درگیر تعارض

انتظار داریم راهکار جدیدی برای بالا بردن سرانه مصرف لبنیات ارائه شود. اکنون صنایع لبنی نمی‌توانند شیرخام را بیشتر از 1250 تومان بخرند. دامداران و صاحبان واحدهای صنایع لبنی نمی‌توانند سود و منفعت خود را از جیب مردم به دست بیاورند. بالا بردن قیمت شیرخام و محصولات لبنی منفعتی برای دامداران و صنایع لبنی نخواهد داشت و دولت ناچار به اتخاذ تدبیری جدید برای حل مشکلات است. شیر و محصولات لبنی باید از گروه تنظیم بازار خارج شود. تا زمانی که رقابت‌پذیری در صنایع لبنیات به وجود نیاید این مشکل حل نخواهد شد. 36 سال است که صنایع لبنی در گروه تنظیم بازار قرار دارد و امروز به سقف قیمت شیرخام و محصولات لبنی رسیده‌ایم و در این شرایط هرگونه افزایش قیمت این محصولات برای رسیدن به هدف افزایش سرانه مصرف، بی‌اثر است. شیر و محصولات لبنی باید در گروه کالای سلامت کشور قرار گیرد. اصلاح قیمت‌گذاری از دیگر راهکارهای برون‌رفت از مشکلات صنایع لبنی است. امروزه نحوه دسترسی شیر مدارس فقط توزیع آن در کلاس درس نیست، بلکه باید با طراحی و تعریف سامانه کارت‌های اعتباری شیر را از طریق مراکز عرضه توزیع کرد. بالا رفتن قیمت محصولات لبنی در کنار کاهش کیفیت و کمیت آن سبب شده اعتماد مردم نسبت به ماده غذایی کاهش یابد. مجموعه صنایع لبنی، بازار و مردم به علت سیاست‌های نادرست اقتصادی در دولت‌های قبلی در تنظیم تولید کیفی و کمی محصولات لبنی مقصر هستند. تاکنون افزایش هزینه تولید شیر، محصولات لبنی و توزیع را مردم پرداخت کرده‌اند، ولی امروز دیگر نمی‌توان دست در جیب مردم کرد.

صنعت لبنیات همچون سایر رشته‌های صنعت غذا، عمدتاً درگیر تعارضات ذی‌نفعان این بخش است. در واقع از آنجا که به دلیل عدم رعایت عدالت اقتصادی، مناسبات منطقی میان کشاورزان و کشت‌کاران، تجار و واردکنندگان نهاده‌های دامی، دامداران، صنایع لبنی، فروشندگان و شبکه‌های فروشگاهی و در نهایت خود مصرف‌کننده به عنوان یک ذی‌نفع اصلی وجود ندارد، بنابراین ضرورت دارد دولت دوازدهم بتواند رابطه منطقی و اقتصادی مطلوب میان این ذی‌نفعان برقرار کند. به عبارت دیگر در اقتصاد کلان باید روابط عادلانه‌ای میان ذی‌نفعان یک زنجیره فراهم شود و این مهم، به لحاظ زیرساخت‌های الکترونیکی، مالی و بیمه‌ای، تامین منافع بخشی را فراهم می‌آورد. مثلاً زیرساخت بیمه‌ای، منافع مصرف‌کننده را تامین می‌کند و به او اطمینان می‌دهد که از غذای سالم برخوردار خواهد بود. زیرساخت الکترونیکی انجام مبادلات صحیح و درست بین ذی‌نفعان را امکان‌پذیر می‌کند.

چالش‌های صنعت لبنیات

بخشی از مصرف لبنیات، فرهنگ‌سازی و آگاه کردن جامعه به دانش تغذیه است. لازم است آگاهی و دانش عمومی مردم نسبت به انواع مواد غذایی افزایش یافته و سهم هر کدام بنا به فایده‌مندی در سبد غذایی تشخیص داده شود. در حال حاضر صنعت لبنیات در کشور با چالش‌هایی روبه‌روست، اصلی‌ترین مشکلاتی که پیش روی این صنعت مهم کشور است، عبارتند از:

♦ افزایش مستمر بهای تمام‌شده اقلام تشکیل‌دهنده فرآورده‌های لبنی از یک‌سو (اگرچه اخیراً این‌روند با کاهش تورم عمومی جامعه کندتر شده است) و عدم رشد متناسب درآمد خانوار از سوی دیگر که نهایتاً به کاهش مصرف سرانه سالانه لبنیات در جامعه منتهی می‌شود و آسیب جدی به سلامت آحاد ملت وارد می‌کند.

