خودرو بخریم یا نخریم
شیب نزولی قیمت خودرو تا کجا ادامه دارد؟
بازار خودرو ایران در تیرماه 1403 شاهد افت قیمت قابل توجهی بود. این موضوع که در تضاد با روند افزایشی سال‌های گذشته بود، سوالات بسیاری را در میان مردم و کارشناسان ایجاد کرد. در این مقاله، با نگاهی عمیق‌تر به ورای آمار و عناوین خبری، به بررسی علل مختلف این پدیده و سناریوهای محتمل در آینده می‌پردازیم.
در توضیح این کاهش قیمت، توجه بسیاری از افراد به انتخابات 1403 جلب شده. انتخاباتی که هیچ‌کس انتظار آن را نمی‌کشید و شهادت رئیس دولت سیزدهم مسبب شکل‌گیری ناگهانی آن بود. اما سورپرایزهای این دوره انتخابات تنها به شروع ناگهانی آن محدود نمی‌شد. در حالی که تصور می‌شد از جبهه اصلاحات این لاریجانی باشد که به رقابت ریاست‌جمهوری دولت چهاردهم برسد، این مسعود پزشکیان بود که در لیست نهایی نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری دولت چهاردهم حضور پیدا کرد. فعالان بازار انتظار تغییر روند خاصی در بازار را نداشتند. چون اکثر آنها قالیباف را شانس اصلی انتخابات می‌دانستند و تصور بر این بود که قالیباف خط‌مشی چندان متفاوتی با دولت سابق ندارد. حتی با وجود اینکه قالیباف در برنامه‌های انتخاباتی خود روی خودرو مانور زیادی می‌داد و دم از واردات جدی‌تر و فشار رقابت بیشتر روی خودروسازان داخلی می‌زد.
اما در نهایت جبهه انقلاب به جمع‌بندی نرسید و حضور همزمان قالیباف و جلیلی در انتخابات باعث صدرنشینی پزشکیان و کشیده شدن انتخابات به دور دوم شد. با اینکه سعید جلیلی را ادامه‌دهنده راه شهید رئیسی می‌دانستند فعالان بازار نظر دیگری داشتند. آنها با توجه به قریب‌الوقوع بودن پیروزی ترامپ و کارنامه جلیلی در مذاکرات انتخاب او به عنوان رئیس دولت چهاردهم را به عنوان یک زنگ خطر در نظر گرفتند.
اما نتیجه انتخابات با توجه به مشارکت بیشتر پیروزی پزشکیان بود. انتخاب او به بازار آرامش داد و از همان روز روند کاهش قیمت به بازار خودرو بازگشت. نکته عجیب این بود که این وعده‌های انتخاباتی پزشکیان نبود که به آرامش بازار کمک کرد. بلکه به اعتقاد بسیاری از کارشناسان انتخاب نشدن نامزد رقیب به شکل‌گیری این روند منجر شد.
با وجود این برای درک بهتر موقعیت بازار باید به عوامل دیگری که به این روند کاهشی قیمت یاری رساند هم بپردازیم.
کاهش نرخ ارز: یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر قیمت خودرو در ایران، نرخ ارز است. به عنوان مثال اگر خواهان خرید خودرو از بازار باشید باید تا نزدیک ظهر منتظر بمانید تا قیمت دلار مشخص شود و فروشنده با توجه به آن قیمت خودروی فروشی را تعیین کند. در واقع می‌توان این‌طور گفت که بازار خودرو و بازار ارز به طور ناگسستنی به هم آمیخته شده‌اند و نوسانات ارز به طور مستقیم و غیرمستقیم بر خودرو تاثیر می‌گذارد. در ماه‌های اخیر، شاهد نوسانات زیادی در نرخ ارز بوده‌ایم که به طور کلی، کاهشی بوده است. این کاهش قیمت ارز، به طور مستقیم در قیمت تمام‌شده خودرو و در نهایت قیمت فروش آن تاثیرگذار بود. درواقع شاید این بازار ارز بود که به صورت جدی پیگیر انتخابات بود و نسبت به نتیجه حاصل‌شده واکنش خوبی نشان داد. به عنوان مثال دقیقاً ما بین دور اول و دوم انتخابات ریاست‌جمهوری 1403 قیمت دلار افزایشی شد. خودرو با وجود رکود شدید نتوانست بدون واکنش باقی بماند و در کل شاهد افزایش قیمت جزئی در این بازار هم بودیم. اما به‌جز دلار عامل تعیین‌کننده دیگری هم در بازار وجود دارد.
