قد بلند نشان سلامتی است

قد افراد به دو عامل عمده بستگی دارد؛ ژنتیک و شرایط زندگی اجتماعی و تغذیه. مهم‌ترین دلیل ژنتیک است. یعنی حدود ۸۰ درصد از دلایل این موضوع به ژنتیک برمی‌گردد؛ پس کوتاهی یا بلندی قد ما بیشتر به عامل ژنتیک بستگی دارد. ژنتیک هم به والدین، قومیت و جمعیت ما مربوط است. به زبان خیلی ساده اندازه قد هر فرد معدل قد والدین است. برای نمونه اگر مادر فردی بلندقد باشد و پدرش قدی متوسط داشته باشد، قد فرزند این دو از پدر خانواده بیشتر می‌شود. البته تعیین قد افراد به این سادگی نیست. چون موضوع قد یک موضوع جمعی است که به نسل‌های پیشین هم مرتبط است. اینها مباحث ژنتیک است و همان‌طور که گفتم اگر عوامل موثر در بلندی یا کوتاهی افراد را صد قسمت بکنیم ۸۰ قسمت آن ژنتیک است.

آن ۲۰ درصد دیگر چیست؟

آن ۲۰ درصد دیگر محیط و شرایط اجتماعی و تغذیه است. اگر نگران کوتاه شدن قد جامعه هستیم، نمی‌توانیم ژن‌های خود را عوض کنیم. چون از این لحاظ به نسل‌های پیشین و پدر و مادر خویش وابسته‌ایم.

پس چه اتفاقی می‌افتد که یک نسل از نسل دیگر کوتاه‌تر یا بلندتر می‌شود؟

این اثر محیط است که گاهی سبب می‌شود یک نسل از نسل پیشین بلندتر یا کوتاه‌تر شود. موضوع این است که ما نمی‌توانیم آنچه را که در وجودمان است عوض کنیم ولی می‌توانیم نحوه زندگی، تغذیه و بهره‌مندی از عواملی را که سبب رشد می‌شود تغییر دهیم. دیده شده که مثلاً مهاجرانی که از نظر اقتصادی و تغذیه ضعیف‌تر بودند وقتی به کشور مقصد رفته‌اند که وضعیت رشد بهتری داشتند، نسل بعدی از پدر و مادرها بلندقدتر بودند. گاهی این افزایش قد تا ۲۰ درصد است. حتی تا ۱۰ سانتیمتر. در این موارد ژن افراد که تغییری نکرده است. چون ژن این افراد وابسته به پدر و مادر است و نمی‌توانسته عوض شود پس دلیل افزایش قد را باید در نحوه زندگی، شرایط اجتماعی و تغذیه‌ای جست. طبق مطالعات انجام شده در مجموع روی ژن انسان ما ۷۰۰ قسمت مختلف را پیدا کرده‌ایم که روی قد موثرند. یعنی انسان یک ژن منحصر به فرد برای کوتاهی یا بلندی قد ندارد. این ۷۰۰ قسمت با هم ترکیب می‌شوند و از ترکیب آنان است که مشخص می‌کند فرد کوتاه‌قد است یا بلندقد. پس با مجموعه‌ای از تاثیرات مواجهیم. این ۷۰۰ نقطه همان ۸۰ درصد ژنتیک است که روی بلندی و کوتاهی قد تاثیر دارند. اما ۲۰ درصد دیگر به محیط و عوامل دیگر بستگی دارد. حالت برعکس هم وجود دارد. اگر ما در جمعیتی باشیم که از لحاظ قدی دارای قد بلند یا متوسطی باشیم اما شرایط تغدیه ما نامناسب باشد، قد نسل بعدی در مقایسه با قد نسل والدین خود کوتاه‌تر می‌شود. آنچه وزیر بهداشت و درمان در مورد کوتاهی قد هشدار داده است به این موضوع مربوط می‌شود.

موضوع این است که ما ژن‌های خود را به فرزندان‌مان منتقل می‌کنیم اما آنچه سبب می‌شود معدل قد فرزندان ما از ما کمتر شود به خاطر همان ۲۰ درصد است.

پس هم ژن در کاهش یا افزایش قد موثر است و هم عوامل تغذیه‌ای و محیطی؟

بله، همان‌طور که گفتم عوامل مختلفی بر معدل قد افراد موثر است. بخش اعظم آن ژنتیک است و بخش اندک آن عوامل محیطی است. این عوامل محیطی هم عوامل تغذیه‌ای و هورمونی است. یعنی مسائلی که بیشتر در رشد اسکلتی و غضروف‌های افراد دخیل هستند. طبیعی است که آن عوامل محیطی یا تغذیه‌ای که در رشد و تحکیم اسکلت و استخوان‌ها تاثیر دارند، خود‌به‌خود بر طول قد افراد هم تاثیر می‌گذارند. من هشدار وزیر بهداشت در مورد کوتاهی قد ایرانیان را شنیده‌ام. منظور او این بوده است اگر برای مثال مصرف شیر در کشور کاهش پیدا می‌کند خود به خود این نوع تغدیه روی استخوان‌سازی و کوتاهی قد افراد در نسل‌های بعدی تاثیر می‌گذارد.

