زیر تیغ تهدید
واکاوی اثر تحریم‌ها بر بازارها در گفت‌وگو با ابراهیم جباری
تجربه یک دهه اخیر در اقتصاد ایران به ما نشان داد که تحریم‌ها نه‌تنها کاغذپاره‌های بی‌اهمیت نیستند، بلکه به صورت آشکار هم توان اقتصاد ایران را نشانه گرفته‌اند و هم سفره معیشت مردم را کوچک‌تر کرده‌اند. بخش‌های سرمایه‌گذاری هم از این تحولات بی‌نصیب نبوده‌اند و بررسی حداقل چند سال گذشته بازارها نشان می‌دهد که تحریم‌ها به التهاب‌ها در بازارها هم دامن زده‌اند. ابراهیم جباری، فعال بازار سرمایه با بررسی پیامدهای نامطلوب تحریم‌ها بر اقتصاد تاکید دارد، تداوم و تشدید تحریم‌ها به دلیل اهرم فشاری که در اختیار دارد، می‌تواند حداقل در کوتاه‌مدت به صورت شوک بیرونی روی بازارها اثر بگذارد و آنها را بی‌ثبات کند. از دید این کارشناس، در بلندمدت، تحریم‌ها روی توان و کارایی اقتصاد اثر نامطلوب می‌گذارد و همین‌جاست که از نگاه او، حکمرانی مطلوب و کارا با سیاست‌های صحیح می‌تواند تهدیدها را تبدیل به فرصت کند. مشروح گفت‌وگوی ما با وی در خصوص اثر تحریم‌ها بر بازارها را بخوانید.
♦♦♦
اتحادیه اروپا اخیراً تحریم‌هایی را با ادعای ارسال تسلیحات ایران به روسیه در جنگ با اوکراین، علیه برخی افراد و سازمان‌ها اعمال کرده است. با توجه به وضعیت فرسایشی مذاکرات احیای برجام به نظر می‌رسد یکی از سناریوهای احتمالی، تداوم و تشدید دوباره تحریم‌ها باشد، با فرض سناریوی بدبینانه تشدید تحریم‌ها و منزوی‌تر شدن بیشتر ایران، اقتصاد چه وضعی ممکن است اکنون و در آینده پیدا کند؟
اقتصاد ایران در ۴۰ سال گذشته و به‌خصوص پنج دوره اخیر ریاست‌جمهوری با تحریم‌های متعدد در ابعاد اقتصادی، سیاسی، نظامی، اجتماعی و پزشکی مواجه بوده است. البته این اتفاق باعث شد با وجود تمام این محدودیت‌ها، رشدهای قابل‌توجه را در حوزه‌های مختلف برای ما به همراه داشته باشد که بدون تحریم‌ها فضا بسیار بازتر بود و قطعاً رشدهای بیشتر و قابل‌ملاحظه‌تری می‌توانست شکل بگیرد.
در عمل، تشدید تحریم‌ها با توجه به اقتصاد دولتی وابسته به نفت، باعث شده چرخ اقتصاد کشور به‌شدت در کشور نسبت به دو دهه قبل تضعیف شود و تورم مزمن افسارگسیخته روی کیفیت زندگی مردم تاثیر معناداری گذاشته است.
ظرفیت‌های منحصربه‌فرد، نیروی انسانی توانمند و ایستادگی مردم که در سال‌های گذشته وجود داشته، قابل ستایش است و باید با قدردانی از چنین مردم نجیبی و برای رفاه‌شان بیشتر تلاش شود و در صورت تداوم و تشدید تحریم‌ها مدیریت درستی صورت گیرد که آسیب کمتری به قشرهای آسیب‌پذیر جامعه وارد آید.
مدیریت‌های نادرست و تصمیمات سلیقه‌ای و احساسی می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری در صورت تداوم و تشدید تحریم‌ها به بدنه اقتصاد وارد کند.
اگر به شدت تحریم‌ها و تورم در اقتصاد ایران در چند دهه اخیر نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که با تصمیمات کارشناسی، مدیریت به‌موقع و کنترل بیرونی و تعامل با دنیای خارج می‌شد تنش‌ها را کمتر کرد و در عین حفظ استقلال و اقتدار کشور، معیشت بهتری را برای مردم و اقشار آسیب‌پذیر فراهم کرد. تداوم و تشدید تحریم‌ها باعث هزینه بیشتر در اقتصاد می‌شود و از سرعت توسعه در همه ابعاد به‌خصوص بازارهای تجاری و مالی می‌کاهد.
