خلافت هم برود، ایدئولوژی می‌ماند
گزارش «الجزیره» از چشم‌انداز آتی داعش
سه سال پیش، رهبر داعش، ابوبکر بغدادی، بر منبر مسجد جامع النوری در موصل، که دو هفته پیش در میانه جنگ بین داعش و نیروهای عراقی تخریب شد، ایستاد و تاسیس یک خلافت سنی‌مذهب را اعلام کرد.
سه سال پیش، رهبر داعش، ابوبکر بغدادی، بر منبر مسجد جامع النوری در موصل، که دو هفته پیش در میانه جنگ بین داعش و نیروهای عراقی تخریب شد، ایستاد و تاسیس یک خلافت سنی‌مذهب را اعلام کرد. بر اساس گزارش Conflict Monitor که از سوی موسسه HIS Markit، یک موسسه پژوهش امنیت و دفاع، منتشر شده، در حالی که داعش رشدی سریع را آغاز کرد –در دوران اوج خود بخش‌هایی از عراق و سوریه را که به مساحت بریتانیا می‌رسید تحت کنترل داشت– از ماه ژانویه 2017 تاکنون حدود 47 درصد از قلمرو خود را از دست داده است. کارشناسان می‌گویند با وجود نزدیک‌شدن شکست نظامی داعش، پاک کردن ایدئولوژی این گروه به مراتب سخت‌تر خواهد بود و این ایدئولوژی ممکن است در دیگر تجلی‌هایی از نو ظهور کند.رامی خوری، پژوهشگر ارشد و استاد دانشگاه آمریکایی بیروت، در گفت‌وگو با الجزیره گفت: «ساختار داعش نابود شده، اما نیروهای زیرین آن نه – حتی بدتر هم شده‌اند. ظهور داعش نشانه‌ای از مشکلات اساسی‌تر است.» هرچند روشن نیست که داعش چقدر بتواند خودش را دوباره تثبیت کند، برخی بر این باورند که شرایط اقتصادی ضعیف و مناطق جنگ‌زده آسیب‌پذیر، بنیاد ظهور چنین گروه‌هایی هستند. خوری بر این عقیده بود که اگر به مسائل منطقه‌ای اساسی مثل بیکاری، نقض حقوق بشر و سرکوب سیاسی پرداخته نشود، ایدئولوژی داعش همچنان محرومان و کسانی را که از صحنه سیاسی حذف شده‌اند، جذب می‌کند.
خلافت خودخوانده داعش شاخه‌ای از القاعده عراق بود که در سال 2006 تحت نام «دولت اسلامی عراق» شناخته شد. این جنبش که از سوی چهره‌های کلیدی القاعده در عراق هدایت می‌شد، نقشی اساسی در برانگیختن جنگی فرقه‌ای در این کشور ایفا کرد. تجاوز تحت رهبری آمریکا به عراق در سال 2003 آثار ویرانگری بر بافت اجتماعی و اقتصادی کشور داشت. پس از خلع رئیس‌جمهور وقت عراق، صدام حسین، ایالات متحده، تحت قانون بعثی‌زدایی، دستور انحلال ارتش عراق و ممنوعیت حضور حزب بعث در دولت را داد. حزب بعث 40 سال در قدرت بود و تحت قانون بعثی‌زدایی، بسیاری از عراقی‌هایی که عضو یا وابسته حزب بودند مشاغل خود را از دست دادند. تخمین زده می‌شود در نتیجه این قانون 400 هزار نفر در جامعه عراق به حاشیه رانده شده باشند. با جانشینی نوری المالکی، یک سیاستمدار شیعه که در طول حکمرانی‌اش سنی‌ها و کردها را به حاشیه صحنه سیاست راند، اشغالگری آمریکا به جنگی فرقه‌ای انجامید که آوارگی بیش از یک میلیون عراقی را بین سال‌های 2006 و 2008 در پی داشت.
