آینده زلال است

در حالی که کل فروش آب بسته‌بندی در جهان، فراتر از 250 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، تنها بخش اندکی از این مقدار، سهم ایران است. ایران با تولید سالانه 3/1 میلیارد لیتر آب بسته‌بندی، از گردش مالی حدوداً برابر با 780 میلیارد تومان‌ یا 230 میلیون دلار برخوردار است.

در این میان، دسترسی به آب شرب شهری، در بیش از 95 درصد از شهرها و کلانشهرهای کشور از یک سو و مشکلات معیشتی خانوار ایرانی از سوی دیگر، از عوامل موثر در روند کند توسعه فرهنگ مصرف آب بسته‌بندی در کشور است و در حالی که سرانه مصرف آب بسته‌بندی در کشورهای پیشرفته به ویژه اروپا و آمریکا، در حد فاصل 100 تا 200 لیتر و همچنین سرانه مصرف کشورهای حاشیه خلیج فارس و کشور همسایه ترکیه به 140 لیتر می‌رسد، سرانه مصرف آب بسته‌بندی در ایران، تنها 15 لیتر است.

سرانه مصرف آب‌های بسته‌بندی در ترکیه بیش از 130 لیتر و در کشورهای حوزه خلیج فارس بیش از 100 لیتر است. بدیهی است که از مهم‌ترین مولفه‌های اثرگذار در کندی توسعه فرهنگ مصرف آب بسته‌بندی در ایران، دسترسی 95درصدی جمعیت به آب شرب شبکه شهری با قیمت‌های بسیار پایین از یک‌سو و وضعیت نه‌چندان مطلوب شرایط اقتصادی دهک‌های متوسط جامعه از سوی دیگر است.

اگر‌چه با توجه به فرسودگی و قدمت بیش از اندازه شبکه توزیع آب شهری در کلانشهرهای کشور و همچنین با عنایت به کاهش منابع آب و آلودگی آنها به انواع آلاینده‌ها، این‌گونه می‌توان پیش‌بینی کرد که طی پنج سال آینده، مصرف آب بسته‌بندی از رشد مطلوبی در کشور برخوردار خواهد بود؛ بنابر‌این، این موضوع، زمینه‌ساز فضای کاری مناسبی برای شرکت‌های بسته‌بندی آب به شمار می‌رود.

واحدهای تولید آب معدنی در آستانه تعطیلی

تمام اینها در شرایطی است که در حال حاضر، حدود 140 تا 150 واحد تولیدی در کشور وجود دارد که بسیاری از آنها، به دلیل مشکلات موجود در شرایط فعلی اقتصاد کشور که حاکم بر تولید هم هست، یا در آستانه تعطیلی هستند‌ یا تعطیل شده‌اند؛ ضمن اینکه برخی از آنها هم، به صورت فصلی، فعال هستند. همان‌طور که اشاره شد، آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که سالانه یک میلیارد و 300 میلیون لیتر تا یک میلیارد و 400 میلیون لیتر آب بسته‌بندی در کشور مصرف می‌شود، در حالی که تنها 7/2 درصد جمعیت کشور، مصرف‌کننده آب بسته‌بندی تولیدی داخل هستند و مصرف‌کننده زیادی در کشور برای این کالا وجود ندارد. در عین حال، آب بسته‌بندی از برخی از کشورها نیز وارد ایران می‌شود که در برخی موارد، ورود آنها قاچاق است و همین امر، برای تولیدات داخلی مشکل‌ساز شده است. به این معنا که آنچه اکنون به عنوان آب بسته‌بندی از کشورهایی همچون کشورهای اروپایی وارد ایران می‌شود نیز، در حجم‌های بسیار پایین است.

در عین حال، صادرات نیز برای آب بسته‌بندی کشور وجود دارد و بر اساس برآوردها، بیش از 98 درصد محصولات تولید‌شده، در داخل به فروش می‌رسد و دو درصد دیگر آن صادر می‌شود. به نحوی که از دید انجمن تولیدکنندگان آب‌های معدنی و آشامیدنی، واردات این کالا نه‌تنها ایراد و اشکالی ندارد، بلکه بسیار هم خوب است؛ زیرا مصرف‌کننده داخلی، با مقایسه تفاوت قیمت نمونه مشابه ایرانی با خارجی، به محصول ایرانی گرایش خواهد یافت.