در عمل هرچه فشار تحریم‌ها سخت‌تر و بیشتر شود، هزینه‌های ما بالاتر می‌رود و بالطبع روی ساختار و کیفیت زندگی ما (به‌ویژه بخش آسیب‌پذیر جامعه)، بنگاه‌ها و صنایع و در کل چرخه اقتصاد، تاثیر نامطلوب بر جای می‌گذارد ولی این به معنای این نیست که تحریم‌ها همه چیز هستند و با تحریم‌ها نمی‌شود پیشرفت کرد. تجربیات دنیا به ما نشان می‌دهد، می‌شود با تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری درست، تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد و مهم‌ترین ابزار آن، حکمرانی مطلوب و کارا با بهره‌گیری از نخبگان، مدیران توانمند و نیروی انسانی باتجربه و کارآمد است.
اگر بخواهم تاثیر تحریم‌های جدید را به طور خلاصه بیان کنم، این است که قطعاً تداوم و تشدید تحریم‌ها ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد و بالطبع در بازارها هم اثر خود را بر جای می‌گذارد. برای بررسی موشکافانه اثر این هزینه‌ها بر بازارها، همه این عوامل باید در کنار هم مورد بررسی قرار گیرند، چرا که در صورت تداوم و تشدید تحریم‌ها، قطعاً تبعات منفی بر کلیات اقتصاد ایران و بازارهای تجاری و صادرات‌محور خواهد داشت.
به اثر مستقیم تحریم‌ها روی افزایش هزینه‌های مبادلات و کیفیت زندگی اشاره کردید، به نظر می‌رسد تصمیم درست نظام حکمرانی باید در اولویت نخست، رفع تحریم‌ها و همسو با آن، تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی درست در حکمرانی باشد. در بحبوحه مذاکرات احیای برجام که هنوز امیدهایی وجود دارد، اتحادیه اروپا تحریم‌های جدیدی اعمال کرده که به نظر می‌رسد بیشتر جنبه تشریفاتی دارد، با این وصف به نظرتان، قطع ارتباط ایران با اتحادیه اروپا چه اثری می‌تواند بر جای گذارد؟
ایران می‌توانست با دیپلماسی اقتصادی از فرصت به‌وجود‌آمده در رابطه با تامین انرژی اروپا در جنگ روسیه با اوکراین بهره ببرد. با تحریم روسیه، کشورهای اروپایی مجبور بودند برای تامین انرژی، نفت و گاز و بعضی از کامودیتی‌ها و نیازهای کشاورزی‌شان به تامین‌کننده‌های انرژی جهان مراجعه کنند. ایران به عنوان یکی از صاحبان اصلی ذخایر نفت و گاز و کامودیتی‌ها در دنیا می‌توانست به تقاضای اروپایی پاسخ دهد و راه جدیدی را پیش‌روی اقتصاد تحریمی ایران باز کند.
در صورتی که از فرصت شکل‌گرفته می‌توانستیم بهره ببریم، بازار صادراتی صنایع شیمیایی، پتروشیمی‌ها و کامودیتی‌ها می‌توانست رونق خاصی بگیرد و اقتصاد می‌توانست در شرایط سخت کنونی از ناحیه ارزآوری نفسی بکشد.
متاسفانه با این فرصت هم به مثابه دیگر فرصت‌ها به بدترین شکل ممکن برخورد شد و به‌راحتی آن را از دست دادیم. اکنون با رویکرد فعلی اروپا در زمینه اعمال تحریم‌های جدید، احتمال همگرایی بیشتر اروپا و آمریکا برای فشار، تشدید و تداوم تحریم‌ها در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات احیای برجام دور از ذهن نیست.
با از دست دادن فرصت‌ها و تبدیل آنها به تهدیدها و با توجه به مسائل اخیر در داخل کشورمان که قطعاً سیاست داخلی و خارجی هم از آن تاثیر می‌پذیرد، بازارها اثرپذیر خواهند بود. اروپایی‌ها و به طور کلی کشورهای غربی که تحولات داخلی ما را به دقت رصد می‌کنند، از این فرصت به عنوان اهرم فشار بیشتر بر ایران در مذاکرات استفاده می‌کنند. همه این اتفاقات می‌تواند به صورت شوک بیرونی روی بازارهای مختلف اثر بگذارد.
