قهرمانان موشک

هر موشکی که به هوا شلیک می‌شود، می‌تواند دو مقصد داشته باشد: در انهدام اهداف نظامی به کار گرفته شود یا به مدار زمین برود و در تحقیقات فضایی علمی مشارکت کند. در این دو فرآیند، جنگ‌ها، شرکت‌های دفاعی و امنیتی را ثروتمند می‌کنند و تحقیقات فضایی و علمی، برای کشورها سودآوری اقتصادی خواهند داشت. هر زمانی که جنگی رخ دهد، غمی بزرگ، مردم را اسیر خود می‌کند، اما تولیدکنندگان سلاح، خوشحال‌تر می‌شوند. وضعیت کنونی جهان نیز به همین سمت هدایت شده است. درگیری‌های جهانی و منطقه‌ای در مرحله هشدار قرار گرفته‌اند. جنگ روسیه و اوکراین به مرحله فرسایشی رسیده و کشورهای دیگری را نیز در پشت صحنه درگیر کرده تا از طرفین جنگ حمایت کنند. از آن‌سو، حمله اسرائیل به نوار غزه، جان 27 هزار نفر را گرفته اما هنوز ادامه دارد و گفته می‌شود همچنان از آتش‌بس دائمی خبری نیست و درگیری‌ها ادامه خواهد داشت. وضعیت در یمن، عراق، سوریه و لبنان هم به مرحله حساسی رسیده و به نظر می‌رسد آینده را دستخوش تحولات خاصی خواهد کرد. در همه این درگیری‌ها و تنش‌ها، موشک‌ها حرف اول را می‌زنند. کشورها و طرف‌های درگیر تلاش می‌کنند خود را در زمینه فناوری‌های موشکی قوی‌تر کنند و فشار بیشتری بر طرف‌های مقابل خود بیاورند. موشک‌هایی که می‌توانستند برای قرار دادن ماهواره‌ها در فضا مورد استفاده قرار گیرند، اکنون برای جنگ مورد استفاده قرار می‌گیرند و به نظر می‌رسد این وضعیت، پایانی ندارد. در این میان، کشوری برنده است که قدرت بیشتری در تسلیحات داشته باشد و فناوری موشکی، از جمله ابزارهای این قدرت به‌شمار می‌رود. فناوری موشکی که به یکی از ابزارهای تحول دفاعی تبدیل شده، یکی از اصلی‌ترین ابزارهای اکتشافات فضایی هم به‌شمار می‌رود و کشورهای مختلفی در این عرصه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. نکته اینجاست که سرمایه‌گذاری در فناوری‌های موشکی به منظور اکتشافات فضایی به صورت عمده از سوی دولت‌ها انجام می‌شود. این سرمایه‌گذاری‌ها به صورت ویژه از طریق آژانس‌های فضایی مانند ناسا در ایالات‌متحده، ESA در اروپا، Roscosmos در روسیه و CNSA در چین صورت می‌گیرد. فرآیند فعالیت در این زمینه نیز به گونه‌ای تعریف شده که آژانس‌های فضایی از دولت‌های خود بودجه دریافت می‌کنند تا موشک‌ها را برای ماموریت‌های فضایی توسعه دهند و آنها را برای پرتاب آماده کنند. این موضوع نشان می‌دهد که مسیر سرمایه‌گذاری‌های نظامی و علمی در فناوری‌های موشکی از یکدیگر جدا می‌شود. این شکاف زمانی پررنگ‌تر می‌شود که شرکت‌های بخش خصوصی مانند SpaceX، Blue Origin و Virgin Galactic نیز در توسعه موشک‌ها سرمایه‌گذاری کنند و به دنبال آن باشند که فناوری موشکی را برای استفاده در حوزه‌های هوافضا به کار بگیرند.

