ثمره حکمرانی خوب

از صید ماهی و مروارید تا میزبانی بزرگ‌ترین تورنمنت فوتبالی دنیا؛ در قطر هیچ چیز شبیه گذشته نیست. آسمانخراش‌های خیره‌کننده، مراکز آموزشی و تفریحی و بسیاری از بناهایی که در قطر می‌بینید حتی 20 سال پیش هم وجود نداشتند. زمانی که ایران ساخت دهکده المپیک و مجموعه ورزشی آزادی تهران را به منظور برگزاری بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ به سرانجام رساند و تمامی امکانات و سالن‌های ورزشی مورد نیاز را نیز در این مجموعه ساخت، قطر تازه استقلال یافته بود.

این همسایه جنوبی ایران که برای طی کردن شمال تا جنوب آن فقط دو ساعت رانندگی لازم است، امروز جزو ثروتمندترین کشورهای جهان بر اساس سرانه تولید ناخالص داخلی به‌شمار می‌رود. نفت و گاز طبیعی، پایه‌های اقتصاد قطر است و ۷۰ درصد از کل درآمد دولت، ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی و تقریباً ۸۵ درصد درآمد صادراتی را به خود اختصاص می‌دهد. اما منابع نفت و گاز که برای بسیاری از کشورها مانند ونزوئلا، عراق، نیجریه و... شوربختی و فلاکت را به دنبال داشته، چگونه قطر را از یک بیابان ناشناخته به سرزمین شگفتی‌ها تبدیل کرد؟

کمی به عقب برگردیم: داستان از دهه 1900 شروع می‌شود، زمانی که قطر توسط بریتانیا اشغال شد. در آن زمان صنعت اصلی قطری‌ها صید ماهی و مروارید بود. در اوایل 1920 که صنعت مروارید دچار سقوط شد، مردم این کشور دچار فقر، سوءتغذیه و بیماری شدند اما کشف ذخایر نفت در دهه 1930 و میدان گازی گنبد شمالی (پارس جنوبی) در دهه 1970، همه چیز را دگرگون کرد. البته از آنجا که در آن زمان گاز فقط از طریق لوله‌های گاز بزرگ قابل حمل بود و قطر کیلومترها از مکان‌هایی که گاز مورد استفاده قرار می‌گرفت فاصله داشت، گاز طبیعی چندان سودمند نبود بنابراین شرکت شل که این میدان گازی را کشف کرده بود از آن منصرف شد اما پس از اینکه «شیخ حمد بن‌خلیفه» قدرت را در دست گرفت همه چیز به‌طور قابل توجهی تغییر کرد.

این امیر با یک ایده بسیار روشن به قدرت رسید و آن آینده قطر بود و برای رسیدن به این ماموریت تلاش زیادی کرد. او تصمیم گرفت روی یک فناوری توسعه‌نیافته و کمیاب سرمایه‌گذاری کند؛ «فناوری مایع‌سازی گاز» که انتقال گاز طبیعی  را از طریق کشتی‌هایی همانند نفتکش‌های بزرگ مقدور می‌کرد. او در این کار موفق هم شد و قطر برای اولین‌بار صادرات LNG را آغاز کرد. به دلیل این سرمایه‌گذاری عظیم، قطر اکنون از  بزرگ‌ترین صادرکنندگان LNG در جهان است و در استخراج گاز مزیت رقابتی پیدا کرده است. قطر همچنین توانسته هزینه استخراج گاز را به میزان قابل توجهی کاهش دهد، برای مثال یک تانکر متان پر از LNG که در قطر راه‌اندازی می‌شود، چهار برابر ارزان‌تر از زمانی است که در آمریکا راه‌اندازی می‌شد. این راز بزرگ اقتصاد قطر است. اما نفت و گاز تنها کلید موفقیت قطر نبودند. یک کشور نه‌تنها نیاز به بهره‌برداری از منابع دارد، بلکه باید از منابعی که به دست می‌آورد نیز به خوبی استفاده کند، در غیر این صورت این منابع نه نعمت، که مصیبت خواهند بود. تفاوت قطر با بسیاری از کشورهای دارای ذخایر بزرگ منابع طبیعی، نگاه بلندمدت حاکمانش است. حاکمان توسعه‌طلب قطر تلاش کرده‌اند با اقدامات مختلف از بلای «نفرین منابع» یعنی زمانی که وفور منابع به انحراف اقتصادی و رشد کم منجر می‌شود جان سالم به در ببرند.