آیا در طول سال‌های طولانی ژن‌های افراد تغییر می‌کنند؟ از این سوال می‌خواهم به این برسم که شاید تنها آن ۲۰ درصدی که شما گفتید در قد موثر نباشد و این ۸۰ درصد ژنتیک هم طی سال‌های طولانی و نسل‌های بسیار بر قد افراد تاثیر بگذارد.

بله، ژن افراد ممکن است تغییر کند. اما ما هیچ شواهدی نداریم که نشان دهد به لحاظ ژنتیکی قد ایرانی‌ها در حال کوتاه شدن است. از طرفی هم به لحاظ ژنتیکی چه در انسان‌ها و چه در حیوانات افراد با کسانی‌ که مشابهت ژنتیکی دارند ارتباط می‌گیرند و تولید نسل می‌کنند. برای همین است که افراد دارای قد مشابه تمایل بیشتری برای ازدواج با همدیگر دارند. در نتیجه اگر بدانید تمایل ژنتیکی به چه سمت است ضمن حفظ متوسط قد، ما در آینده هم افراد بلندقد را بیشتر خواهیم دید و هم افراد

کوتاه‌قد را.

ما هیچ شواهدی نداریم که نشان دهد ایرانی‌ها به لحاظ ژنتیکی در حال کوتاه شدن هستند اما نشانه‌هایی داریم که نشان می‌دهد ما به لحاظ تغذیه‌ای در حال کوتاه شدن هستیم. پس اگر بخواهیم دچار کوتاهی قد و جمعیت کوتاه‌قد نشویم باید تغذیه خود را درست کنیم.

آیا با دستکاری ژنتیکی می‌توان قد افراد را تغییر داد؟

در مورد انسان نمی‌توان با دستکاری ژنتیکی در یک نسل قد افراد را در نسل بعدی تغییر داد. در حوزه‌های غیرپزشکی مانند دامپزشکی یا تولید گیاهان می‌توان برای اصلاح نژاد اقداماتی را انجام داد و با اصلاح ژن‌ها در نسل بعدی تغییراتی را ایجاد کرد. اما در مورد انسان نمی‌توان از طریق مداخله در ژن افراد تغییراتی را انجام داد. تنها راهی که می‌توان از طریق آن در قد افراد تغییر ایجاد کرد همان رعایت موارد بهداشتی یا تغییر در سبک زندگی است.

یک سوال اساسی وجود دارد و آن اینکه آیا قد نسل ایرانی‌ها در حال کوتاه شدن است؟ یعنی اگر قد نسل‌های مختلف را بررسی کنیم آیا متوسط قد افراد کاهش یافته است؟

جواب دقیق این سوال را وزارت بهداشت باید بدهد آن هم با تکیه بر آماری که در مورد قد افراد وجود دارد. اما آمار کلی‌ای که وجود دارد می‌گوید قد ایرانی‌ها در طول سال‌ها حدود ۴ سانتیمتر کوتاه‌تر شده است. یعنی قد نسل فعلی نسبت به نسل‌های قبلی کوتاه‌تر شده است. اما موضوع این است که عکس این مطلب هم وجود دارد. یعنی نسل‌هایی که از آفریقا به آمریکا مهاجرت کرده‌اند، متوسط قد نسل‌های جدید حدود ۷ تا ۱۰ سانتیمتر افزایش ‌یافته است. یا برخی از نژادهای آسیایی که به هلند رفته‌اند بیشتر از ۱۰ سانتیمتر به قد نسل جدید اضافه ‌شده است. یا ژاپنی‌ها با مداخلات تغذیه‌ای که ایجاد کرده‌اند حدود ۱۰ سانتیمتر یا حتی بیشتر از قد پدران خود بیشتر شده‌اند. این کشورها که تغییری در ژنتیک خود ایجاد نکرده‌اند آنچه سبب افزایش یا کاهش قد آنها شده است تغییر در شرایط زندگی و سبک تغذیه آنهاست.