موشک‌های نظامی؛ اهداف در دسترس

موشک‌ها، سیستم‌های تسلیحاتی مهمی به‌شمار می‌روند که در کاربردهای نظامی و هوافضا برای اهداف مختلف از جمله عملیات تهاجمی و دفاعی، حملات دقیق، دفاع هوایی، جنگ ضدکشتی و بازدارندگی استراتژیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. موشک‌ها بر اساس نیروی محرکه، سیستم هدایت، برد، سرعت و اهداف مورد نظر طبقه‌بندی می‌شوند. بر اساس طبقه‌بندی‌های انجام‌شده، موشک‌ها به انواع مختلفی نظیر موشک‌های بالستیک، موشک‌های کروز، موشک‌های زمین به هوا، موشک‌های ضد‌کشتی، موشک‌های هدایت‌شونده ضدتانک ATGM، مهمات هدایت‌شونده دقیق PGM، موشک‌های مافوق صوت، موشک‌های ضدبالستیک ABN و تسلیحات Standoff تقسیم‌بندی می‌شوند که هر یک کارکرد خاص خود را دارند. موشک‌های بالستیک سلاح‌های دوربردی هستند که برای انتقال محموله در فواصل دور با پیروی از یک مسیر بالستیک طراحی شده‌اند. این موشک‌ها، بر اساس دامنه به سه نوع اصلی موشک‌های بالستیک قاره‌پیما، موشک‌های بالستیک زیردریایی و موشک‌های بالستیک میان‌برد طبقه‌بندی می‌شوند. موشک‌های بالستیک قاره‌پیما بیش از 5500 کیلومتر برد دارند و می‌توانند کلاهک‌های هسته‌ای را برای دستیابی به اهداف دوردست حمل کنند. موشک‌های بالستیک میان‌برد نیز بین یک هزار تا سه هزار کیلومتر برد دارند و برای بازدارندگی منطقه‌ای و حملات دقیق علیه اهداف دشمن در یک منطقه جغرافیایی خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند. موشک‌های کروز، موشک‌های هدایت‌شونده‌ای هستند که با استفاده از موتورهای جت یا موتورهای موشک در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند. این نوع موشک‌ها را می‌توان از سکوهای مختلف از جمله هواپیما، کشتی، زیردریایی و پرتابگرهای زمینی پرتاب کرد. موشک‌های کروز بر اساس پلت‌فرم پرتاب خود به دو نوع اصلی موشک‌های کروز پرتاب از هوا و موشک‌های کروز پرتاب از کشتی طبقه‌بندی می‌شوند. موشک‌های زمین به هوا به عنوان سومین دسته از موشک‌ها، برای رهگیری و انهدام هواپیماهای متخاصم، پهپادها یا موشک‌های متحرک در جو زمین طراحی شده‌اند. آنها بر روی زمین یا روی کشتی‌های نیروی دریایی مستقر می‌شوند تا پوشش دفاع هوایی در برابر تهدیدات هوابرد را فراهم کنند. این نوع موشک‌ها را می‌توان به انواع کوتاه‌برد، برد متوسط و برد بلند طبقه‌بندی کرد. موشک‌های ضدکشتی نیز برای هدف قرار دادن و انهدام شناورهای نیروی دریایی دشمن در دریا طراحی شده‌اند. آنها به سیستم‌های راهنمایی پیشرفته برای ردیابی و انهدام اهداف دریایی متحرک مجهز هستند و دقت بالایی نیز دارند. موشک‌های هدایت‌شونده ضدتانک هم موشک‌های تخصصی هستند که برای انهدام خودروهای زرهی، تانک‌ها و مواضع مستحکم در میدان نبرد طراحی شده‌اند. آنها از سیستم‌های هدایت پیشرفته مانند پرتو لیزر یا فناوری هدایت سیمی برای ضربه زدن دقیق به اهداف زرهی از فاصله ایمن استفاده می‌کنند. مهمات هدایت‌شونده دقیق، دسته ششم موشک‌ها به‌شمار می‌روند که به سیستم‌های هدایت برای افزایش دقت و کشندگی هدف مجهز شده‌اند. آنها انواع مختلفی مانند مهمات حمله مستقیم مشترک، موشک‌های هلفایر، موشک‌های بریمستون و سایر سلاح‌های هدایت‌شونده را دربر می‌گیرند که برای حملات دقیق علیه اهداف زمینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. موشک‌های مافوق صوت نیز با سرعتی بیش از 5 ماخ (پنج برابر سرعت صوت) حرکت می‌کنند و قابلیت واکنش سریع برای ماموریت‌های حساس به زمان را ارائه می‌دهند. آنها می‌توانند در طول پرواز به‌طور غیرقابل پیش‌بینی مانور دهند تا از دست سامانه‌های دفاع موشکی دشمن فرار کنند و محموله‌های انفجاری با سرعت بالا را به اهداف تعیین‌شده تحویل دهند. موشک‌های ضدبالستیک، نوع دیگری از موشک‌ها هستند که برای رهگیری و انهدام موشک‌های بالستیک طراحی شده‌اند. آنها بخش جدایی‌ناپذیر از سیستم‌های دفاع موشکی مانند سیستم دفاع موشکی بالستیک یا سیستم ترمینال دفاع منطقه‌ای در ارتفاع بالا را تشکیل می‌دهند. تسلیحات Standoff هم موشک‌های دوربردی هستند که نیروهای نظامی را قادر می‌کنند بدون ورود به حریم هوایی یک منطقه و از فاصله ایمن نسبت به اهداف شلیک کنند. این تسلیحات با حفظ امنیت عملیاتی، شرایط لازم برای حمله به مواضع دشمن را فراهم می‌کنند.