♦ افزایش مداوم بهای تمام‌شده از یک‌سو و از دست رفتن مزیت نسبی قیمت‌های صادراتی و نهایتاً از دست دادن بازارهای هدف صادراتی.

♦ عدم توانایی در ایجاد رابطه برد-برد با ذی‌نفعان و گسترش رابطه تنش‌زا میان صنایع لبنی و بنگاه‌های تولیدی شیرخام و دامداری‌ها، توسعه رابطه تنش‌زا میان صنایع لبنی و مصرف‌کنندگان و توسعه ارتباط تنش‌زا میان صنایع لبنی و سازمان‌های دولتی ذی‌ربط.

♦ کاهش مصرف سرانه سالانه خانوار و لاجرم کاهش روند سوددهی صنایع لبنی و عدم سرمایه‌گذاری و توسعه در صنعت لبنیات و پیدایش رابطه تنش‌زا میان صنایع لبنی و سیستم بانکی.

♦ عدم تناسب نظام قیمت‌گذاری کنونی کالاهای تولید داخل (بخشنامه شماره «1/ 427311» مورخ 25/5/89)، به طوری که هزینه تمام‌شده تولید، با توجه به شرایط رکود تورمی جامعه و نظام قیمت‌گذاری عرضه و تقاضای بازار، از منافع مصرف‌کنندگان تامین می‌شود.

♦ عدم تناسب نظام سنتی توزیع کالا و ضرورت جایگزینی نظام توزیع و فروش با طرح «فروش الکترونیکی اعتباری».

جایگاه صنعت لبنیات

بر اساس آمار بانک مرکزی سهم لبنیات از مجموع سبد غذایی مصرفی سالانه مصرف‌کننده حدود 11 درصد است که باید سهم تخم‌مرغ را از آن کم کنیم و باقی‌مانده مربوط به فرآورده‌های لبنی خواهد بود. در این رابطه، انجمن صنایع لبنی و انجمن گاوداران ایران تفاهم‌نامه‌ای منعقد کرده و به زودی کمیته‌ای برای اجرایی شدن این موضوع تشکیل خواهد شد. همچنین با بخش مدیریت بازرگانی و تبلیغات صداوسیما نیز رایزنی شده و برای فرهنگ‌سازی مصرف شیر، اقداماتی با کمک سازمان غذا و دارو و همچنین شورای عالی سلامت وزارت بهداشت آغاز خواهد شد. این مسائل نیازمند زیرساخت‌هایی است که باید در اقتصاد کلان کشور صورت گیرد تا رشد مصرف لبنیات محقق شود. 

یکی از این موارد به بیمه تضمین کیفیت مواد غذایی به‌طور اعم و لبنیات به‌طور اخص مربوط می‌شود. به هر حال مصرف‌کننده باید از سوی یک مرجع از سلامت محصول اطمینان حاصل کند. هرچند که اکنون سازمان ملی استاندارد به همراه سازمان غذا و دارو از طریق پروانه‌های ساخت و استاندارد، این موضوع را تضمین می‌کنند، اما این تضمین برای مصرف‌کننده کافی نیست. این یک زیرساخت عمومی است که قانونگذار آن را در برنامه پنجم توسعه پیش‌بینی کرده بود. 

ما نیز از وزیر بهداشت تقاضا کردیم این قانون در برنامه ششم توسعه هم تمدید شود و بیمه مرکزی و وزارت بهداشت آن را به اجرا درآورند تا اطمینان‌های لازم به مصرف‌کننده در رابطه با سلامت غذایی که مصرف می‌کند، داده شود. زیرساخت مالی که به عنوان تصمیم کلان اقتصادی، به وزارت اقتصاد و بانک مرکزی ارتباط دارد؛ چنان که باید با ایجاد کارت‌های اعتباری، مصرف مواد غذایی را برای اقشاری که به دلیل درآمد محدود خانوار، قادر به مصرف مکفی نیستند، فراهم کند. در واقع این جزو منشور امنیت غذایی کشور بوده و رساندن غذای مکفی و سالم را به دست همه مردم هدف قرار داده است.

