بیکاری درس‌خوانده‌ها

نیروی انسانی یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عوامل تولید است که از طریق مشارکت در تولید، نقش بسیار برجسته‌ای را در روند تولید ایفا می‌کند؛ به نحوی که به جرات می‌توان گفت، جوامعی که موفق شده‌اند از طریق برنامه‌ریزی صحیح و متکی بر اصول و ضوابط علمی، نیروی انسانی کارآمد به وجود آورند، به خوبی بر کمیابی‌های ناشی از دیگر عوامل تولید غالب آمده و اوضاع اقتصادی مطلوبی برای خود فراهم کرده‌اند. به عبارت دیگر یکی از مهم‌ترین منابع تولید برای هر جامعه، کمیت و کیفیت نیروی کار آن است. یکی از دغدغه‌های اساسی برنامه‌های توسعه در کشور نیز، تلاش برای کاهش معضل بیکاری است که همواره به عنوان یکی از اهداف مهم این برنامه‌ها مدنظر بوده است. ساختار جمعیتی خاص کشور و عرضه فراوان نیروی کار از یک‌سو و عدم تکافوی فرصت‌های شغلی موجود و نیز فقدان امکانات مناسب با ویژگی‌ها و نیازهای نیروی کار از سوی دیگر، امروزه بیکاری را به عنوان مهم‌ترین چالش اقتصادی، اجتماعی ایران درآورده، به نحوی که متغیرهای اقتصادی، اجتماعی دیگر را نیز تحت تاثیر خود قرار داده است. بازار کار در میان بازارهای اقتصادی، در تنظیم روابط عرضه و تقاضای نیروی کار و تعادل در متغیرهای کلان اقتصادی، از جمله اشتغال جایگاه ویژه و نقش ‌محوری و تعیین‌کننده دارد و به دلیل وجود عامل انسانی در عرضه و تقاضای این بازار، آن را از دیگر بازارهای اقتصاد متمایز می‌کند. پیامدها و آثار مثبت فراوان اقتصادی-اجتماعی تعادل در بازار کار به نحوی است که مورد توجه اقتصاددانان، سیاستگذاران و سیاستمداران است و در این راستا نیز طی سال‌های اخیر در قالب برنامه‌های توسعه‌ای، جهت ایجاد تعادل نسبی در بازار کار کشور، طرح‌ها و سیاست‌های اشتغال‌زایی متعددی به تصویب رسیده و به مرحله اجرا گذاشته شده‌اند. گزارش حاضر به بررسی بازار کار در تابستان 1401 با توجه به اطلاعات منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران خواهد پرداخت.

نرخ مشارکت اقتصادی

مطابق آمارهای بانک مرکزی، بررسی روند جمعیت در سن کار نشان می‌دهد که این رقم در تابستان 1401 حدود 64 میلیون نفر بوده که افزایش حدود 726 هزارنفری در مقایسه با تابستان 1400 را تجربه کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در تابستان 1401 نسبت به تابستان 1400، جمعیت فعال کشور تنها 8 /0 درصد افزایش داشته که ناشی از افزایش همزمان جمعیت فعال زنان و مردان طی بازه مورد بررسی هر دو با سهم 4 /0 واحددرصدی است. در تابستان 1401، جمعیت فعال زنان و مردان به ترتیب 4 /4 میلیون نفر و 7 /21 میلیون نفر بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به ترتیب 6 /2 درصد و حدود 5 /0 درصد افزایش یافته است. ترکیب سهم جمعیت فعال زنان و مردان در تابستان 1401 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل حدود 3 /0 واحد درصد از سهم مردان کاسته و به سهم زنان اضافه شده و به ترتیب به 7 /16 درصد و 3 /83 درصد رسیده است.