موشک‌های غیرنظامی؛ جذاب و نوآورانه

انواع مختلفی از موشک‌های غیرنظامی در اکتشافات فضایی مورد استفاده قرار می‌گیرند که هر کدام طراحی و قابلیت‌های منحصربه‌فرد خود را دارند. این نوع موشک‌ها که با فراهم کردن دسترسی مطمئن و مقرون‌به‌صرفه به فضا، برای طیف گسترده‌ای از ماموریت‌های فضایی مورد استفاده قرار می‌گیرند، انواع مختلفی را دربر می‌گیرند که از جمله آنها می‌توان به پرتابگرهای قابل استفاده مجدد، موشک‌های پرتاب ماهواره‌های کوچک و پرتابگرهای سنگین اشاره کرد. پرتابگرهای تک‌منظوره (ELV)، موشک‌هایی هستند که برای یک ‌بار استفاده طراحی شده‌اند و قابل استفاده مجدد نیستند. این موشک‌ها برای پرتاب ماهواره‌ها، محموله‌ها و فضاپیماهای سرنشین‌دار به مدار مورد استفاده قرار می‌گیرند. ELVها در بیشتر اوقات برای ماموریت‌هایی مانند ماموریت‌های بین‌سیاره‌ای استفاده می‌شوند که به محموله‌های سنگین یا سرعت بالا نیاز دارند. از جمله این پرتابگرها می‌توان به راکت‌های Atlas V، Delta IV و Falcon 9 اشاره کرد. پرتابگرهای قابل استفاده مجدد (RLV) هم موشک‌هایی هستند که برای چندین‌بار استفاده طراحی شده‌اند و هزینه دسترسی به فضا را کاهش می‌دهند. RLVها می‌توانند با کاهش هزینه پرتاب محموله‌ها به مدار، اکتشاف فضایی را مقرون‌به‌صرفه‌تر و قابل دسترس‌تر کنند. نمونه‌هایی از RLV‌ها شامل موشک‌های Falcon 9 و Falcon Heavy rockets است که در سال‌های اخیر به بهترین شکل ممکن توسعه یافته‌اند. وسایل پرتاب ماهواره کوچک (SSLV)، سومین دسته از موشک‌های اکتشافی فضایی به‌شمار می‌روند که به‌طور خاص برای پرتاب ماهواره‌های کوچک به مدار طراحی شده‌اند. این موشک‌ها اغلب برای استقرار ماهواره‌های کوچک برای رصد زمین، ارتباطات و تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. SSLV‌ها مقرون‌به‌صرفه‌تر از موشک‌های بزرگ‌تر هستند و می‌توانند خدمات پرتاب اختصاصی را برای اپراتورهای ماهواره‌ای کوچک ارائه دهند. پرتابگرهای سنگین (HLLV) نیز موشک‌هایی هستند که برای بلند کردن محموله‌های بزرگ مانند فضاپیماهای خدمه، تلسکوپ‌های فضایی و کاوشگرهای بین‌سیاره‌ای طراحی شده‌اند. HLLV‌ها قادر به حمل محموله‌های سنگین به مدار زمین ایستا یا فراتر از آن هستند و ماموریت‌های با مقاصد دور در منظومه شمسی را امکان‌پذیر می‌کنند.

15 کشور پیشگام؛ ایران در رده 13

فناوری موشک علاوه بر استفاده‌هایی که در حوزه‌های نظامی دارد، یکی از اساسی‌ترین ابزارهای اکتشافات فضایی نیز به‌شمار می‌رود. پیشرفت‌های چشمگیر کشورهای مختلف در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری‌های ویژه‌ای روی این فناوری در زمینه اکتشافات فضایی انجام شده و هر کشوری به دنبال آن است تا بیشترین بهره‌برداری را از توانمندی‌های موشکی خود انجام دهد. موسسه اینسایدر مانکی در ماه پایانی سال 2023 (دی‌ماه 1402) فهرستی را منتشر کرد که 15 کشور برتر در زمینه فناوری موشکی فضایی را معرفی کرده بود. بر اساس این فهرست، ایالات‌متحده آمریکا، روسیه، چین، اتحادیه اروپا و هند در رده‌های اول تا پنجم قرار گرفته‌اند و ایران در رده سیزدهم جای دارد. ژاپن، فرانسه، انگلستان، اسرائیل، آلمان، کره‌جنوبی و برزیل نیز رده‌های ششم تا دوازدهم را به خود اختصاص داده‌اند و کانادا و استرالیا، پس از ایران، چهاردهم و