صادرات لبنیات

مشوق‌های صادراتی کارخانه‌های لبنی در دو مرحله و به میزان 44 میلیارد تومان پرداخت شده و نوبت سوم مشوق‌های صادراتی هم در حال تامین اعتبار است که پرداخت خواهد شد.

اثر مشوق‌های صادراتی در رشد صادرات صنایع لبنی محرز و مشخص بود به طوری که در سال 1395 در مقایسه با سال 1394 صادرات این محصول با رشد 13‌درصدی از نظر ارزشی به رقم 771 میلیون دلار رسید. در سال 1396 بازار روسیه به عنوان بازار عمده هدف صادراتی تعیین شده و اتاق بازرگانی و وزارت جهاد کشاورزی در پی تامین زیرساخت‌های توسعه صادرات هستند ضمن اینکه شرکت‌ها هم دفاتری را در روسیه تاسیس و با مشتریان خود ارتباط برقرار کردند، از این‌رو پیش‌بینی ما این است امسال حداقل 500 میلیون دلار صادرات محصولات لبنی فقط به روسیه داشته باشیم. البته پاکستان، امارات و عمان دیگر کشورهای هدف صادراتی محصولات لبنی ایران هستند. هیات دولت تمهیداتی را در سال 1395 برای حمایت از تولیدکنندگان شیرخام در نظر گرفت و در این باره صندوق حمایتی زنجیره شیر مصوب و به سازمان برنامه‌وبودجه ابلاغ شد، ضمن اینکه 450 میلیارد تومان برای آن بودجه تخصیص داده شده است. البته وزارت جهاد کشاورزی باید اساسنامه این صندوق را تدوین و برای تصویب به هیات‌وزیران ارائه می‌کرد که در حال انجام است. ابتدای سال گذشته دولت برای حفظ بازار محصولات لبنی، متعادل کردن قیمت این محصولات و همچنین گسترش صادرات فرآورده‌های لبنی بودجه ۲۰۰ میلیارد‌تومانی را به‌عنوان مشوق صادراتی برای تولیدکنندگان محصولات لبنی تعیین کرد. 

تخصیص این میزان اعتبار می‌تواند گامی در جهت افزایش صادرات فرآورده‌های لبنی شود و از این بابت سهم تولیدکنندگان داخلی از بازارهای جهانی را نیز افزایش دهد. ضمن اینکه این مصوبه می‌تواند این زمینه را ایجاد کند که کارخانه‌های لبنی جان دوباره بگیرند و مشکلات دامداران و صنایع را از این بابت حل کند و البته سرانه پایین مصرف شیر در کشور که به‌عنوان یک دغدغه مطرح است افزایش یابد. در حال حاضر حدود هشت درصد شیرخام دریافتی، تبدیل به فرآورده‌های لبنی می‌شود که صادر می‌شوند. این میزان صادرات، حداکثر صادراتی است که به کشورهای منطقه انجام می‌شود. در حال حاضر صادرات محصولات لبنی به صورت نمونه‌های آزمایشی به آمریکا صورت گرفت که پس از اخذ موافقت از سازمان غذا و دارو در قالب تجاری صادر می‌شود. 

اخذ نامه‌ها و بازاریابی برای صادرات محصولات لبنی به آمریکا در حال انجام است تا موانع صادرات به این کشور مرتفع شود. همچنین بازاریابی و انعقاد قراردادهای تجاری در حال انجام است و تاکنون صادرات در ابعاد گسترده صورت نگرفته است. سازمان حمایت مشغول بررسی اسناد مالی شرکت‌هاست و نتایج گزارش در حال اتمام است.

یارانه لبنیات

هیات وزیران تیرماه امسال مصوبه‌ای ابلاغ کرد و حداکثر شش ماه به سازمان برنامه‌وبودجه و وزارت جهاد کشاورزی فرصت داد تا آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های لازم را برای این کار تدوین کنند. این دو نهاد نیز با همکاری تشکل‌های دامداری و صنایع لبنی مشغول تدوین این موارد هستند. از جمله این موارد، سامانه یکپارچه الکترونیکی زنجیره شیر است که با عاملیت بانک کشاورزی در دست راه‌اندازی است و مراحل کارشناسی نهایی را طی می‌کند. 