ارقام متناظر برای جمعیت 15ساله و بیشتر طی این مدت نشان می‌دهد مشارکت اقتصادی متناسب با رشد جمعیت افراد در سن کار، افزایش نیافته است. درواقع در تابستان 1401، جمعیت فعال کشور در مقایسه با مدت مشابه سال قبل تنها حدود 211 هزار نفر افزایش یافته؛ این در حالی است که جمعیت 15ساله کشور حدود 726 هزار نفر افزایش یافته است. این اتفاق به این معناست که 515 هزار نفر به جمعیت غیرفعال کشور پیوسته‌اند. بنابراین، احتمال می‌رود بخش قابل توجهی از افرادی که از جمعیت شاغل خارج شده‌اند، دیگر جویای کار نیستند یا آمادگی برای کار ندارند که در این صورت بازار کار نیاز به آسیب‌شناسی دقیق‌تری خواهد داشت. نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت 15ساله و بیشتر کشور در تابستان 1401، 41 درصد بوده که در مقایسه با تابستان 1400 حدود 1 /0 واحد درصد کاهش یافته که دلیل آن را کاهش 4 /0 واحددرصدی نرخ مشارکت اقتصادی مردان در مقابل افزایش 2 /0 واحددرصدی نرخ مشارکت اقتصادی زنان می‌توان عنوان کرد. شایان ذکر است، نرخ مشارکت اقتصادی زنان و مردان در تابستان 1401 به ترتیب 7 /13 درصد و 4 /68 درصد بوده است.

نرخ بیکاری

مطابق با آخرین آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری در تابستان 1401، به 9 /8 درصد رسیده که کاهش 7 /0 واحددرصدی را نسبت به تابستان 1400 تجربه کرده است. عامل اصلی این کاهش، کاهش همزمان نرخ بیکاری زنان و مردان طی مدت مورد بررسی به ترتیب به میزان 5 /0 واحد درصد و 8 /0 واحد درصد بوده است. در واقع جمعیت زنان بیکار در تابستان 1401 نسبت به مدت مشابه سال 1400 حدود سه هزار نفر (4 /0 درصد) کاهش یافته و به حدود 748 هزار نفر رسیده، در مقابل جمعیت مردان بیکار در تابستان 1401 با کاهش حدود 160 هزارنفری (1 /9 درصد) نسبت به مدت مشابه سال قبل به حدود 6 /1 میلیون نفر رسیده است. در تابستان 1401 همچنین سهم زنان از کل جمعیت بیکار 15ساله و بیشتر، 1 /32 درصد بوده که نسبت به تابستان 1400 افزایش دو واحددرصدی را تجربه کرده و سهم مردان از 9 /69 درصد در تابستان 1400 به 9 /67 درصد (کاهش دو واحد درصدی) در تابستان 1401 رسیده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود به‌رغم اینکه جمعیت زنان بیکار در تابستان 1401 نسبت به تابستان 1400، با کاهش همراه بوده اما سهم آنان از جمعیت بیکار طی مدت زمان مورد بررسی با افزایش همراه بوده است.

وضعیت جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در بازار کار

وضعیت متغیرهای بازار کار برای جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مشابه فصول قبل مطلوب نبوده؛ این در حالی است که پتانسیل این گروه‌ها در افزایش تولید و تجارت کشور قابل توجه و نیازمند اعتنای بیشتری است.

در تابستان 1401، جمعیت جوانان بیکار 18 تا 35 سال حدود 6 /1 میلیون نفر بوده که نسبت به تابستان 1400 حدود 167 هزار نفر (حدود 9 درصد) کاهش یافته که دلیل اصلی آن سهم منفی هشت واحددرصدی جمعیت مردان بیکار در مقابل سهم منفی 1 /1 واحددرصدی جمعیت زنان بیکار بوده است. از جمعیت 6 /1 میلیون‌نفری جمعیت جوانان بیکار 18 تا 35ساله در تابستان 1401، سهم زنان و مردان به ترتیب حدود 9 /34 درصد و 1 /65 درصد بوده است. به دلیل کاهش 7 /1 واحددرصدی و 5 /1 واحددرصدی نرخ بیکاری زنان و مردان در این گروه سنی در تابستان 1401 نسبت به تابستان 1400، نرخ بیکاری جوانان 18 تا 35 سال با کاهش 4 /1 واحددرصدی طی بازه مذکور همراه بوده و در تابستان 1401، به 2 /16 درصد رسیده است. شایان ذکر است، در تابستان 1401 حدود 4 /70 درصد بیکاران کشور متعلق به گروه سنی 35-18ساله بوده که از این میزان 67 درصد را مردان تشکیل می‌دهند.