کاهش تقاضا و رکود: یکی دیگر از عوامل مهم تاثیرگذار بر قیمت خودرو، میزان تقاضاست. در ماه‌های اخیر، به دلیل عوامل مختلفی از جمله کاهش قدرت خرید مردم و رکود اقتصادی تقاضا برای خودرو کاهش یافته است. کاهش تقاضا عاملی برای افت قیمت‌ها در هر بازاری است و بازار خودرو نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما کاهش تقاضا در این بازار تنها به دلایل اقتصادی رخ نداده. از زمانی که دولت سیزدهم روی کار آمد و دوباره واردات خودرو در دستور کار قرار گرفت تا همین امروز بسیاری از افراد بیرون گود نشسته‌اند و منتظر یک معجزه در واردات و قیمت خودرو در بازار هستند. همین انتظارات بود که مجلس را مجبور به برکناری وزیر صمت دولت سیزدهم یعنی سیدرضا فاطمی‌امین کرد. جانشین او یعنی عباس علی‌آبادی چه در عمل و چه در سخن واردات را با جدیت بیشتری پیگیری کرد. اما مردم همچنان معتقدند واردات هنوز به صورت جدی پیگیری نمی‌شود و در صورت جدی‌تر شدن این روند اوضاع در بازار متفاوت می‌شود. همین انتظار برای آینده بهتر بازار را به رکود فروبرده و فروشنده واقعی باید در سر مال خود بزند تا بتواند آن را به فروش برساند.
در ادامه این‌طور برداشت می‌شود که اکنون بازار به نقطه مازاد عرضه بر تقاضا رسیده. در ماه‌های اخیر، شاهد افزایش عرضه خودرو به بازار بوده‌ایم. این افزایش عرضه از عوامل مختلفی از جمله عرضه خودروهای پیش‌فروش‌شده، واردات خودرو و افزایش تولید برخی از خودروها ناشی شده است. افزایش عرضه در مقابل تقاضای ثابت یا کاهشی، عاملی برای افت قیمت‌هاست. جدا از این عوامل باید به سیاست‌گذاری‌های اخیر بازار خودرو نیز توجه کرد.
دولت سیزدهم، سیاست‌های جدیدی را برای ساماندهی بازار خودرو در پیش گرفت که به نظر برخی از کارشناسان به این روند کاهشی کمک کرد. از جمله این سیاست‌ها می‌توان به راه‌اندازی سامانه یکپارچه فروش خودرو، قرعه‌کشی برای متقاضیان و افزایش عرضه خودروهای وارداتی اشاره کرد. گروهی معتقدند این سیاست‌ها تا حدی به افزایش شفافیت در بازار، کاهش تقاضای کاذب و افزایش عرضه کمک کرده است که در نهایت به افت قیمت‌ها منجر شده است. البته این سیاست‌ها منتقدان صاحب‌نامی نیز دارد، خصوصاً فرآیند قرعه‌کشی سابق و سامانه یکپارچه کنونی. این منتقدان بر این باورند که این سیاست خود موجب شکل‌گیری تقاضای کاذب و توزیع رانت می‌شود. از سیاست‌گذاری‌های دولت سیزدهم که بگذریم به قدرت نامرئی بازار یعنی انتظارات تورمی می‌رسیم.