اکنون چهار شرکت بزرگ بین‌المللی در ایران به تولید آب بسته‌بندی مشغول هستند و تولیدات خود را با رعایت همه استانداردهای بین‌المللی، به‌طور متوسط 10 هزار ریال در هر بطری به فروش می‌رسانند و این در حالی است که کیفیت آب تولیدی، هیچ تفاوتی با آب بسته‌بندی خارجی ندارد و با انجام همان فرآیندها و رعایت همان استانداردها، تولید می‌شود.

روایت صنعتی آسیب‌پذیر

از سوی دیگر باید به این نکته توجه کرد که آب بسته‌بندی، صنعتی آسیب‌پذیر در ایران است و شواهد نشان داده با کوچک‌ترین کاهش در درآمدهای مردم، نخستین چیزی که از سبد خانوارها حذف می‌شود، آب بسته‌بندی است؛ زیرا آب شرب لوله‌کشی شهری در منازل اکثر خانواده‌ها وجود دارد؛ این در حالی است که با توجه به مصرف داخلی، تنها دو درصد آب بسته‌بندی کشور، طی سال‌های اخیر به بازارهای عراق، افغانستان و ترکمنستان صادر شده است؛ هرچند به دلیل حجیم و سنگین بودن بسته‌بندی‌ها که افزایش کرایه حمل را به دنبال داشته، شاهد کاهش صادرات آنها در سال‌های اخیر بوده‌ایم. اما با همین محدودیت‌ها باید در نظر داشت که سال 1395 ارزش صادرات این محصولات نزدیک به یک میلیون و 700 هزار دلار بوده است و همین رقم هم در شرایطی محقق‌شده که نبود حمایت از بازار این محصول و نبود زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای مناسب، همچنین نا‌امنی‌های موجود در عراق و افغانستان با توجه به حضور داعش و طالبان، کاهش سهم ایران را از این بازارها به دنبال داشته؛ در حالی که در این میان، برخی کشورها از جمله ترکیه، عملکرد موفقی داشته‌اند. نکته حائز اهمیت دیگر این است که برای کسب بازارهای بیشتر و افزایش سهم صادراتی، نیازمند بازاریابی مناسب هستیم؛ پس در این زمینه شرکت‌های حاضر در کشورمان باید نسبت به حضور در نمایشگاه‌های مختلف با اجاره غرفه‌ها، غرفه‌آرایی مناسب و ارسال محموله‌های مختلف به بازارهای هدف صادراتی اقدام کنند؛ این در حالی است که شرکت‌های داخلی، گاهی اوقات برای پرداخت هزینه‌های آب و برق یا دستمزد کارگران خود نیز، با مشکل مواجه هستند. اما با وجود همه این شرایط، بدون شک با توجه به افزایش هزینه‌های تولید از جمله هزینه‌های تامین منابع مالی در کشور، افزایش قیمت ارز و مواردی از این دست، قیمت تمام‌شده محصول در مقایسه با کشورهای دیگر که از روند با‌ثباتی در فضای اقتصادی خود بهره‌مند هستند، موجب شده صنعت بسته‌بندی آب، در تنگناهای مشابه با سایر سر‌فصل‌های تولید در کشور قرار گیرد.

حیات آب معدنی‌ها، در گرو تغییر الگوی مصرف اجباری

آنچه موجب روشن بودن افق این صنعت می‌‌شود، تغییر الگوی مصرف اجباری است که در آینده نزدیک، ناشی از وضعیت نامطلوب شبکه توزیع آب شرب کلانشهرها و محدودیت‌های تامین آب با‌کیفیت مطلوب اتفاق خواهد افتاد، همچنین تغییر شیوه زندگی و نیاز به همراه داشتن آب در خارج از منزل در شبانه‌روز موجب می‌شود، این محصولات در آینده با اقبال بیشتری مواجه شوند. ذکر این نکته ضروری است که توسعه فرهنگ مصرف این محصولات، از ارتباط مستقیمی با وضعیت معیشتی مردم و هموطنان در کشور برخوردار است؛ به این مفهوم که هر‌چه وضعیت معیشتی مردم بهبود یابد، به همان میزان شانس توسعه فرهنگ مصرف این محصولات نیز افزایش خواهد یافت.