پانزدهم هستند. ایالات‌متحده آمریکا از سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، قدرت خود را در فناوری موشکی به دست آورده و تثبیت کرده است. این کشور پیشرفت‌های خود را با سازمان‌هایی مانند ناسا و شرکت‌های خصوصی مانند SpaceX ادامه داده و به مرزهای جدیدی از اکتشافات فضایی دست پیدا کرده؛ همچنین موشک‌های پیشرفته‌ای مانند Saturn V و Falcon 9 را توسعه داده و به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه این فناوری ادامه داده است. روسیه که دومین کشور این فهرست به‌شمار می‌رود، سابقه‌ای طولانی در زمینه فناوری موشکی دارد که به دوران شوروی بازمی‌گردد. این کشور، موشک‌های نمادینی مانند سایوز و پروتون را توسعه داده و همچنان یکی از بازیگران اصلی صنعت فضایی جهان به‌شمار می‌رود. چین نیز با توسعه موشک‌هایی مانند سری Long March در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های سریعی در فناوری موشک داشته و برنامه‌های بلندپروازانه‌ای را برای اکتشاف فضایی از جمله اعزام فضانوردان خود به مریخ در سر می‌پروراند. آژانس فضایی اروپا (ESA) هم که یک تلاش مشترک میان چندین کشور اروپایی برای پیشبرد اکتشافات فضایی است، موشک‌هایی مانند سری آریان را توسعه داده و نقش کلیدی در ماموریت‌های فضایی بین‌المللی ایفا می‌کند. هند به عنوان پنجمین کشور توسعه‌یافته در حوزه فناوری‌های موشک، با توسعه وسیله نقلیه پرتاب ماهواره قطبی (PSLV) و وسیله نقلیه پرتاب ماهواره ژئوسنکرون (GSLV)، به پیشرفت‌های چشمگیری در فناوری موشک دست پیدا کرده است. آژانس فضایی این کشور که با نام ISRO شناخته می‌شود، ماموریت‌های خود به مریخ و ماه را با موفقیت انجام داده و به دنبال دستیابی به پیشرفت‌های بیشتر است. ژاپن، یکی دیگر از کشورهایی که حضوری پررنگ در فناوری موشک دارد، با سازمان‌هایی مانند JAXA که در حال توسعه موشک‌های H-IIA و H-IIB هستند، در ماموریت‌های فضایی از جمله ایستگاه فضایی بین‌المللی شرکت داشته است. فرانسه نیز از جمله کشورهایی به‌شمار می‌رود که سابقه‌ای طولانی در حوزه فناوری موشک دارد. این کشور از طریق سازمان فضایی CNES، موشک‌هایی مانند سری آریان را توسعه داده و نقش کلیدی در صنعت فضایی اروپا ایفا می‌کند. انگلستان هم هشتمین کشور فهرست تاثیرگذارترین کشورها در حوزه فناوری موشک است. بریتانیا که حضور خود را در فناوری موشکی با شرکت‌هایی مانند Skyrora و Orbex افزایش داده، شرایطی ایجاد کرده تا این شرکت‌ها، پیشرانه‌های پرتاب ماهواره‌های کوچک را توسعه دهند. هدف این کشور تبدیل شدن به یک بازیگر اصلی در صنعت فضای تجاری است. آلمان از طریق سازمان‌هایی مانند DLR و شرکت‌هایی مانند OHB System AG حضور پررنگی در فناوری موشک دارد. این کشور به ماموریت‌های فضایی بین‌المللی کمک کرده و به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در این زمینه ادامه می‌دهد. اینسایدر مانکی زمانی که درباره فعالیت‌های ایران در زمینه فناوری موشک توضیح می‌دهد، تاکید می‌کند که این کشور به دنبال توسعه برنامه‌های فضایی برای اهداف صلح‌آمیز است. کشورمان با توسعه آژانس فضایی ایران که یکی از اصلی‌ترین وظایف خود را توسعه ماهواره‌ها برای پرتاب و قرار گرفتن در مدار زمین تعریف کرده، تلاش می‌کند قابلیت‌های فناوری موشکی خود را ارتقا دهد.