انتظارات تورمی، پیش‌بینی ذهنی افراد از نرخ تورم در آینده است. این موضوع، نقشی اساسی در رفتار اقتصادی خانوارها، بنگاه‌ها و سیاست‌گذاران ایفا می‌کند. افراد بر اساس انتظارات تورمی خود، در مورد مصرف، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری خود تصمیم می‌گیرند. به عنوان مثال، اگر انتظار تورم بالایی داشته باشند، ممکن است تمایل به مصرف بیشتر در حال حاضر و سرمایه‌گذاری کمتر داشته باشند. بانک‌های مرکزی از سیاست‌های پولی برای کنترل تورم استفاده می‌کنند. انتظارات تورمی در تعیین اثربخشی این سیاست‌ها نقش مهمی دارد. عدم ثبات در انتظارات تورمی می‌تواند به بی‌ثباتی در اقتصاد و نوسانات شدید در قیمت‌ها و نرخ‌های سود منجر شود.
افراد اغلب انتظارات تورمی خود را بر اساس نرخ تورم در گذشته شکل می‌دهند. وضعیت فعلی اقتصاد، مانند نرخ بیکاری، نرخ رشد و سیاست‌های مالی، می‌تواند بر انتظارات تورمی تاثیر بگذارد. اظهارات مقامات دولتی، تحلیلگران اقتصادی و رسانه‌ها می‌توانند بر انتظارات تورمی مردم تاثیر بگذارند.
کاهش انتظارات تورمی می‌تواند به کاهش تقاضا و در نهایت افت قیمت‌ها منجر شود. شاید در مکالمه‌های روزمره خود متوجه شده باشید که انتظارات تورمی در مردم ایران همواره در حال افزایش است. اما در کمال تعجب اگر به سراغ فعالان بازار خودرو بروید از آنها می‌شنوید که انتظارات تورمی در بازار خودرو نزدیک به یک سال است که رو به کاهش است. شاید کلید اصلی این کاهش انتظارات تورمی در واردات و اخبار مربوط به آن باشد. هنوز بعد از گذشت بیش از یک سال از مطرح شدن این ایده، برخی از مردم انتظار شروع واردات خودروهای دست دوم را می‌کشند و این‌طور فکر می‌کنند که به زودی خودروهای چهار یا پنج‌میلیاردی قدیمی بازار با قیمتی حدود یک میلیارد به بازار ایران می‌رسند. حتی اگر چنین رویاپردازی‌هایی نکنند هم منتظر ورود بیشتر خودروهای وارداتی با همین قیمت‌های گزاف در دولت جدید هستند. در چنین شرایطی که عمده مردم در عمل نشان می‌دهند که آینده قرار است شیرین‌تر از حال باشد انتظارات تورمی رو به کاهش رفته و قیمت نیز گوش به فرمان او حرکت می‌کند.
اما باید توجه کرد که هنوز برای قاطعانه صحبت کردن در مورد تداوم این روند کاهشی قیمت خودرو زود است. بسیاری از کارشناسان معتقدند عوامل مقطعی مانند کاهش نرخ ارز یا کاهش انتظارات تورمی، نقش اصلی را در افت اخیر قیمت‌ها داشته‌اند و ممکن است با تغییر این شرایط، قیمت‌ها دوباره افزایش یابند. بسیاری از فعالان بازار زمان تغییر این اوضاع را انتخابات پیش‌روی ایالات‌متحده آمریکا می‌دانند. جدای از آن در صورتی که مردم متوجه شوند دولت جدید قرار نیست در حجم یا شیوه واردات تغییری ایجاد کند هم شاهد واکنش بازار خواهیم بود. گذشته از آن همان‌طور که در ابتدای مطلب به آن اشاره شد بازار خودرو به شدت متاثر از بازار ارز است. شاید واردات بهتر شود، عرضه بیشتر شود و در کل اوضاع بازار خودرو خوب پیش رود، اما به محض اینکه عاملی قیمت دلار را تکان دهد بازار خودرو هم پشت سر آن به حرکت می‌افتد. برخی کارشناسان معتقدند ایران کشوری استثنایی از نظر مسئله خودرو است و احتمالاً استثنایی باقی خواهد ماند.