در این میان نقش دولت و دستگاه‌های دولتی به آموزش مردم و اطلاع‌رسانی به آنها در خصوص مزایای آب‌های بسته‌بندی و نقش سلامت‌محور آنها به عنوان مهم‌ترین ماده غذایی در زندگی روزمره، از اهمیت بسزایی برخوردار است که متاسفانه این امر تاکنون، مورد توجه قرار نگرفته است، این در حالی است که محصولات این صنعت در حال حاضر، در برخی از کشورهای جهان به عنوان محصولاتی استراتژیک محسوب می‌شوند.

تفاوت آب‌معدنی و آب لوله‌کشی شهری را می‌توان با شرایط متفاوت زندگی در کلانشهری آلوده و روستایی خوش‌آب و هوا مقایسه کرد. شاید هر یک از ما در دوران زندگی خود حتی برای یک‌بار حضور چندساعته یا چندروزه‌ای را در مناطق کوهستانی و طبیعت بکر تجربه کرده باشیم و در این حضور با یکی از اثرات شگفت‌انگیز آب و هوای چنین مناطقی بر عملکرد بدن خود مواجه شده باشیم که همانا تجربه مکرر احساس گرسنگی یا به عبارتی کوتاه شدن فواصل وعده‌های غذایی در این مناطق است.

به تعبیری دیگر در چنین مناطقی با افزایش متابولیسم یا سوخت‌وساز سلولی در بدن خود مواجه هستیم. از آنجا که هر دو عامل آب و هوا (اکسیژن) از الزامات فرآیند متابولیسم در بدن است؛ از این‌رو هر قدر این دو عامل از کیفیت مطلوب‌تری برخوردار باشند، عمل متابولیسم با راندمان بیشتر و در نتیجه سوخت‌وساز سلولی با سرعت بیشتری انجام می‌گیرد؛ یعنی مصرف آبی که پس از عبور از لایه‌های مختلف زمین حاوی انواع املاح معدنی در مقادیر مقبول و مطلوب شده است و بدون هیچ‌گونه آلاینده ناشی از فعالیت‌های انسانی از میان صخره‌های کوه جاری شده است، عامل موثری در بهبود و افزایش سرعت سوخت‌وساز در بدن می‌شود. در حالی که آب شرب شهری حاصل تصفیه آب راکد و افزودن انواع مواد شیمیایی و عبور از مسیر پرپیچ‌وخم لوله‌هاست که مطمئناً کیفیت آن در قیاس با آب‌معدنی بسیار پایین‌تر است.

تمام اینها در شرایطی است که استفاده از آب معدنی می‌تواند، الگوی مصرفی مردم ایران را هم در حوزه آب، تغییر دهد، به این معنا که، وقتی مردم آب بسته‌بندی خریداری کنند مطمئناً در مصرف آن نهایت دقت را می‌کنند، چون بهایی به‌مراتب بیشتر از آب شهری پرداخت کرده‌اند. همچنین به لحاظ سیستم توزیع آب نیز مقدار زیادی صرفه‌جویی خواهد شد.

به خصوص اینکه، شبکه توزیع شهری و اتصالات و تجهیزات زیرزمینی آن در کلانشهرها از قدمتی 40 تا 50ساله برخوردارند که این امر به مفهوم انواع فرسودگی، پوسیدگی و نهایتاً نشت آب از شبکه به بیرون است به‌گونه‌ای که بر اساس آخرین گزارش مسوولان در وزارت نیرو، حدود 30 درصد از آب تصفیه‌شده به‌صورت نشت از شبکه توزیع خارج می‌شود و هدر می‌رود. از طرفی در صورت بروز فشار منفی در شبکه به دلیل قطع جریان آب ناشی از خرابی‌ها یا صدمات احتمالی، شانس ورود انواع آلاینده به جریان آب در شبکه افزایش خواهد داشت.

در عین حال، تردیدی نیست که کیفیت آب‌های زیرزمینی ایران به سبب نوع بافت زمین‌شناسی کشور در محدوده مطلوب قرار می‌گیرد به‌گونه‌ای که آب‌های بسته‌بندی ایران از گوارایی بسیار بالا و مطلوب و در عین حال حد استاندارد مواد معدنی برخوردار است و قابل مقایسه با بسیاری از آب‌های بسته‌بندی شاخص در دنیاست.