فناوری موشک در اختیار ارتش‌های جهان

برای تعیین پیشرفته‌ترین کشورها در زمینه فناوری‌های موشکی نظامی، فقط در نظر گرفتن تعداد موشک‌ها کافی نیست زیرا برخی از کشورها، تعداد زیادی از موشک‌های غیرپیشرفته با فناوری‌های ابتدایی در اختیار دارند که نمی‌تواند مقیاس مطلوبی برای تعیین پیشرفت فناوری موشکی نظامی در نظر گرفته شود. بر اساس اعلام انجمن کنترل تسلیحات نظامی، فقط 31 کشور جهان دارای موشک‌های بالستیک هستند که از این تعداد، 9 کشور موشک‌های هسته‌ای در اختیار دارند. این کشورها، در رده‌های اول تا نهم پیشرفته‌ترین کشورهای موشکی جای می‌گیرند که ایالات‌متحده آمریکا، در رده نخست قرار دارد. آمریکا با تامین تسلیحات، قدرت اوکراین و اسرائیل را در جنگ‌های منطقه‌ای با روسیه و حماس حفظ کرده است. این کشور پس از آغاز جنگ حماس و اسرائیل، سامانه‌های موشکی خود را در خاورمیانه مستقر کرد. چین به عنوان دومین کشور پیشرفته در فناوری‌های موشکی نظامی، طی چند دهه گذشته صدها میلیارد دلار برای تقویت ارتش خود هزینه کرده است. چین زرادخانه هسته‌ای خود را که اکنون بیش از 500 کلاهک دارد، به شکل قابل توجهی گسترش داده و سبب شده آمریکا نیز احساس خطر کند. پنتاگون در اکتبر 2023 درباره پیشرفت‌های مستمر چین در زمینه موشک‌های دوربرد هشدار داد. بر اساس اعلام انجمن کنترل تسلیحات نظامی، روسیه در رده سوم پیشرفته‌ترین کشورها در حوزه فناوری موشکی نظامی ایستاده است. این کشور در جنگ با اوکراین نشان داد از موشک‌های پیشرفته استفاده می‌کند که قدرت تخریب‌کنندگی بالایی دارند. هند که به دلیل پیشرفت‌های دو همسایه خود، چین و پاکستان، توسعه فناوری‌های نظامی خود را در دستور کار قرار داده، در فناوری موشکی نیز به موفقیت‌های ویژه‌ای دست یافته است. این کشور، یک شرکت دفاعی به نام BrahMos دارد که بخش زیادی از تسلیحات موشکی هند را تامین می‌کند. پاکستان نیز به لطف هزینه‌های دفاعی نجومی، در میان کشورهایی با بهترین فناوری موشکی نظامی در جهان قرار گرفته و رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است. این کشور، مدتی پیش موشک اتمی ابابیل را آزمایش کرد که بازتاب وسیعی در حوزه نظامی جهان بر جای گذاشت. پس از این پنج کشور، کشورهای فرانسه، اسرائیل، انگلستان، کره شمالی و کره جنوبی در رده‌های ششم تا دهم پیشرفته‌ترین کشورهای جهان از نظر فناوری موشکی نظامی جای گرفته‌اند. فرانسه که با ارسال موشک‌های خود به اوکراین، در جنگ با روسیه حضور دارد، سامانه دفاع هوایی ارمنستان را نیز مستقر کرده و اکنون به یکی از صادرکنندگان سامانه‌های راداری تبدیل شده است. انگلستان نیز همانند فرانسه با فروش موشک به اوکراین، در جنگ با روسیه نقش فعالی ایفا می‌کند. کره شمالی نیز با در اختیار داشتن موشک‌های عملیاتی با برد طولانی، به یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان در زمینه فناوری موشکی تبدیل شده و در جایگاه نهم قرار گرفته است. این کشور که از سال 2022 بیش از 100 موشک آزمایش کرده، موشک‌هایی در اختیار دارد که می‌توانند 10 تا 15 هزار کیلومتر برد داشته باشند. کره‌جنوبی هم برای مقابله با تحولات نظامی کره شمالی، در تثبیت خود به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای دارای فناوری موشکی موفق عمل کرده است. این کشور، سرمایه‌گذاری‌های ویژه‌ای روی موشک‌های ضدبالستیک و دفاعی داشته و حتی توانسته سامانه‌های خود را به چند کشور نیز صادر کند. و در نهایت، کشورهای عربستان و سوریه نیز در رده‌های یازدهم و دوازدهم پیشرفته‌ترین کشورها در حوزه فناوری موشکی نظامی قرار گرفته‌اند. عربستان سعودی یکی از بزرگ‌ترین خریدارهای تسلیحاتی در جهان به‌شمار می‌رود و مسئولیت راه‌اندازی و استقرار موشک‌های دوربرد را به نیروی موشکی سلطنتی سعودی واگذار کرده است. سوریه نیز که طی یک دهه گذشته، محل جنگ نیابتی بین قدرت‌های بزرگ جهانی بوده، ارتش خود را تقویت کرده و با موشک‌های کوتاه‌برد و برد متوسط، توانسته توان موشکی خود را ارتقا دهد.