گرانبهاترین منبع؛ پتانسیل انسانی

قطر تلاش کرده است از طریق ایجاد بنیاد قطر بر بلای نفرین منابع غلبه کند. بنیاد قطر در سال 1995 توسط «حمد بن‌خلیفه» امیر وقت و همسرش «موزا بنت ناصر» برای به کار گرفتن ظرفیت انسانی از طریق آموزش، نوآوری و کارآفرینی تاسیس شد. اکنون که دو دهه از تاسیس آن می‌گذرد آنها معتقدند پایه‌های موفقیت ایجاد شده است. این بنیاد، ظرفیت نیروی انسانی را گران‌بهاترین منبع دانسته و موفقیت‌های آینده را در گرو آن می‌داند. در راستای این اهداف، بنیاد قطر در سال 1993، آکادمی قطر را با تمرکز بر آموزش ابتدایی و متوسطه باکیفیت، تاسیس کرد.

البته ابتکار شاخص این بنیاد ایجاد «شهر آموزش» در سال 2003 بود. شهر آموزش بیش از 12 کیلومترمربع وسعت دارد و میزبان هفت پردیس بین‌المللی از دانشگاه‌های پیشرو جهان مانند Northwestern، یک دانشگاه بومی و چندین مرکز تحقیقاتی، آموزشی و اجتماعی است. این تسهیلات به ایجاد مشاغل خوب برای شهروندان قطری با تجهیز آنها به مهارت‌های مورد نیاز برای پیشرفت در آینده کمک می‌کند.

اقدام دیگر این بنیاد تاسیس پارک علم و فناوری به عنوان مرکزی برای شرکت‌های نوظهور در زمینه فناوری و استارت‌آپ‌هاست که با هدف حمایت از شرکت‌ها در تمام مراحل توسعه آنها و همکاری با شرکت‌های چندملیتی راه‌اندازی شده است. تا به امروز، 20 استارت‌آپ ایجاد شده‌اند و در کنار بیش از 50 شرکت چندملیتی، از جمله سیسکو، مایکروسافت، جنرال الکتریک و... حضور دارند. تاسیس صندوق تحقیقات ملی قطر برای حمایت و تشویق تحقیقات در زمینه علوم مهندسی، انسانی، اجتماعی، هنر و پزشکی، تاسیس موسسه تحقیقات انرژی و محیط زیست برای رفع چالش‌های ملی در امنیت انرژی و آب و چندین موسسه تحقیقاتی از اقدامات دیگر بنیاد قطر است که تلاش می‌کند راه‌حل‌های نوآورانه‌ای را برای چالش‌های منحصربه‌فرد کشور و همچنین چالش‌های جهان ایجاد کند.

پایگاه خبری

در سال 1996 حمد بن خلیفه شبکه الجزیره را راه‌اندازی کرد. الجزیره هم‌اکنون یک پایگاه خبری 24ساعته قدرتمند است. هدف این سازمان در واقع دیده شدن قطر و همچنین افزایش نفوذ آن بوده است.

سازمان سرمایه‌گذاری قطر؛ مدیریت مازاد درآمدها

در سال 2005 دولت، سازمان سرمایه‌گذاری قطر (QIA) را به منظور مدیریت مازاد درآمدهای نفت خام و گاز طبیعی یا به عبارت دیگر برای حفاظت و رشد دارایی‌های مالی قطر ایجاد کرد. این سازمان در واقع مدیر صندوق ثروت ملی قطر است که با مجموع دارایی 450 میلیارد دلار یکی از ثروتمندترین صندوق‌های ثروت ملی در جهان است. کلیدی‌ترین رویکرد این سازمان «تنوع‌سازی» است که با سرمایه‌گذاری‌ها، بازارها، دارایی‌ها، بخش‌ها و جغرافیای مختلف مازاد دولت را برای تضمین رفاه نسل‌های آینده سرمایه‌گذاری می‌کند.

هدف اصلی این سازمان ایجاد ارزش بلندمدت برای مردم و دولت است. علاوه بر این، سازمان سرمایه‌گذاری قطر دو هدف دیگر در حمایت از اقتصاد قطر امروز دارد:

1- در صورت نیاز نقدینگی فراهم می‌کند.