به نظر شما سازوکار تحریم‌ها به عنوان اهرم فشار ظالمانه کشورها چگونه و از چه طریقی می‌تواند بازارها را تحت تاثیر قرار دهد؟
یکی از مهم‌ترین پیامدهایی که ردپای اثر تحریم‌ها همسو با چالش در روابط تجاری می‌تواند بر جای گذارد، بی‌ثباتی نرخ ارز به عنوان متغیر مهم اقتصادی است که اثر معنادار آن در بازارهای مالی قابل رصد است.
تورم به عنوان پدیده پولی در شرایط کنونی اقتصاد ما از بی‌ثباتی و نوسان نرخ ارز هم ممکن است اثر بپذیرد. همین اثرپذیری در اقتصاد باعث می‌شود نه‌تنها افرادی که مشغول فعالیت‌های اقتصادی هستند، بلکه بخش اعظم مردم برای اینکه بتوانند سرمایه خود را از تورم مزمن افسارگسیخته حفظ کنند به اصطلاح پوشش ریسک بدهند. بدان معنا که به فکر سرمایه‌گذاری در بازارهای دیگری همانند بازار ارز، طلا، سکه، مسکن، خودرو، سهام یا ارزهای دیجیتال خواهند بود.
همسو با بی‌ثباتی و التهاب در بازار ارز متاثر از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و احتمال همسویی اروپا با آمریکا بر سر تشدید تحریم‌ها بعد از اعمال تحریم‌های جدید اروپا، تحولات دیگری را هم همانند مسائل منطقه غرب آسیا و جنگ اوکراین و روسیه می‌توان نام برد که هر کدام اثر متفاوتی بر جای می‌گذارد و البته نیازمند بررسی جداگانه هستند.
اروپا مدعی شده در صورتی که کمک‌های تسلیحاتی ایران به روسیه محرز شود، تحریم‌های شدیدتر را علیه ایران اعمال می‌کند و حتی برخی عنوان می‌کنند که روابط میان ایران و این اتحادیه ممکن است مورد تهدید واقع شود، به‌طور خاص این نوع تحریم‌ها و قطع ارتباط چه اثری می‌تواند روی روند بازارهای داخلی بگذارد؟
اگر بخواهیم به صورت ویژه روی اثر تحریم‌ها و اثر نوسان ارزی حاصل از تحریم‌ها روی بازارها به بحث بنشینیم، باید بگویم، نوسان نرخ ارز، بازارهای دیگری همچون سکه، طلا، مسکن، خودرو و سهام و به طور کلی قیمت سایر اقلام را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. اگر تحریم‌ها از جانب اتحادیه اروپا و آلمان، فرانسه و انگلیس تشدید شود، کانال درآمدهای نفتی، تجاری و مالی نسبت به گذشته تنگ‌تر می‌شود و درآمدهای ارزی هم دستخوش تغییر قرار می‌گیرد. عدم ورود ارز به کشور حاصل از فروش نفت، پتروشیمی‌ها، کامودیتی‌ها و سایر اقلام از اروپا در کنار سخت شدن تجارت با سایر کشورها، منفذهای فعلی درآمد ارزی را ممکن است ببندد و همین به صورت شوک بیرونی می‌تواند در کوتاه‌مدت اثر روانی روی بازارها (بیشتر در قالب افزایش قیمت) بر جای بگذارد.