از نظر آنها طبیعی است که توجه عمومی به افزایش قیمت اتومبیل بیشتر جلب می‌شود تا افزایش قیمت کبریت و سنجاق‌قفلی و طبیعی است که افزایش قیمت در جاهایی که ساختار بازار به‌دلیل قدرت انحصاری امکان‌پذیر می‌سازد، شدیدتر است و طبیعی است که در شرایط تداوم انتظارات تورمی، کالاهایی که خاصیت دارایی و حفظ قدرت خرید را بازی می‌کنند، از افزایش قیمت بیشتری برخوردار شوند.
بازار خودرو ایران، داستانی پیچیده و پرفرازونشیب دارد که در دهه‌های اخیر تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله تحریم‌های اقتصادی، نوسانات نرخ ارز، سیاست‌های دولتی و عرضه و تقاضا قرار گرفته است. اما با توجه به این تجارب چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی این بازار چیست؟
در حال حاضر از اصلی‌ترین تهدیدهای بازار خودرو ایران می‌توان به تحریم، نوسان نرخ ارز، سیاست‌گذاری‌های دولت و کمبود عرضه اشاره کرد.
همان‌طور که اشاره شد تحریم‌های اقتصادی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی صنعت خودرو ایران است. این تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های روز دنیا، قطعات یدکی و سرمایه‌گذاری خارجی را محدود کرده و مانع از نوسازی و توسعه صنعت خودرو شده است.
نوسانات نرخ ارز نیز تاثیر مستقیمی بر قیمت خودروهای وارداتی و همچنین قیمت مواد اولیه و قطعات یدکی مورداستفاده در تولید داخلی دارد. این نوسانات، بازار را با عدم ثبات و نااطمینانی روبه‌رو می‌کند.
اما مستقل از عوامل خارجی، سیاست‌های دولتی و داخلی در قبال صنعت خودرو، همواره محل بحث و جدل بوده است. برخی معتقدند دولت باید با وضع قوانین و مقررات حمایتی، به رونق این صنعت کمک کند. در مقابل، برخی دیگر معتقدند دخالت‌های دولت در بازار، مانع از رقابت و کارایی شده است.
در کل موارد بالا می‌تواند منتج به کمبود عرضه شود. کمبود عرضه خودرو در مقایسه با تقاضای زیاد، یکی از عوامل اصلی افزایش قیمت‌ها در بازار است. این کمبود به دلیل افت تولید، محدودیت واردات و انباشت تقاضا در سال‌های گذشته می‌تواند ایجاد شود.
چشم‌انداز آینده بازار خودرو ایران به عوامل مختلفی از جمله تحولات سیاسی و اقتصادی، سیاست‌های دولت و عملکرد شرکت‌های خودروسازی بستگی دارد. با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند با رفع تحریم‌ها، بهبود شرایط اقتصادی و تدوین سیاست‌های درست، می‌توان شاهد رونق دوباره این صنعت و افزایش عرضه خودرو در بازار بود. در پاراگراف قبل از تحدیدها گفتیم و حالا با نگاه خوش‌بینانه می‌توان انتظار فرصت‌هایی را که در ادامه به آن می‌پردازیم داشت.