اگرچه کمبود منابع آب شیرین و گوارا در کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله امارات متحده عربی دلیل موجهی برای حضور محصولات صنعت بسته‌بندی آب ایران در آن کشورهاست اما صادرات این حوزه به دو دلیل عمده که به ترتیب عبارتند از کرایه حمل بسیار بالا به دلیل حجیم و سنگین بودن هر واحد بسته‌بندی‌شده و کیفیت ناپایدار بسته‌بندی، مقدار قابل توجهی نبوده و طی سال‌های اخیر روند نزولی نیز داشته است.

با توجه به وزن هر بسته شش‌عددی آب بسته‌بندی که حدوداً از 2‌/9 کیلوگرم است و همچنین حجم زیاد محصول مذکور اساساً کرایه حمل محصولات این صنعت از مبدأ تا مقصد به‌گونه‌ای است که امکان رقابت در فروش را از تولیدکننده می‌گیرد و متاسفانه پارامتر کرایه حمل از زمان اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها تاثیر دوچندانی در تحمیل هزینه به واحدهای تولیدی داشته است.

از سوی دیگر نوسانات و تغییرات مداوم در مواد اولیه به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های موجود در واردات مواد اولیه به دلیل تحریم‌ها و نهایتاً الزام واردکنندگان در تغییر تامین‌کنندگان و در نتیجه خرید از منابع مختلف، موجب عدم پایداری و ثبات در کیفیت بسته‌بندی می‌شود که این امر در نظر خریداران چندان مطلوب نیست، این در حالی است که گوارایی آب‌های بسته‌بندی‌شده ایران مورد طبع و پسند هر مصرف‌کننده‌ای خواهد بود. عدم‌حمایت‌های لازم از سوی سازمان‌ها و نهادهای متولی و عدم ارائه بسته‌های حمایتی از جمله یارانه‌های حمل و انتقال محصول به بازارهای هدف نیز از دیگر موانع پیشرفت صادرات در این صنعت بوده است.

دغدغه‌هایی از جنس آب

بدون تردید یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های این تشکل ارتقای فرهنگ مصرف آب بسته‌بندی در کشور است و بدیهی است که فرآیندهایی از قبیل تغییر فرهنگ یا عادات مردم در سطح ملی از توان اقتصادی تشکل‌هایی حق عضویت‌محور همچون انجمن آب‌های معدنی و آشامیدنی ایران خارج است و نیازمند حضور سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی در این فرآیند است که متاسفانه تاکنون هیچ‌یک از نهادها و دستگاه‌های دولتی نقش موثری در این حوزه نداشته‌اند.

بدون شک تغییر الگوی مصرف از آب شرب شهری به بسته‌بندی نتایج مفیدی نه‌تنها در بخش سلامت به همراه خواهد داشت بلکه موجب کاهش هزینه‌های بسیاری در تامین و توزیع آب شهری از سوی دولت خواهد بود، در همین راستا انجمن آب‌های معدنی و آشامیدنی مکاتبات متعددی با دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت نیرو و ریاست‌جمهوری داشته که نتیجه‌ای دربر نداشته است.

 به نظر می‌رسد مشکلات مشترکی میان تمام صنایع کشور وجود دارد که عبارتند از: عدم دسترسی به نقدینگی و منابع مالی، عدم حمایت منابع بانکی از تولید، سود بالای تسهیلات دریافتی، افزایش هزینه‌های تولید بر اثر تحریم‌های بین‌المللی، عدم‌دسترسی مستقیم به منابع تامین مواد اولیه یا لوازم یدکی، افزایش نرخ ارز و تاثیر آن در افزایش قیمت نهاده‌های تولید، موازی‌کاری دستگاه‌های مختلف نظارتی، قیمت‌گذاری نظارتی و دستوری.

انجمن در این راستا با رفع بسیاری از موانع و مشکلات فوق دوشادوش سایر تشکل‌ها به‌ویژه کانون انجمن‌های صنایع غذایی ایران اقدامات مختلفی انجام داده است اما در بسیاری از حوزه‌ها همچنان مشکلات به قوت خود باقی است و به نظر می‌رسد تا اصلاحات کلی و جامع در نظام اقتصادی کشور اعمال نشود، وضعیت به همین شکل باقی خواهد ماند.