همچنین موضوع تاسیس صندوق حمایت از زنجیره شیر نیز مطرح بوده که اعتبارات آن مصوب و به سازمان برنامه‌وبودجه ابلاغ شده است. این صندوق در بانک کشاورزی برای حمایت از کل زنجیره تولیدکنندگان نهاده‌های دامی، دامداران، کارخانه‌های لبنی و شبکه فروش و فروشگاهی ایجاد خواهد شد. گام نهایی نیز حمایت از مصرف‌کننده است. تقریباً همه این موارد در مصوبه فوق دیده شده و دولت هم اعتبارات لازم را برای این کار مورد تایید قرار داده است.

در واقع تولیدکننده‌ها نیاز ندارند اعتباری به آنها داده شود. همان‌طور که اشاره شد، این اعتبارات باید به چرخه مصرف تخصیص داده شود. بنابراین مکانیسم‌هایی به کار گرفته می‌شود که امکان مصرف بیشتر را فراهم کند. تولیدکنندگان هم به صورت خودکار تولید خواهند کرد، ضمن اینکه سامانه یکپارچه ملی نیز معاملات ذی‌نفعان زنجیره شیر را به صورت نقدی در خواهد آورد. خوشبختانه مصوبات خوبی از سوی دولت یازدهم در این زمینه صادر شده که امیدواریم بدون نقص اجرا شده و الگویی برای توسعه در سایر بخش‌های مواد غذایی شود.

قیمت شیر

قیمت واحدی برای محصولات لبنی در بازار وجود ندارد و می‌توان گفت شرکت‌های تولیدی قیمت‌های مختلفی را برای محصولات خود ارائه می‌دهند اما بر اساس قیمت‌های ارائه‌شده شیر استریل یک‌لیتری از 2800 تومان تا سه هزار تومان و شیر پاستوریزه از 2500 تا 2700 تومان قیمت خورده است. قیمت ماست بنا به بسته‌بندی و نوع شیری که استفاده می‌شود متفاوت است.

بورس کالا در حمایت از مصرف‌کنندگان، تنظیم بازار، ایجاد امکانات لازم برای تولیدکنندگان و نیز تسهیل صادرات برای شرکت‌های تولیدی بسیار تاثیرگذار است. با توجه به ماندگاری بالای اقلام پایه‌ای محصولات لبنی همانند کره، شیر خشک و پنیر طی یک سال گذشته نامه‌ای به‌منظور پیشنهاد برای عرضه این محصولات به بورس کالا به وزارت صنعت و نیز وزارت جهاد کشاورزی ارسال شد تا این محصولات از طریق عرضه و تقاضا در بورس کالا کشف قیمت شوند. شیرخام جزو محصولاتی است که عرضه آن در بورس به صورت روزانه امکان‌پذیر نیست اما این محصول را می‌توان هر سه ماه یک‌بار در بورس کالا عرضه کرد و شرکت‌های لبنی قادر به خرید آن از طریق بورس خواهند بود.

با قطع یارانه شیرخام در سال‌های اخیر، دخالت‌های غیرکارشناسی در قیمت‌های شیرخام و تعیین قیمت‌های دستوری دولت، صنعت لبنی با چالش جدی روبه‌رو شده و اکثر تولیدکنندگان با زیان مواجه شده‌اند. بهتر است نظام عرضه و تقاضا باعث قیمت‌گذاری شود و نه دخالت دولت. در این میان سازمان‌هایی نظیر تعزیرات که تایید قیمت و کنترل قیمت‌گذاری را بر عهده دارند، بهتر است بر نظارت بر کیفیت و کمیت مواد غذایی تمرکز داشته باشند.

 اگر دولت به جای یارانه مستقیم، در تامین خوراک دام و مواد مورد نیاز دامداری‌ها دخالت کند، بهای تمام‌شده شیرخام در دامداری‌ها که حدود 80 درصد قیمت محصولات لبنی را تشکیل می‌دهد، با قیمت مناسب به صنایع لبنی وارد می‌شود و محصولات لبنی با قیمت تمام‌شده مناسب به دست مصرف‌کننده می‌رسد. همزمان در بازار، دولت باید به جای دخالت در قیمت، کیفیت محصولات را کنترل کند و قیمت‌گذاری را به عرضه و تقاضای بازار که بسیار هوشمند است واگذار کند. باید نظام عرضه و تقاضا و کنترل کیفیت به جای کنترل قیمت جایگزین شود و به ذائقه مصرف‌کننده احترام گذاشت.