اقتصاد موشک‌های نظامی

گردش مالی و اقتصادی فناوری‌های موشکی در زمینه‌های نظامی و هوافضا با سرمایه‌گذاری‌ها، هزینه‌ها و درآمدهای کل میلیاردها دلار در سراسر جهان، به رقم قابل توجهی می‌رسد. البته، ارائه رقم دقیق برای میزان سرمایه‌گذاری هر کشور در پروژه‌های فناوری موشکی در سال‌های اخیر دشوار است، زیرا این اطلاعات، جزو اطلاعات طبقه‌بندی‌شده به‌شمار می‌روند و به صورت عمومی افشا نمی‌شوند. با وجود این، مشخص است که کشورهای مختلف، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در توسعه و حفظ قابلیت‌های موشکی خود انجام داده‌اند. ایالات‌متحده، روسیه، چین و هند به برخورداری از بزرگ‌ترین بودجه‌های دفاعی در جهان معروف هستند و بر همین اساس، طبیعی است که منابع قابل ‌توجهی را برای توسعه فناوری موشکی اختصاص دهند. در ردیف‌های بعدی، ژاپن، فرانسه، انگلیس، اسرائیل، آلمان، کره‌شمالی، کره‌جنوبی، برزیل و ایران قرار می‌گیرند که این کشورها نیز، برنامه موشکی فعالی دارند و مبالغ قابل توجهی در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. توسعه، تولید، استقرار و صادرات سامانه‌های موشکی باعث ایجاد گردش‌های اقتصادی قابل توجه، ایجاد شغل‌های مرتبط با فناوری‌های پیشرفته، نوآوری و رشد در صنعت دفاعی، توسعه بخش هوافضا و تاسیس موسسات تحقیقاتی و شرکت‌های فناوری در سطح جهان شده است. وزارت دفاع ایالات‌متحده سالانه میلیاردها دلار در برنامه‌های موشکی مانند Minuteman III ICBM، Trident II SLBM، موشک کروز تام‌هاوک، سامانه تاد و سامانه موشکی پاتریوت سرمایه‌گذاری می‌کند تا برتری نظامی و تکنولوژیک خود را در دست داشته باشد. بودجه دفاعی روسیه نیز سیستم‌های موشکی RS 24 Yars ICBM، موشک بالستیک کوتاه‌برد اسکندر، موشک کروز کالیبر و سامانه دفاع هوایی S400 برای مدرن‌سازی نیروهای استراتژیک و افزایش قابلیت‌های دفاعی را پوشش می‌دهد. هزینه‌های دفاعی چین از توسعه سیستم‌های موشکی مانند DF 41 ICBM و CJ 10 LACM پشتیبانی می‌کند که سبب می‌شود این کشور در نیروهای مسلح منطقه آسیا و اقیانوسیه بی‌رقیب باشد. این حجم از سرمایه‌گذاری در فناوری‌های موشکی باعث رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی، نوآوری فناوری و توسعه صنعتی در بخش‌های نظامی و هوافضا می‌شود. هزینه‌های مربوط به فناوری‌های موشکی طیف وسیعی از هزینه‌های مرتبط با تحقیق، توسعه، آزمایش، تولید، استقرار، نگهداری، آموزش، ارتقا و فعالیت‌های پشتیبانی را دربر می‌گیرد. پیمانکاران دفاعی مانند لاکهید مارتین، ریتیان تکنولوژی، گروه نورثروپ، بوئینگ، گروه فرانسوی تالس و شرکت سوئدی ساب‌آبه سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی برای طراحی، ساخت، یکپارچه‌سازی و تحویل سیستم‌های موشکی به مشتریان نظامی در سراسر جهان انجام می‌دهند. بر همین اساس است که تخمین زده می‌شود هزینه توسعه موشک‌های پیشرفته مانند 0، موشک‌های کروز، موشک‌های ضدکشتی، موشک‌های ضدهوایی، سلاح‌های مافوق صوت و سامانه‌های دفاع موشکی در طول چرخه حیات یک برنامه نظامی، به میلیاردها دلار می‌رسد. برای مثال، توسعه برنامه جنگنده اف35 به‌وسیله لاکهید مارتین شامل سرمایه‌گذاری قابل توجهی در فناوری‌های موشکی شامل موشک‌های هوا به هوا و موشک‌های نقطه‌زن است که یک سرمایه‌گذاری میلیارددلاری را به خود اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر، بخش زیادی از درآمد ایجادشده از فناوری‌های موشکی، از فروش به سازمان‌های دولتی مانند وزارت دفاع، ارتش و سایر نیروهای نظامی در سطح داخلی و بین‌المللی به دست می‌آید. این موضوع نشان می‌دهد که بازار جهانی فناوری‌های موشکی، فرصت‌های بسیاری برای رشد و گسترش سودآوری در اختیار شرکت‌ها، پیمانکاران نظامی و همچنین کشورهای فعال در حوزه تولید این محصولات قرار می‌دهد. ایالات‌متحده، صادرکننده عمده سیستم‌های موشکی به کشورهای اروپایی عضو ناتو، ژاپن و کره جنوبی، عربستان و اسرائیل، مصر، برزیل و استرالیاست که قاره‌های اروپا، آسیا، افریقا، استرالیا و آمریکای جنوبی و همچنین منطقه خاورمیانه را دربر می‌گیرد. پیمانکاران دفاعی آمریکایی مانند لاکهید مارتین با تولید موشک هلفایر، ریتیان تکنولوژی با تولید موشک پاتریوت، بوئینگ با تولید موشک هارپون، نورثروپ گرومن با تولید موشک AIM 9X Sidewinder و جنرال داینامیکس با تولید موشک Standard، قراردادهایی را برای فروش موشک به ارزش میلیاردها دلار تضمین کرده‌اند. درآمدزایی سالانه این شرکت‌ها، سودآوری بسیاری برای اقتصاد ایالات‌متحده آمریکا دارد. صنعت دفاعی روسیه، سامانه‌های موشکی مانند سامانه دفاع هوایی S400، موشک بالستیک اسکندر و سامانه موشکی کروز کالیبر را به کشورهای هند، ایران، الجزایر، ونزوئلا و اروپا صادر می‌کند. شرکت‌های خصوصی تولیدکننده تجهیزات نظامی این کشور نیز که موشک‌های ضدکشتی و کروز و همچنین سامانه دفاع موشکی S400 تولید می‌کنند، حضوری تاثیرگذار و سودآور در بازار تسلیحات جهانی دارند. صادرات محصولات تولیدشده به‌وسیله این شرکت‌ها، باعث ایجاد درآمد برای صنایع دفاعی روسیه، حمایت از اشتغال‌زایی در تاسیسات تولیدی و توسعه قراردادهای انتقال فناوری با شرکای خارجی می‌شود. صنعت دفاعی چین هم سامانه‌های موشکی خود را به کشورهای نیجریه، پاکستان، عربستان سعودی، آرژانتین و کشورهای اروپایی صادر می‌کند. پیمانکاران دفاعی چینی مانند شرکت علوم و صنعت هوافضا، آژانس هوافضا و آکادمی فناوری وسایل نقلیه پرتاب چین در سال‌های اخیر، سهم خود را در بازارهای جهانی گسترش داده‌اند که سبب شده رشد اقتصادی چین، افزایش یابد.