 2- با سرمایه‌گذاری در شرکت‌های داخلی از توسعه اقتصادی محلی حمایت می‌کند.

تخصیص دارایی این سازمان متنوع است: این صندوق سرمایه‌گذاری قابل توجهی در املاک و مستغلات در سراسر جهان انجام داده است. مثلاً قطر از طریق QIA به یکی از بزرگ‌ترین دارندگان املاک و مستغلات در لندن تبدیل شده است به گونه‌ای که در سال 2017 گزارش شد قطر در لندن دارایی‌های بیشتری نسبت به خانواده سلطنتی انگلیس دارد. قطر صاحب ساختمان شارد بزرگ‌ترین آسمانخراش اروپای غربی، فروشگاه بزرگ هارودز و کاناری وارف یک ناحیه تجاری معروف و سایر بخش‌های شهر است.

قطر همچنین سهم زیادی در شرکت‌های بزرگ بین‌المللی دارد. طبق داده‌ها، 9 /5 درصد از سهام بارکلیز یکی از مهم‌ترین بانک‌های بریتانیا در اختیار قطر است که آن را به دومین سرمایه‌گذار بزرگ این بانک تبدیل می‌کند. این سازمان همچنین 22 درصد از سهام  sainbury ‘s دومین سوپرمارکت بزرگ بریتانیا را در اختیار دارد. سازمان سرمایه‌گذاری قطر سهم زیادی در شرکت‌های بزرگ بین‌المللی مثل فولکس‌واگن، پورشه، «فرودگاه هیترو» پررفت‌و‌آمدترین فرودگاه بریتانیا و کردیت سوئیس دارد. قطر همچنین در سال 2016 چهارمین سرمایه‌گذار بزرگ در آمریکا بود و قصد دارد حداقل 10 میلیارد دلار در تاسیسات بندری آمریکا سرمایه‌گذاری کند.

پیشرو در خدمات مالی

در سال 2005 مرکز مالی قطر برای توسعه صنعت خدمات مالی ساخته شد. ساختار مالی این کشور در تلاش برای رقابت با مرکز مالی دوبی تلاش کرده تا شرکت‌های چندملیتی را جذب کند. این کشور بر این باور است که به لطف ثبات نسبی و پایگاه بزرگ سرمایه خود می‌تواند به یک کشور پیش‌رو در زمینه خدمات مالی برای کشورهای حوزه خلیج‌فارس تبدیل شود.

دوراندیشی و بصیرت

در سال 2008 سند چشم‌انداز 2030 قطر تدوین شد که باعث شد قطر 2008 با قطر امروز بسیار متفاوت باشد. بر اساس این سند قطر باید تا سال 2030 به میزان قابل توجهی از توسعه در چهار بخش اقتصادی، اجتماعی، انسانی و زیست‌محیطی دست یابد. ثبات مالی و اقتصادی با نرخ تورم پایین و سیستم مالی کارآمد، ساختار اقتصادی باز و انعطاف‌پذیر که قادر به رقابت در دنیای در حال تغییر باشد، ایجاد فضای کسب‌وکار که قادر به جذب سرمایه‌ها باشد و فناوری‌های خارجی و تشویق سرمایه‌گذاری از راه‌های رسیدن به توسعه اقتصادی عنوان شده‌اند.

در این سند بارها اشاره شده که ثروت فراوان این کشور فرصت‌های غیرمنتظره و چالش‌های بزرگی ایجاد می‌کند و قطر باید از این ثروت عاقلانه استفاده کرده و به سرمایه‌گذاری روی مردم خود ادامه دهد. همچنین در بخشی از این سند آمده، قطر باید در زیرساخت‌های کلاس جهانی سرمایه‌گذاری کند تا اقتصاد پویا و متنوع‌تری ایجاد کند که در آن بخش خصوصی نقش برجسته‌ای ایفا کند. این امر مستلزم بهبود مستمر در کارایی، شفافیت و پاسخگویی سازمان‌های دولتی است. نکته قابل توجه این سند، توجه به مفهوم توسعه پایدار است؛ بر این اساس، رشد و توسعه باید به گونه‌ای اتفاق بیفتد که برای نسل‌های آینده نیز، میراثی از آن بر جای بماند و هشدار داده اگر کاهش منابع تجدیدناپذیر با ایجاد منابع جدید ثروت جبران نشود، حقوق نسل‌های آینده به خطر می‌افتد. هدف این چشم‌انداز ملی که تاکنون تا حد زیادی محقق شده، تبدیل قطر به کشوری پیشرفته و توسعه‌یافته تا سال 2030 است که بتواند فرآیند توسعه را پیوسته و پایدار کند و استانداردهای بالای زندگی را برای همه مردمش برای نسل‌های آینده فراهم آورد.