افزایش حقوق و دستمزد در سال جاری و تغییرات 50‌درصدی قیمت در مواد پتروشیمی، بطری و ظروف مصرفی و سایر هزینه‌های سربار موجب شد تا در برخی کارخانه‌ها افزایش قیمت شیر و ماست را داشته باشیم. همه ساله سازمان حمایت افزایش حداقل شش‌درصدی را در محصولات لبنی لحاظ می‌کند، از این‌رو افزایش 12‌درصدی قیمت این دو محصول لبنی به سبب بالا رفتن هزینه‌های تمام‌شده منوط به تصمیم‌گیری ستاد تنظیم بازار است. افزایش قیمت لبنیات هیچ‌گونه ارتباطی با نرخ خرید شیرخام از دامداران ندارد و تنها مربوط به هزینه‌های سربار، تولید و بسته‌بندی است. نرخ مصوب 1440 حدود دو سال و نیم گذشته تنها به منظور تشویق تولیدکنندگان اعلام شد اما باید گفت نرخ واقعی خرید شیرخام از دامداران همین بهای 1200 تا 1250 تومان است.

بازار شیر

این روزها برخی دامداران اقدام به ایجاد واحدهای تولید لبنیات سنتی می‌کنند. این امر به دلیل اینکه دامداران نمی‌توانند از فروش شیر به کارخانه‌های مبالغ متصورشان را کسب کنند رخ می‌دهد زیرا با عرضه مستقیم محصولات لبنی به بازار، نهایتاً سود بیشتری کسب می‌کنند. باید یادآور شد که شیر موجود در کارخانه‌ها تفاوتی با لبنیات سنتی ندارد و حتی شیر مرغوب‌تری نیز جذب کارخانه‌ها می‌شود. رشد روزافزون لبنیاتی‌های سنتی در سطح شهر و استقبال مردم از آنها نشان‌دهنده تمایل جامعه به طعم و ذائقه چربی بیشتر شیر است. بر اساس آزمایش‌های انجام شده، 5/8 درصد شیر متشکل از ماده خشک، سه درصد چربی و مابقی آب است. بنابراین اگر حدود 11 درصد املاح، پروتئین، چربی و... از شیر جدا شود صرفاً مزه شیر کم‌چرب یا آب برای انسان ایجاد می‌شود که ذائقه‌ها کمتر آن را می‌پسندند. متاسفانه مردم نسبت به سلامت شیرهای سنتی آگاه نیستند، آلودگی‌های شیر خریداری‌شده از سوی کارخانه‌های لبنیاتی در دستگاه تصفیه شیر از بین می‌رود و در مرحله بعد میکروب‌ها و باکتری‌های موجود در شیر از بین می‌رود، از این‌رو شیر تولید‌شده کارخانه‌ها از سلامت بیشتری برخوردار است. وقتی شیر در دستگاه نامبرده مورد تصفیه قرار می‌گیرد، بخشی از مزه طبیعی خود را از دست می‌دهد و همین امر یکی از دلایل رونق فروش و البته ازدیاد لبنیاتی‌های سنتی است، بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته واحدهای تولید و فروش لبنیات سنتی در کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز وجود دارد و نمی‌توان با آنها مقابله کرد. باید با نظارت مستمر دستگاه‌های ذی‌ربط در امر بهداشت و محصولات لبنی تلاش شود روند تولید محصولات لبنیاتی سنتی بهداشتی و مکانیزه‌تر شود. استفاده از روغن پالم نیز یکی دیگر از دلایل رشد روزافزون لبنیاتی‌های سنتی در سطح شهر است. البته این امر برای همه کارخانه‌ها وجود ندارد و برخی از این امر سوء استفاده کردند ولی دلیل توجه بیشتر به لبنیات سنتی همین موضوع است. توجه به ذائقه مردم امری ضروری است. باید تلاش شود مجموعه‌های عرضه لبنیات سنتی مجهز به آزمایشگاه شوند تا خطرات بیماری‌های مشترک بین انسان و دام به جامعه منتقل نشود.