سودآوری موشک‌های غیرنظامی

فناوری موشک برای کشورهایی که در توسعه و استفاده از آن سرمایه‌گذاری می‌کنند، پیامدهای اقتصادی قابل توجهی دارد. ویژگی‌های اقتصادی فناوری موشک را می‌توان در جنبه‌های مختلف از جمله صنعت هوافضا، سرمایه‌گذاری‌های فضایی تجاری، استقرار ماهواره، تحقیقات دانشگاهی که به مرحله تجاری‌سازی رسیده‌اند (اسپین‌آف فناوری) و همکاری‌های بین‌المللی مشاهده کرد. کشورهای مختلفی به این سمت رفته‌اند که از فناوری موشک برای ایجاد درآمد اقتصادی استفاده کنند. بنابراین، طیف وسیعی از فعالیت‌ها مانند پرتاب ماهواره، گردشگری فضایی، قراردادهای تحقیق و توسعه و مشارکت‌های تجاری را در این حوزه پیش‌بینی کرده‌اند تا با استفاده از آنها، به خلق ثروت بپردازند. ایده و استراتژی کشورهایی که به این سمت حرکت کرده‌اند، این بوده است که با توسعه و تولید موشک‌ها، پرتاب‌کننده‌ها، ماهواره‌ها و سیستم‌های مرتبط، شغل‌هایی با فناوری بالا ایجاد کنند و متعاقب آن، با بهبود نوآوری، فعالیت‌های اقتصادی خود در بخش هوافضا را به پیش برانند. کشورهای دارای صنعت هوافضای قوی مانند ایالات‌متحده، روسیه، چین، کشورهای اروپایی و هند خود را به عنوان بازیگران اصلی در بازار جهانی فضایی تثبیت کرده‌اند. ایران نیز توانسته است با ایجاد فضای نوآوری، شرایط مطلوبی برای اجرای فعالیت‌های اقتصادی حوزه هوافضا با استفاده از توسعه فناوری موشکی فراهم کند. یکی از راه‌های اصلی درآمد اقتصادی کشورها از طریق فناوری موشک، ارائه خدمات پرتاب تجاری به شرکت‌های خصوصی، سازمان‌های دولتی و سازمان‌های بین‌المللی است. ارائه‌دهندگان سکوها و خدمات پرتاب مانند SpaceX، United Launch Alliance، Arianespace، Roscosmos و ISRO خدمات پرتاب ماهواره را به مشتریانی ارائه می‌دهند که به دنبال استقرار ماهواره‌های ارتباطی، ماهواره‌های رصد زمین، محموله‌های علمی و سایر فضاپیماها در مدار زمین هستند. این پرتاب‌های تجاری برای کشورهایی که تاسیسات پرتاب را اجرا می‌کنند و خدمات پرتاب را ارائه می‌دهند، درآمدزایی می‌کند. استقرار ماهواره با استفاده از فناوری موشک نیز برای این کشورها سودآور شده است. ماهواره‌ها ابزارهای ضروری برای کاربردهای مختلفی از جمله مخابرات، ناوبری، سنجش از راه دور، پیش‌بینی آب‌وهوا، پایش بلایای طبیعی و پژوهش‌های علمی محسوب می‌شوند. بنابراین، کشورهایی که ماهواره‌های خود را توسعه داده و به مدار پرتاب می‌کنند، می‌توانند از طریق خدمات ماهواره‌ای، فروش داده‌ها، موافقت‌نامه‌های صدور مجوز و مشارکت‌های بین‌المللی درآمد کسب کنند. صنعت ماهواره یک بازار پرسود است که به رشد اقتصادی و پیشرفت فناوری کمک می‌کند. ظهور سرمایه‌گذاری‌های تجاری فضایی متمرکز بر گردشگری فضایی، استخراج سیارک‌ها، اکتشاف ماه و سایر فعالیت‌های مرتبط با فضا از دیگر ویژگی‌هایی است که سبب می‌شود فناوری موشک کشورها با بازخوردهای مثبت اقتصادی همراه باشد. شرکت‌هایی مانند Blue Origin، Virgin Galactic، SpaceX و Planetary Resources با ارائه پروازهای زیرمداری، ماموریت‌های قمری، زیستگاه‌های فضایی و خدمات استخراج منابع، الگو‌های تجاری جدیدی را در بخش فضایی ابداع کرده و ترویج داده‌اند. این سرمایه‌گذاری‌های تجاری فضایی، فرصت‌هایی را برای کشورها ایجاد می‌کند تا سرمایه بیشتری جذب کنند، به تقویت نوآوری بپردازند و اقتصاد فضایی خود را توسعه دهند. قراردادهای تحقیق و توسعه مرتبط با فناوری موشک نیز به درآمد اقتصادی کشورها کمک می‌کند. دولت‌ها، شرکت‌های هوافضا، موسسات تحقیقاتی و آژانس‌های دفاعی در پروژه‌های تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری می‌کنند تا فناوری موشکی و سیستم‌های پیشران جدید را توسعه دهند و قابلیت‌های پرتاب را ارتقا بخشند. آنها با این رویکرد، عملکرد ماهواره‌های خود را بهتر می‌کنند و مرزهای جدیدی را در اکتشافات فضایی به دست می‌آورند. این قراردادهای تحقیق و توسعه، موجب افزایش نوآوری، اشتغال‌زایی در بخش فناوری پیشرفته و رشد اقتصادی از طریق انتقال فناوری و تبادل دانش می‌شود. کشورهایی که دارای قابلیت‌های فناوری موشکی پیشرفته هستند، می‌توانند برای به اشتراک گذاشتن تخصص، زیرساخت‌ها، منابع و دسترسی به بازار با دیگر کشورها مشارکت تجاری داشته باشند. همکاری‌های بین‌المللی در ماموریت‌های فضایی، پرتاب ماهواره، اجرای پروژه‌های تحقیقاتی علمی و متعاقب آن، به اجرا درآوردن ابتکارات توسعه فناوری، کشورها را قادر می‌کند منابع خود را با یکدیگر ترکیب کنند و با کاهش هزینه‌ها، خطرات را پایین بیاورند و دسترسی جهانی خود را در صنعت فضایی گسترش دهند. بنابراین، تلاش‌های مشترک در فناوری موشک به منافع اقتصادی متقابل برای کشورهای شرکت‌کننده در این پروژه‌ها می‌انجامد. از همه این موارد که بگذریم، نتایج حاصل از فناوری موشک، در حوزه‌های فراتر از بخش هوافضا نیز سودآوری‌های اقتصادی گسترده‌ای دارد. فناوری‌های توسعه‌یافته راکت‌ها مانند تولید مواد اولیه مورد نیاز، سیستم‌های رانش و هدایت، حسگرها، شبکه‌های ارتباطی و برنامه‌های نرم‌افزاری نیز کاربردهای تجاری گسترده‌ای در سایر صنایع مرتبط با حوزه هوافضا دارند. از جمله این صنایع می‌توان به صنایع دفاعی، مخابرات، حمل‌ونقل، انرژی و تولیدی اشاره کرد. بر همین اساس است که کشورهای توسعه‌یافته تاکید دارند انتقال فناوری موشکی به بخش‌های غیرنظامی، به نوآوری، ایجاد بازارهای جدید، افزایش رقابت و توسعه اقتصادی منجر می‌شود.