«دولت اسلامی عراق» مجبور به ترک بغداد و استقرار در دومین شهر بزرگ عراق، یعنی موصل، و نیز دیاله و الانبار شد. در موصل، هسته‌های نظامی برپا کردند و شهر به مرکز شبکه عملیاتی آنها بدل شد. در سال‌های پس از آن، آنها چندین حمله مرگبار در بغداد و پیرامون آن انجام دادند که عمدتاً رهبران قبیله‌ای متحد غرب و پاسگاه‌های نظامی آمریکا را هدف می‌گرفتند. در سال 2010، بغدادی رهبر دولت اسلامی عراق شد. در سال 2012، بغدادی، در میانه جنگ داخلی سوریه، به اعضای خود فرمان داد شاخه‌ای در منطقه شمال شرقی این کشور راه‌اندازی کنند. در اینجا، شاخه سوریه برای نخستین بار تحت نام جبهه النصره به رهبری ابومحمد الجولانی شناخته شد. وقتی بغدادی انحلال جبهه النصره و ادغام اعضای آن در «دولت اسلامی عراق و شام» را اعلام کرد، جولانی از پذیرش فرمان سر باز زد؛ پس از مجموعه‌ای از ارتدادها و تکفیرها، شکافی آشکار میان دو گروه ایجاد شد. خلافت خودخوانده، از استان شرقی دیرالزور در سوریه تا شهر موصل در عراق، در طول سه سال گذشته توانسته رژیمی با چندین مرکز شهری بسازد. داعش که از دل آشوب در عراق و سوریه برخاست، موفق شد حضور خود را بر مناطق جنگ‌زده، آسیب‌پذیر و فرسوده تحمیل کند – شرایط عمده‌ای که در آن گروه‌های مسلح می‌توانند قدرت نظامی بیابند.
با این حال، به گفته خوری، ساختار خلافت اکنون دیگر «یک ایده جدی» نیست، بلکه ایدئولوژی حاکم بر گروه است که ممکن است دوباره رو بیاید. به همین سان، کولومب استراک، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در HIS Markit، بر این باور است که داعش تنها یک تجلی از ایدئولوژی‌ای است که دهه‌ها وجود داشته است. او به الجزیره گفت: «همین ایدئولوژی ناگزیر ظهور خواهد کرد. سرشت فرقه‌ای تنش‌های عراق و سوریه، که با رقابت بین ایران و عربستان تشدید شده، ایدئولوژی جهادی سنی‌مذهب را تقویت می‌کند.»
جنگ داخلی سوریه، که اکنون هفتمین سال آن می‌گذرد، به مرگ بیش از 450 هزار نفر، فرار بیش از پنج میلیون نفر از کشور و آوارگی داخلی بیش از شش میلیون نفر منجر شده است. حرکتی که با اعتراضات ضددولتی در شهرهای بزرگ سوریه آغاز شد به جنگی داخلی انجامید که جناح‌های مختلفی را که از نظر دینی، قومیتی و سیاسی با یکدیگر در نزاع‌اند درگیر کرده است. حمایت تسلیحاتی از سوی قدرت‌های خارجی تنها واقعیت موجود را بدتر کرد. تلاش‌های دیپلماتیک برای پایان بحران نیز شکست خوردند و راه را برای گسترش موقتی داعش در منطقه گشودند. استارک می‌گوید: «وقتی داعش از نظر نظامی شکست بخورد، خلأ آن را دیگر گروه‌های مشابه، که عمدتاً شاخه‌های القاعده هستند، پر می‌کنند، که این باز هم برای عرب‌های سنی عراق که از سوی دولت شیعی و نفوذ فزاینده ایران به حاشیه رانده شده‌اند، جذاب خواهد بود.» به گزارش Conflict Monitor، داعش مناطق بسیاری را از دست داده و در حال حاضر کمتر از نصف سرزمین‌هایش در اواسط سال 2014 را در اختیار دارد. در حال حاضر، جنگ علیه داعش، که اکنون در مراحل پایانی آن است، بر آخرین سنگرهای شهری این گروه متمرکز است: موصل در عراق و رقه در سوریه که پایتخت خودخوانده این گروه نیز هست. استراک می‌گوید انتظار می‌رود تا پایان امسال داعش از نظر نظامی شکست بخورد. قلمرو آن به چند «تکه کوچک» در عراق و «نوار باریکی از شهرها و روستاها» در استان دیرالزور سوریه کاهش یافته است. استراک افزود: «ویژگی عمده ظهور و سقوط داعش رشد شدید و پس از آن، سقوطی پایدار بود.» تلاش داعش برای تسخیر رمادی عراق و پالمیرا در سوریه در ماه می 2015، نقطه عطفی عمده بود، که نشان از «پا فراتر نهادن استراتژیک» داشت. علاوه بر این، استراک گفت تلاش داعش برای تسخیر رمادی و پالمیرا پس از بیرون رانده شدن، به بی‌حفاظ رها کردن منطقه استراتژیک تل ابیض، «مسیر عبور از ترکیه به رقه» انجامید. این امر از دست دادن بخش اعظم قلمرو گروه در مرز شمالی سوریه با ترکیه را در پی داشت. گروه کردی YPG، که از این فرصت بهترین استفاده را کرد، خود را به عنوان یک نیروی جنگی نیرومند اثبات کرد و سریعاً به شریک اصلی آمریکا در جنگ روی زمین با داعش بدل شد.
بخش اعظم جنگ‌افزار داعش با حرکت این گروه در خاک عراق و تصرف انبارهای نظامی بی‌محافظ جمع شده بود. اولیور اسپراگ، مدیر برنامه تسلیحات عفو بین‌الملل، در بیانیه‌ای گفت: «دهه‌ها جریان آزاد سلاح به عراق به این معنا بود که وقتی داعش کنترل این مناطق را به دست گرفت، مثل کودکانی بودند که در شیرینی‌فروشی رها شده‌اند.» ماه گذشته، بازرس دولتی آمریکا گفت ارتش نتوانسته بر بیش از یک میلیارد دلار نقل‌وانتقال تسلیحات به عراق و کویت نظارت کند. به نظر استراک، هرچند توپخانه داعش با تولید مهمات به دست خود گروه تکمیل می‌شود، این گروه احتمالاً از طریق واسطه‌ها از «بازارهای تسلیحاتی غیرقانونی» هم سلاح خریده است.
به گزارش سازمان ملل، حدود 6 /2 میلیون عراقی از آغاز بحران در ژانویه 2014، که داعش سرزمین‌های وسیعی را به کنترل خود درآورد، از کشور خود گریخته‌اند. سه میلیون نفر در داخل عراق آواره شده‌اند و اکنون در اردوگاه‌هایی دور از خانه خود زندگی می‌کنند. پیش‌بینی اینکه گام‌های بعدی داعش چه خواهد بود دشوار است. گروه با حرکت به سمت شرق در سوریه به سمت شهرهایی در استان نفتی دیرالزور، در آن مناطق فعال خواهد ماند. کارزار تحت رهبری آمریکا برای بازتسخیر رقه ممکن است موثر باشد، اما داعش احتمالاً به حکمرانی بر مناطق فراسوی سنگرهای باقی‌مانده‌اش ادامه دهد. به نظر رنج علاءالدین، استاد میهمان در موسسه بروکینگز قطر، آنچه در لحظه کنونی چالش‌برانگیز است، توان نهادهای دولتی رسمی برای حکمرانی بر مناطق بازپس‌گرفته‌شده در سه سال اخیر است. او می‌گوید: «پایان خلافت خودخوانده، به معنای پایان داعش نیست. داعش ممکن است به گروه‌های متفاوتی تجزیه شود یا به دیگر گروه‌های افراطی بپیوندد»، امری که چالشی جدی علیه نیروهای امنیتی خواهد بود. به عقیده خوری، داعش مهم‌ترین مشکل منطقه نیست، بلکه سوءمدیریت، فساد و فقدان مشارکت سیاسی موانع اصلی توسعه هستند. او می‌گوید: «آیا نظام‌های حکومتی جدید به همین اندازه بد خواهند بود؟ این چالش واقعی است.»