آنچه از جمع‌بندی اظهارات شما تا اینجا برمی‌آید این است که از دو عامل ژنتیک و عوامل تغذیه‌ای و فرهنگی، تغذیه می‌تواند بر افزایش قد افراد تاثیر داشته باشد و حتی در کشورهای مختلف متوسط قد افراد تا ۱۰ سانتیمتر از این طریق افزایش ‌یافته است. اما سوال این است که آیا این افزایش قد که از طریقی جز ژنتیک ایجاد می‌شود، بازگشت‌پذیر است؟ یعنی اگر نسل فعلی ما به دلیل عوامل تغذیه‌ای کوتاه‌قد شده است، نسل بعدی هم کوتاه‌قد می‌ماند؟

نه، اگر ما شرایط تغذیه خود را بهبود بدهیم و شرایط زندگی را بهتر کنیم نسل‌های بعد به همان ژن اولیه خود که بلندی قد است بازمی‌گردند. چون ژنتیک افراد که تغییر نکرده است. آنچه تغییر می‌کند تغذیه و سبک زندگی است که با بهبود آن می‌توان به همان قد قبلی بازگشت و قد افراد در این حالت شبیه قد نسل پدربزرگ‌هایشان می‌شود. پس می‌توان با بهبود شرایط تغذیه‌ای قد نسل بعدی را اصلاح کرد و طول قد آنها را به حالت طبیعی بازگرداند. یک نکته دیگر وجود دارد. آن هم این است که اگر مادران ما کوتاه‌قد شوند یا از نظر فیزیکی جثه کوچک‌تری داشته باشند خود به خود این اندام در دوران بارداری بر جنین آنها هم تاثیر می‌گذارد و نسلی که از این مادران متولد می‌شود خود به خود کوتاه‌قد و ضعیف‌جثه خواهند شد.

اما یک نکته را باید مدنظر قرار دهید و آن این است که کوتاهی قدی که از این طریق ایجاد می‌شود هم تحت تاثیر ژنتیک نیست. بلکه بستگی به عوامل تغذیه‌ای دارد. پس برای اصلاح آسیبی که ما در این نسل به خودمان و نسل‌های بعدی می‌زنیم طی چند نسل می‌توان به نقطه اول بازگشت و افراد به قد اجداد خود می‌رسند. مساله این است که مادران فعلی هم شرایط مادران قبلی را در دوران بارداری خود ندارند. پس هم عوامل تغذیه‌ای آنها و هم عوامل فیزیکی مادران بر قد فرزندان تاثیر می‌گذارد. پس بازهم تاکید می‌کنم که مجموعه‌ای از عوامل در کوتاهی یا بلندی قد افراد تاثیر می‌گذارد. اما می‌توان گفت با بهبود شرایط می‌توان به شرایط اولیه بازگشت.

پس با این تفاسیری که شما گفتید و با توجه به اینکه عوامل محیطی، تغذیه و سبک زندگی تاثیر ۲۰‌درصدی بر قد افراد دارد، می‌توان گفت هشدار وزیر جدی بوده است و جای تامل و بررسی دارد؟

کاملاً درست است. ببینید من همان اول هم تاکید کردم که ۸۰ درصد قد افراد بستگی به ژن آنها دارد. اینکه ژن تعیین می‌کند که متوسط قد افراد چه میزان باشد. ژن افراد هم قابل تغییر یا دستکاری نیست. پس وقتی نمی‌توان در بخش اعظم این داستان تغییری ایجاد کرد باید ۲۰ درصد باقیمانده را که اتفاقاً می‌تواند قد افراد را تحت تاثیر قرار دهد جدی گرفت. این ۲۰ درصد تنها به تغذیه هم مربوط نمی‌شود. می‌توان با ورزش و اصلاح دهه اول زندگی افراد متوسط قد افراد را افزایش داد. دهه اول زندگی افراد تاثیر بسیار زیادی بر قد افراد دارد. بیشترین زمانی که یک فرد رشد می‌کند و به طول قدش اضافه می‌شود اول مربوط به دوران جنینی است، که جنین در رحم مادر قرار دارد که تغذیه و سبک زندگی مادر بر رشد و سلامت فرد تاثیر می‌گذارد. بعد از تولد فرد هم دهه اول زندگی فرد یعنی از دوران نوزادی تا نوجوانی بهترین زمان برای رشد افراد است. دختران تا سنین ۱۲ تا ۱۳ سالگی و پسران تا سنین ۱۵ تا ۱۶ سالگی بیشترین رشد جسمی را تجربه می‌کنند و بعد از آن رشد افراد متوقف می‌شود. بنابراین هر اتفاقی که قرار است در مورد طول قد افراد رخ دهد باید در دوران کودکی و نوجوانی رخ دهد و در این دوران هم باید با بهبود تغذیه و ورزش و ایجاد شرایط مناسب برای زندگی افراد رخ دهد. بعد از این سن، رشد افراد متوقف می‌شود و افراد در هر سنی که باشند در جوانی یا میانسالی، نمی‌توان انتظار داشت که به قد این افراد اضافه شود. پس باید اقدامات لازم انجام شود که افراد در این سنین بهترین رشد را تجربه کنند. حال چه اقدامات و راهکارهای فردی باشند و چه سیاست‌هایی که دولت‌ها اتخاذ می‌کنند.