انجمن آب‌های معدنی و آشامیدنی ایران با پیشنهاد آقایان سید‌فرهاد بشارت رئیس هیات‌مدیره شرکت آب‌های معدنی دماوند و سیدناصر رئیسی، رئیس هیات‌مدیره شرکت پاک آب سبلان (واتا) در سال 1386 با استناد به بند ک ماده 5 قانون تشکیل اتاق‌های بازرگانی و صنایع و معادن و آیین‌نامه‌های اجرایی آن با نام انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان آب‌های معدنی به شماره 227 به ثبت رسید و فعالیت خود را آغاز کرد که پس از مدتی از شروع فعالیت، نام آن با هدف دربرگیری تمام محصولات صنعت آب و بسته‌بندی به نام فعلی تغییر کرد. این انجمن در حال حاضر با برخورداری از بیش از 100 عضو در زمره پرعضوترین تشکل‌های بخش خصوصی محسوب می‌شود.

البته باید به این نکته هم توجه داشت که انجمن تولیدکنندگان آب‌های معدنی و آشامیدنی ایران با هدف دفاع از حقوق صنفی و درخواست‌های مشروع اعضا از طریق ایجاد ارتباط با سازمان‌ها و مراجع دولتی و ارائه پیشنهادات لازم در راستای تامین رضایت اعضا و تلاش برای ساماندهی فعالیت اعضا و بهبود کیفیت تولیدات و خدمات در کشور تشکیل شد.

همچنین مشارکت گروهی در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌ها و تهیه و تنظیم پیش‌نویس قوانین و مصوبات مرتبط با فعالیت اعضا و همکاری در ایجاد ارتباط با بانک‌ها و سازمان‌های اعتباری کشور و همچنین سازمان‌های مالی در قالب قوانین جمهوری اسلامی و فراهم‌سازی زمینه دریافت تسهیلات مالی در جهت توسعه فعالیت‌های اعضا از دیگر اهداف تشکیل این انجمن بود. تلاش در جهت گسترش فرهنگ مصرف آب بسته‌بندی از طریق همکاری با جراید، سازمان‌های مسوول، مراکز علمی و دانشگاهی، کوشش در جهت رفع اختلافات فی‌مابین اعضا و عنداللزوم از طریق حکمیت مرکز داوری اتاق ایران و ایجاد ارتباط موثر میان فعالان حاضر در صنعت آب بسته‌بندی تعدادی دیگر از اهداف مورد نظر برای شکل‌گیری انجمن تولیدکنندگان آب‌های معدنی و آشامیدنی بود.

البته برنامه‌ریزی در جهت تامین نیازمندی‌های صنفی، آموزشی، گسترش و توسعه فعالیت اعضا، مشارکت در تدوین استانداردهای ملی با سازمان استاندارد و سازمان غذا و دارو، اجرای آن دسته از وظایف نظارتی مرتبط با تولید و خدمات که وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اقتصادی به انجمن تفویض می‌کنند، ارائه خدمات حقوقی و مشورتی به اعضا و تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری در آن بخش از تولید که زمینه دستیابی به اهداف انجمن را فراهم می‌کند از دیگر مواردی بود که برای رسیدن به آنها انجمن شکل گرفت. 

تا پیش از تشکیل انجمن فراهم کردن شرایط پیشرفت و ارتقای علمی فعالان حاضر در صنعت آب بسته‌بندی از طریق تعامل و همکاری با مراکز علمی، پژوهشی و دانشگاهی و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در حوزه صنعت آب بسته‌بندی مورد نیاز بود که همین موضوع یکی از اهداف انجمن ما تعیین شد. همکاری با سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با صنایع غذایی در قالب کمیته و کارگروه‌های تخصصی و تشکیل کمیته فنی تخصصی انجمن و برگزاری جلسات ادواری و ارائه مقالات و مستندات مرتبط به آب بسته‌بندی با هدف بهبود کیفیت تولید و محصولات از جمله دیگر نیازهای فعالان این حوزه بود که با تشکیل انجمن این اهداف را نیز دنبال می‌کنیم.

نباید فراموش کنیم که در حال حاضر هزینه گزافی از سوی دولت برای تامین آب شرب بهداشتی مردم انجام می‌گیرد و این در حالی است که تنها یک درصد از کل آب مصرفی خانوار به مصرف شرب می‌رسد و الباقی تنها در اهدافی چون شست‌وشو، سرویس‌های بهداشتی، پخت و پز و... مصرف می‌شود و این در حالی است که تمامی فرآیندهایی که در تصفیه‌خانه‌ها بر روی آب انجام می‌شود با هدف مصرف شرب است!