی معادل پنج میلیون دلار هزینه شود. همچنین مقرر شده است در سال‌های آینده در کنار اعتبارات جایکا اعتبارات استانی هم تامین شود. در این قرارداد آمده است هزینه‌ای که ایران می‌تواند برای هفت سال پرداخت کند معادل هفت میلیارد تومان است و در کنار آن دولت یازدهم نیز حدود ۱۰ میلیارد تومان اعتبار استانی به این تالاب اختصاص داده است. در حال حاضر سه پروژه اعتباری برای احیای تالاب انزلی در نظر گرفته شده است تا در چشم‌انداز هفت‌ساله و در قرارداد با جایکا اجرایی شود.

وضعیت انزلی چگونه است؟

شرایط انزلی از نظر اکولوژیکی خیلی بد است. این خیلی بد یعنی به لحاظ آلودگی‌ها و رسوبی است که وارد آن می‌شود. کاهش سطح آب دریا باعث کمبود آب تالاب می‌شود و آب تالاب را به سمت خودش می‌کشد. برنامه فعلی نیز بهبود همین شرایط است. اکنون نیز برنامه این سازمان برای هفت سال و همزمان با جایکا و یک سال بعد از آن است. ولی باید یکسری شرایط هم محقق شوند تا به طور مثال همین پایین آمدن آب سطح دریا که خود مساله‌ای حیاتی است برطرف شود. در حال حاضر طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی ارائه شده است تا دریچه‌هایی پیدا شود و ارتباطی میان تالاب و دریا برقرار شود زیرا اگر این‌گونه آب دریا رو به کاهش باشد، همه آب تالاب را به سمت خود می‌کشد و به سمت دریا می‌برد و این مساله هم ربطی به احیا و مدیریت از سوی سازمان محیط زیست ندارد و یک پدیده طبیعی است. یک کارهایی هست که خیلی سخت است و خیلی نمی‌شود پیش‌بینی کنیم که واقعاً می‌شود کاری کرد یا خیر. کارهایی که به لحاظ حذف آلودگی‌ها و جلوگیری از شکار بی‌رویه و... می‌شود انجام داد.

در مدت وقفه احیای تالاب انزلی خود دولت چه میزان هزینه کرد؟

هزینه اعتبارات صورت‌گرفته در مدت زمان توقف احیا میان ایران و ژاپن آنچنان زیاد نبوده است که بتوان گفت دولت در جهت احیا این اقدامات را انجام داده است. عددها خیلی بزرگ نیستند چرا که سازمان محیط زیست سازمان اجرایی نیست و قادر به تامین این اعتبارات نیست. اما انزلی از آن مناطقی است که خیلی روی آن هزینه شده است و اعتبارات زیادی نسبت به دیگر تالاب‌ها به آن اختصاص یافته است. دو‌، سه میلیارد تومان هزینه‌شده در این مدت، در مقابل ۵۰۰ میلیارد و مبالغ دیگر آنچنان زیاد نیست که بخواهیم به آن اشاره کنیم. مهم‌تر از عدد اقدام است. خیلی از فعالیت‌ها نیاز به پول ندارند و بیشتر نیازمند هماهنگی بین‌بخشی و نظارت بیشتر است. حساسیت اجرا بیشتر از تامین هزینه است. بسیاری از تالاب‌ها مشکل پول ندارند چرا که تالاب‌ها مشکل حمایت اجرایی دارند و نیازمند آگاهی مردم و مسوولان هستند. به طور مثال در چند سال اخیر حدود ۱۵ میلیارد تومان در لایروبی انزلی دور ریخته شد در صورتی که می‌شد این هزینه را صرف موارد دیگر کرد.

با توجه به اینکه کشور دارای تالاب‌های زیادی است و در آماری گفته شده است تعداد قابل توجهی از این تالاب‌ها در وضعیت بحران هستند، به غیر از تالاب انزلی در حال حاضر چند تالاب دیگر در دستور کار احیا قرار دارد و اولویت با کدام تالاب‌هاست؟

در حال حاضر ۴۲ تالاب در دست اجرا برای احیا هستند. در این زمان یکسری اعتبارات از طریق طرح حفاظت از تالاب‌ها و برخی از سوی قراردادهای مربوطه تامین می‌شوند. یک شرکتی که تاکنون بر روی چهار تالاب به صورت آزمایشی کار کرده بود جهت احیای این تالاب‌ها آمده است. این شرکت تاکنون بر روی چهار تالاب دریاچه ارومیه، پریشان و شادگان کار کرده است. در حال حاضر نیز برنامه این شرکت روی هشت تالاب زیست‌ بومی است. اکنون نیز برنامه احیا بر روی ۴۲ تالاب کشور در دستور کار است.

چشم‌انداز احیای این تالاب‌ها چه زمانی است؟

باید گفت که هر یک از این تالاب‌ها به صورت صد در‌صد احیا نمی‌شوند، بلکه فقط بهبود می‌یابند. همچنین نمی‌توان گفت هریک چقدر زمان نیاز دارند و همه اینها به صورت عملی و با گذشت زمان مشخص می‌شود. برخی از این تالاب‌ها به دلیل آلودگی مشکل‌زا شده‌اند و برخی به دلیل کاهش سطح آب. بعضی از آنها در فلات مرکزی هستند و برخی به لحاظ خشکی و کمبود مواد دچار مشکل شدند بنابراین نمی‌توان یک نسخه کلی برای همه تالاب‌ها و زمان‌بندی دقیق داد چرا که هر کدام یک سرنوشتی دارند.