لغو یا کاهش تحریم‌ها می‌تواند به آزادسازی تجارت، دسترسی به فناوری‌های روز دنیا و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت خودرو ایران کمک کند. دولت جدید مانور زیادی روی این موضوع داده است و اکثر طرفداران این دولت به همین دلیل به پشتیبانی از این گروه پرداختند. حالا باید منتظر ماند و دید اصلی‌ترین وعده انتخاباتی دولت مسعود پزشکیان به کجا ختم خواهد شد. در کنار رفع تحریم‌ها رشد اقتصادی و افزایش درآمد مردم، قدرت خرید را افزایش می‌دهد و تقاضا برای خودرو را رونق می‌بخشد. یکی از اصلی‌ترین عوامل رکود کنونی بازار همین مسئله است. درست است که بخش زیادی از مردم صبر در پیش گرفته‌اند اما بخش دیگری هم وجود دارد که عملاً توانایی حضور در این بازار را ندارد. افزایش درآمد مردم می‌تواند به فعال شدن این بخش عظیم بی‌کنش در بازار خودرو کمک کند.
اما در همین مناظره‌های انتخاباتی به این موضوع اشاره شد که صنعت خودرو جدا از عواملی مانند قیمت دستوری یا تحریم‌ها از درون نیز مشکلات عدیده‌ای دارد که می‌توان با رفع آن به افزایش بهره‌وری این صنعت کمک کرد. سرمایه‌گذاری در نوسازی و توسعه خطوط تولید، می‌تواند به افزایش تولید و کاهش وابستگی به واردات خودرو کمک کند. به نظر برخی کارشناسان افزایش تولید و کیفیت داخلی‌ها حتی از پیگیری واردات هم تاثیر مهم‌تری در بازار خودرو خواهد گذاشت. اما شاید اصلی‌ترین دعوا و مسئله داخلی‌ها برای پیشرفت و افزایش بهره‌وری چیز دیگری باشد. واگذاری سهام شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی و ایجاد فضای رقابتی، می‌تواند به افزایش کارایی و ارتقای کیفیت محصولات تولیدی منجر شود. این مهم سال‌ها پیش اتفاق افتاده و خودروسازان بزرگ داخلی اکنون روی کاغذ خصوصی به حساب می‌آیند. اما در عمل این شرکت‌ها هم توسط دولتی‌ها مدیریت می‌شوند هم توسط سیاست‌های دولت محدود. به عقیده برخی از کارشناسان و فعالان این صنعت واگذاری کامل خودروسازی به بخش خصوصی می‌تواند نقطه عطفی در صنعت خودرو ایران شود و آن معجزه‌ای باشد که مردم در انتظار آن نشسته‌اند.
با وجود این در حالی که بازار خودرو در ماه‌های اخیر روندی نزولی را تجربه می‌کرد، خبر ابلاغ آیین‌نامه واردات خودروهای دست دوم در واپسین روزهای فعالیت دولت سیزدهم، تیر خلاصی به این بازار رو به افول بود. بازار خودرو که به شدت به این خبر واکنش نشان داد، در رکودی عمیق‌تر فرو رفت. حال، تمام نگاه‌ها به اجرایی شدن یا نشدن این طرح معطوف شده است. برخی با توجه به پیچیدگی‌های این طرح، از جمله الزام به استفاده از ارز با منشأ خارجی و عدم شفافیت در مورد واکنش دولت جدید، واردات خودروهای دست دوم را دور از ذهن می‌دانند. در مقابل، عده‌ای دیگر با خوش‌بینی به اجرای این طرح نگاه می‌کنند و امیدوار به رونق دوباره بازار خودرو هستند. در حال حاضر، بخش قابل توجهی از تقاضا در بازار خودرو به حالت انتظار درآمده است. افراد منتظرند تا تکلیف نهایی این طرح مشخص شود و سپس برای خرید یا عدم خرید خودرو تصمیم‌گیری کنند.
در پایان به طور خلاصه ارزان شدن خودرو در ایران در تیرماه1403 ناشی از عوامل مختلفی از جمله کاهش نرخ ارز، کاهش تورم، کاهش تقاضا، افزایش عرضه، سیاست‌های جدید دولت و کاهش انتظارات تورمی بود. هنوز برای قاطعانه صحبت کردن در مورد تداوم این روند زود است و باید منتظر ماند و دید که شرایط اقتصادی، بازار و صنعت خودرو در ماه‌های آینده چگونه خواهد بود.