از آنجا که طلا و دلار همبستگی نزدیکی با هم دارند، با افزایش قیمت دلار، قیمت طلا نیز در داخل افزایش می‌یابد و بالطبع سایر بازارها با توجه به اثر تورم (افزایش سطح عمومی قیمت‌ها)، اثرپذیر خواهند بود. در این میان البته جریان نقدینگی و عوامل داخلی و خارجی دیگر را هم باید مورد بررسی قرار داد. در مورد بازار طلا و سکه نیز ممکن است قیمت جهانی طلا متاثر از نااطمینانی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین و تنش‌های خارجی افزایش یابد، اما باید به یاد داشت دامنه اثر تغییر قیمت جهانی طلا بر قیمت طلای داخلی، کمتر از دامنه اثر تغییر قیمت دلار روی قیمت طلای داخلی است. در مورد بازار سهام (بورس و فرابورس) هیچ‌وقت رویه ثابتی در موج‌های زمانی افزایش نرخ ارز وجود نداشته و تجربه‌ها متفاوت بوده است. به همین دلیل بازار سهام علاوه بر اثرپذیری از نوسان بازار ارز به جریان نقدینگی موجود در بازار، عوامل بنیادی و سیاست‌های بازارساز هم وابسته است. این را هم باید متذکر شوم که بازار سهام شاهد حضور بنگاه‌هایی با ساختار مختلف و متنوع است که تحریم‌ها روی هر یک از این بنگاه‌ها به تناسب صنعت می‌تواند اثرات متفاوتی بگذارد. ارتباط دلار و سهام هم در اکثر مواقع این‌گونه است که رشد سهام رابطه مستقیمی با افزایش نرخ ارز دارد و این مورد به‌تنهایی می‌تواند باعث افزایش قیمت و ارزندگی سهام بسیاری از شرکت‌های بازار سرمایه شود. سوای بازار سهام، اگر نرخ ارز افزایش یابد، اثرات آن در دیگر صنایع مثل دارو، ساخت‌وساز، خودرو و مواد غذایی دیده می‌شود.
درباره بازار مسکن چه پیش‌بینی دارید؟ به هر حال این بازار رشد قیمتی قابل‌توجهی را تجربه کرده است، چه افقی پیش‌روی این بازار است؟
در مورد بازار مسکن هم مشاهده شده که با توجه به رشدهای اخیر و بعضاً حباب‌گونه، فایل‌های املاک زیادی با توجه به شرایط داخلی و ریسک‌گریز بودن این بخش از بازار برای فروش قرار گرفته‌اند که با قیمت‌های فعلی این بخش، رکود و ثبات و در برخی مناطق و شهرهای کشور حتی سناریوی کاهش قیمت هم ممکن است رخ دهد. البته رشدهای حباب‌گونه ممکن است متاثر از اثر تحریم‌ها و تورم مزمن در یک حالت بدبینانه تداوم یابد. در مورد بازار خودرو هم با توجه به وضعیت تقاضا و متاثر از ریسک‌های سیستماتیک، ممکن است همچنان سناریوی رکود را پیش‌رو داشته باشیم. در مورد بازار سهام باید بگویم، در حال حاضر با بی‌اعتمادی که در فضای بازار سرمایه شکل گرفته، سیاستگذاران بهتر است سیاست‌هایی را اعمال کنند که نقدینگی را سمت بازار سرمایه هدایت کند. بازار سهام در قیمت‌های کف و جذابی قرار دارد که به نظر می‌رسد مستعد رشد زیادی خواهد بود. با هدایت صحیح نقدینگی به تولید و بالا رفتن توان عملیاتی بنگاه‌ها و شرکت‌های بورسی و فرابورسی (حاضر در بازار سرمایه)، بازار سهام با ابزارهای متنوع تامین مالی به عنوان دماسنج اقتصاد می‌تواند درست عمل کند. از این حیث بخش عظیمی از نقدینگی در دل بازار سهام می‌تواند با خنثی‌سازی اثر تحریم‌ها، موجبات رشد اقتصادی را فراهم آورد.
به‌طور کلی با توجه به افزایش قیمت دلار در دو سال اخیر و ریزش متوالی بازار سهام در همین مدت، بسیاری از سهم‌های بازار چه در صورت تشدید تحریم‌ها و چه در صورت توافق بر سر احیای برجام، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بنیادی فراوانی برای رشد در دل خود دارد و با اعمال سیاست‌های کارا و بازگشت اعتماد به بازار سرمایه، سهام می‌تواند یکی از جذاب‌ترین بازارها در دو سال آینده باشد.
با توجه به اتفاقات یک ماه گذشته و البته تحولات یک دهه اخیر در کشورمان و از سویی تغییر مناسبات در منطقه همسو با ادامه جنگ روسیه و اوکراین به نظر می‌آید بررسی مقوله اثر نامطلوب تحریم‌ها و احتمال تشدید و تداوم آنها روی معیشت مردم و چرخه اقتصاد باید از زوایای مختلف مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد.