بیکاران جمعیت 15ساله و بیشتر فارغ‌التحصیلان آموزش عالی کشور در تابستان 1401 حدود 955 هزار نفر هستند که این رقم در مقایسه با تابستان 1400 با کاهش 57 هزارنفری (6 /5 درصد) مواجه شده است. نرخ بیکاری زنان و مردان فارغ‌التحصیل آموزش عالی کشور، در تابستان 1401 به ترتیب 2 /23 درصد و 8 /8 درصد بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کاهش 8 /1 واحددرصدی و 9 /0 واحددرصدی را تجربه کرده است. فارغ‌التحصیلان آموزش عالی 15ساله و بیشتر، حدود 41 درصد از کل جمعیت بیکار در تابستان 1401 را تشکیل می‌دهند که از این تعداد 28 درصد را مردان و 69 درصد از آنها را نیز زنان تشکیل می‌دهند.

ترکیب اشتغال بر حسب بخش‌های اقتصادی

در میان بخش‌های مهم اقتصادی در تابستان 1401 بیشترین سهم از اشتغال جمعیت 15ساله و بیشتر متعلق به بخش خدمات با سهم 4 /50 درصد بوده و پس از آن بخش‌های صنعت و کشاورزی به ترتیب با سهم 8 /33 درصد و 8 /15 درصد قرار دارند. در مدت زمان ذکرشده در مقایسه با تابستان 1400 از سهم بخش کشاورزی حدود 6 /1 واحد درصد کاسته و در مقابل به سهم بخش خدمات به همین میزان اضافه شده است. سهم بخش صنعت نیز از اشتغال جمعیت 15ساله و بیشتر طی بازه مورد بررسی بدون تغییر باقی مانده است. خالص اشتغال ایجادشده در کشور در تابستان 1401 نسبت به مدت مشابه سال قبل، حدود 368 هزار نفر بوده؛ که این رقم برای دو بخش خدمات و صنعت مثبت و به ترتیب حدود 547 هزار نفر و 122 هزار نفر و برای بخش کشاورزی منفی 301 هزار نفر بوده که در مجموع باعث مثبت شدن کل خالص اشتغال ایجادشده در کشور شده است.

وضعیت استان‌های کشور در شاخص‌های مربوط به بازار کار

در میان 31 استان کشور در تابستان 1401، بیشترین و کمترین نرخ بیکاری به ترتیب با 6 /22 درصد و 5 /5 درصد متعلق به استان‌های هرمزگان و زنجان است. شایان ذکر است طی بازه مذکور، 10 استان کشور نرخ بیکاری بالاتر از میانگین کل کشور (9 /8 درصد) را دارند.

بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی در تابستان 1401 متعلق به استان زنجان با 4 /49 درصد و پایین‌ترین نرخ مشارکت اقتصادی را نیز استان ایلام با رقم 5 /32 درصد تجربه کرده است. در تابستان 1401، 3 /37 درصد از جمعیت فعال 15ساله و بیشتر کل کشور مشغول به‌کار بوده‌اند (نسبت اشتغال) که این نسبت در مقایسه با تابستان 1400 با افزایش 1 /0 واحددرصدی مواجه شده است. بالاترین و پایین‌ترین نسبت اشتغال در بین 31 استان کشور نیز به ترتیب با 6 /46 درصد و 6 /29 درصد متعلق به استان‌های زنجان و سیستان و بلوچستان است.

نتیجه‌گیری

اهمیت بازار کار آنجایی مشخص می‌شود که می‌تواند جوانان را طریق کسب تجربه در این بازار و درنتیجه یافتن مشاغل باکیفیت‌تر نسبت به آینده خود امیدوار کند. در صورتی که وضعیت بازار کار مناسب نباشد، سبب مستهلک شدن سرمایه انسانی جوانان خواهد شد و احتمال شاغل شدن آنها در دوره‌های بعد را نیز کاهش می‌دهد و در نتیجه آینده شغلی آنها را با ابهاماتی مواجه خواهد کرد. در چنین شرایطی، مشاهده روند کاهشی بیکاری می‌تواند تحولی مثبت تلقی شود که باید تلاش برای حفظ آن نیز ادامه داشته باشد؛ در غیر این صورت توان اشتغال‌زایی اقتصاد کاهش می‌یابد.

با توجه به اینکه مساله بیکاری در کشور به یکی از چالش‌های دولت تبدیل شده است، حل این بحران در گرو شناخت دقیق ابعاد آن و عوامل بروز این مشکل است؛ به‌طوری که درک پویایی‌های بازار کار می‌تواند در تدوین سیاست‌های تعدیل نوسانات اشتغال اهمیت داشته باشد.