زندگی در قطر، پس از نفت و گاز هم ادامه خواهد داشت. هرچه فروش نفت و گاز بیشتر شده، قطر نیز به همان میزان سرمایه‌گذاری کرده تا اقتصاد را متنوع کند. بازده این سرمایه‌گذاری‌ها نیز در داخل کشور استفاده شده‌اند تا زمانی که این ثروت‌های بادآورده تمام شدند، قطر همچنان پابرجا بماند. ده‌ها میلیارد برای بزرگراه‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها، سیستم حمل‌ونقل بین‌شهری، مراکز تحقیقاتی، مراکز مالی و... هزینه شده است. یکی دیگر از گام‌هایی که می‌تواند از «نفرین منابع» جلوگیری کند، گسترش صنعت گردشگری است. در این رابطه قطر از حدود یک دهه گذشته تلاش‌های بسیاری انجام داده است؛ ساخت صدها هتل و فروشگاه، گسترش موزه‌ها و مراکز فرهنگی و هنری خود، ایجاد پارک‌ها و مراکز تفریحی بخشی از این اقدامات هستند.

قطر همچنین علاقه زیادی به برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی دارد. از این هفته میزبان جام جهانی است. رویدادی که به گفته بلومبرگ 300 میلیارد دلار هزینه عمرانی را به دنبال داشته است. ساخت استادیوم، سیستم مترو، توسعه فرودگاه و ساخت یک شهر جدید بخشی از این هزینه متحمل‌شده هستند. جام جهانی سال 2022 به گفته دبیر کل کمیته عالی ثروت و میراث  20 میلیارد دلار  به ارمغان خواهد آورد؛ رقمی معادل 11 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2019. اما دلیل اشتیاق قطر تنها به دلیل درآمد یا تبدیل شدن به اولین کشور خاورمیانه‌ای میزبان جام جهانی نبود. این رویداد، یک برنامه توسعه ملی بود که به نیازهای زیرساختی برای میزبانی مسابقات سرعت بخشید و بعد از پایان مسابقات قطری‌ها از این زیرساخت‌ها برای برنامه‌ریزی برای زمانی که دیگر نفت و گاز نداشته باشند، استفاده خواهد کرد. مثلاً قطر دیگر یک کویر برهوت گمنام نخواهد بود، و زندگی پس از نفت و گاز هم برای قطری‌ها ادامه خواهد داشت. اگر برگزاری جام جهانی با موفقیت پیش برود، موید این نکته است که اگر مدرنیزاسیون یا فرآیندی که برخی اقتصاددانان از آن به عنوان توسعه یاد می‌کنند، هدف یک کشور باشد و منابع و ظرفیت‌های آن کشور حول چنین هدف بزرگی متمرکز شود، می‌توان به آن دست یافت.

البته جنبه‌های تاریک این کشور را هم البته نمی‌شود نادیده گرفت: اگر همین جام جهانی را در نظر بگیریم، قطر به دلیل برخورد با کارگران مهاجر مورد انتقاد قرار گرفته است. در فوریه 2021 گاردین گزارش داد که 6500 کارگر مهاجر در قطر جان سپرده‌اند. یک نهاد حقوق کارگری اعلام کرده به احتمال زیاد بیشتر این افراد در حال کار در زیرساخت‌های جام جهانی درگذشته‌اند. همچنین بر اساس رده‌بندی «خانه آزادی» درباره وضعیت دموکراسی و آزادی فعالیت سیاسی در جهان، قطر جزو کشورهایی است که بدترین وضعیت را از نظر حاکمیت دموکراتیک دارند و در دسته کشورهای «غیرآزاد» طبقه‌بندی می‌شود و طبق تازه‌ترین گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر، حقوق زنان در قطر به شدت محدود است و آنها تنها با اجازه قیم مرد می‌توانند ازدواج، سفر یا کار کنند.