کشورهایی که سود کرده‌اند

کشورهای مختلفی موفق شده‌اند از فناوری موشک برای تولید ثروت استفاده کنند. عمده این فعالیت‌ها از طریق نوآوری و مشارکت‌های تجاری انجام شده و نتایج درخشانی نیز داشته است. ایالات‌متحده دارای یک صنعت هوافضای تجاری قوی است که شرکت‌هایی مانند SpaceX، Blue Origin، United Launch Alliance و Lockheed Martin را دربر می‌گیرد. این شرکت‌ها خدمات پرتاب تجاری، استقرار ماهواره، تجربیات گردشگری فضایی و قراردادهای تحقیق و توسعه را به مشتریان داخلی و بین‌المللی ارائه می‌دهند. دولت ایالات‌متحده همچنین با شرکای بخش خصوصی در ماموریت‌های اکتشاف فضایی مانند اکتشاف آرتمیس و مریخ همکاری می‌کند. روسیه نیز سابقه طولانی در پرتاب ماهواره‌ها و ماموریت‌های خدمه با استفاده از راکت‌های سایوز و پروتون دارد. آژانس فضایی روسیه (Roscosmos) از طریق شرکت تابعه خود Glavkosmos، خدمات پرتاب تجاری را به مشتریان سراسر جهان ارائه می‌دهد. روسیه همچنین با کشورهای اروپایی در ماموریت ExoMars و برنامه ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) همکاری کرده است. صنعت هوافضای روسیه از طریق پرتاب ماهواره، نوآوری‌های گردشگری فضایی و همکاری‌های بین‌المللی به اقتصاد این کشور کمک قابل توجهی می‌کند. نکته قابل توجه اینجاست که صنعت هوافضای روسیه به دلیل ماهیت علمی خود، از تحریم‌های بین‌المللی پس از آغاز جنگ اوکراین مستثنی شده و به فعالیت خود ادامه می‌دهد. چین با موشک‌های Long March، ماموریت‌های ماه Chang’e، برنامه ایستگاه فضایی Tiangong و سیستم ماهواره‌ای ناوبری Beidou به سودآوری اقتصادی در بازار هوافضا دست یافته است. اداره ملی فضایی چین (CNSA) در حالی خدمات پرتاب تجاری را به مشتریان داخلی و بین‌المللی ارائه می‌دهد که در ماموریت‌های اکتشاف فضایی مانند فرود ماه Chang’e و ماموریت‌های مریخ‌نورد نیز سرمایه‌گذاری کرده است. صنعت فضایی این کشور از طریق پرتاب ماهواره، صادرات فناوری، قراردادهای تحقیقاتی و مشارکت‌های بین‌المللی درآمد اقتصادی ایجاد می‌کند. کشورهای اروپایی مانند فرانسه نیز از طریق Arianespace، آلمان از طریق سیستم OHB، ایتالیا از طریق Thales Alenia Space و بریتانیا از طریق فناوری ماهواره‌ای Surrey برای خود درآمدزایی کرده‌اند. آژانس فضایی اروپا (ESA) تلاش‌های مشترک بین کشورهای عضو خود را در ماموریت‌های فضایی مانند ماهواره‌های ناوبری گالیله و ماهواره‌های رصد زمین کوپرنیک هماهنگ می‌کند. این کشورها از طریق پرتاب ماهواره، صادرات فناوری فضایی، قراردادهای تحقیقاتی و سرمایه‌گذاری مشترک با شرکای بین‌المللی درآمد اقتصادی ایجاد کرده‌اند. و در نهایت، هند نیز با موشک‌های ماهواره‌ای پرتاب قطبی (PSLV) و وسیله نقلیه پرتاب ماهواره‌ای ژئوسنکرون (GSLV) پیشرفت‌های چشمگیری در اکتشافات فضایی داشته است. سازمان تحقیقات فضایی هند (ISRO) خدمات پرتاب مقرون‌به‌صرفه را به مشتریانی ارائه می‌دهد که به دنبال استقرار ماهواره‌ها در مدار برای ارتباطات، رصد زمین، ناوبری و اهداف پژوهش‌های علمی هستند.