میانگین قد ایرانی‌ها در مقیاس جهانی چگونه است؟ یعنی آیا ایرانی‌ها در مقایسه با دیگر کشورها مردمانی کوتاه‌قد هستند؟

اگر بخواهم جواب کلی بدهم قد ایرانی‌ها در مقایسه با دیگر کشورها در حد متوسط جهانی قرار دارد. یعنی ما نه از مردمان بلندقد در دنیا محسوب می‌شویم و نه جزو اقوام کوتاه‌قد هستیم. بسیاری از نژادها از نژاد ما کوتاه‌ترند و بسیاری هم بلندقدترند.

سوال دیگری که دارم این است که موضوع کوتاه شدن قد چه اهمیتی دارد که وزیر بهداشت بخواهد در مورد این موضوع هشدار بدهد؟ یعنی چه اهمیتی دارد که قد ایرانی‌ها کوتاه باشد یا بلند؟ متوسط قد آیا معیار خاصی است؟

کوتاهی یا بلندی قد یک موضوع فرهنگی است. اما جدای از این بلندی قد افراد در میان اقوام و کشورهای مختلف نشان‌دهنده سلامتی است. ببینید گاهی نژادی به لحاظ ژنتیکی کلاً کوتاه‌قد محسوب می‌شوند پس در این حالت اینکه افراد این نژاد یا کشور همه کوتاه‌قد باشند، نشانه عدم سلامت نیست. یعنی ژن افراد ایجاب می‌کند که کوتاه‌قد باشند. اما زمانی هم هست که ژن افراد یک کشور ژن بلند یا متوسطی است و اگر افراد کوتاه‌قد شده‌اند به دلیل سوءتغذیه یا شرایط نامناسب است. در این حالت طبیعی است که کوتاهی قد نشانه خوبی نیست. چون همان‌طور که قد افراد کوتاه می‌شود ارگان‌ها و سایر اندام‌های بدن هم در معرض آسیب قرار می‌گیرند. پس بلندی قد افراد بیشتر نشانه‌ای از میزان سلامت آنان است. بنابراین جدای از مسائل فرهنگی که همه قومیت‌ها ترجیح می‌دهند قد بلندی داشته باشند این قد نشانی از سبک زندگی و سلامت افراد و شرایط زندگی نامناسب یا مراقبت‌های بهداشتی و تغذیه‌ای ضعیف است.

در این حالت علاوه بر قد ارگان‌های دیگر بدن هم درگیر هستند. همچنین چون طول قد عمدتاً وابسته به سیستم استخوانی است طبیعتاً وقتی به دلیل شرایط تغذیه‌ای طول استخوان کاهش می‌یابد، این نشانه‌ای است که استخوان و اسکلت فرد از سلامت کافی برخوردار نیست و این نامناسب بودن شرایط جسمی در دوران کهولت و افزایش سن هم می‌تواند برای افراد در‌دسرساز باشد. برای همین است که درصد قابل توجهی از زنان و مردان ما در سنین بالا مشکلات استخوانی دارند که این هم متاثر از شرایط تغذیه‌ای است.

پس اظهارات وزیر بیشتر موضوع سبک زندگی را هدف قرار داده است؟

بله، کاملاً درست است. در اخباری هم که این هشدار وزیر را منعکس کرده بودید مشاهده می‌شود که تاکید ایشان بیشتر بر مصرف لبنیات و شیر و تغذیه صحیح بوده است و آثار تغذیه بر سلامت افراد هم موضوع اثبات‌شده‌ای است. این تاثیر هم در سنین کودکی نمود پیدا می‌کند و هم در دوران کهولت.

نگاه دیگری هم وجود دارد که در ادامه اظهارات شماست. شما گفتید بلندی قد نشانی از سلامت و تغذیه صحیح است این موضوع به خصوص برای کشوری که اکنون دارای یک جمعیت جوان است و بعدها با یک جمعیت سالخورده مواجه می‌شود از این لحاظ اهمیت می‌یابد که بیماری و تغذیه نامناسب علاوه بر بیماری جسمی هزینه‌های اقتصادی بسیاری را بر کشور متحمل می‌کند؟

دقیقاً موضوع همین است. نشان داده شده است که در جوامع مختلف آن افرادی که تغذیه و تحصیلات پایین‌تری دارند، از نظر اجتماعی موفقیت پایین‌تری دارند و از نظر سلامتی هم سلامت کمتری دارند. یعنی همه این موارد با هم در ارتباط است. پس این موضوع نشانی از سطح اجتماعی اقتصادی و سلامتی است.