10 فرمان
دولت مسعود پزشکیان چه اولویت‌هایی پیش‌رو دارد؟
دولت مسعود پزشکیان از شهریورماه کار خود را آغاز می‌کند و چالش‌های بسیاری پیش‌روی خود دارد. پزشکیان که در دوران برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری تلاش کرد خود را رئیس‌جمهوری برای همه گروه‌های سیاسی و اجتماعی ایران معرفی کند، اکنون می‌داند دولتی را تحویل گرفته که بخش‌هایی از آن به بمب ساعتی تشبیه می‌شود و اگر چاره‌ای برایش اندیشیده نشود، گستره وسیعی از کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.
دولت مسعود پزشکیان از شهریورماه کار خود را آغاز می‌کند و چالش‌های بسیاری پیش‌روی خود دارد. پزشکیان که در دوران برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری تلاش کرد خود را رئیس‌جمهوری برای همه گروه‌های سیاسی و اجتماعی ایران معرفی کند، اکنون می‌داند دولتی را تحویل گرفته که بخش‌هایی از آن به بمب ساعتی تشبیه می‌شود و اگر چاره‌ای برایش اندیشیده نشود، گستره وسیعی از کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. لزوم تشکیل دولت جوان و کارآمد، برداشتن گام‌های عملی برای زنده کردن امید در دل جوانان، کاهش تورم، تمرکز بر دیپلماسی و بازگرداندن تعادل به روابط بین‌الملل، قاعده‌مند کردن حضور و فعالیت اتباع خارجی در کشور، تمرکز بر تنش‌زدایی از مناسبات داخلی و خارجی، برداشتن محدودیت‌ها از تجارت آزاد، پایان بخشیدن به تراژدی منابع مشترک، تقویت پیشران‌های رشد و افزایش سرانه موجودی ایرانیان، 10 چالش بزرگی به‌شمار می‌روند که مسعود پزشکیان با آنها روبه‌رو است و باید تدبیری بیندیشد تا با موفقیت از آنها خارج شود. مسعود پزشکیان می‌داند چشم‌های بسیاری به عملکرد او خیره است و بر همین اساس تلاش می‌کند بهترین عملکرد را از خود بر جای گذارد.
مهم‌ترین ماموریت دولت
یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های دولت آینده، اصلاح نظام حکمرانی است. به نوعی از حکمرانی نیاز داریم که به حقوق مالکیت احترام بگذارد، در جهت کاهش سطح فساد گام بردارد، از منافع اکثریت محافظت کند و برای توسعه برنامه‌ریزی کند. به‌طور ویژه برادری نظام حکمرانی، زمانی ثابت می‌شود که منابع عمومی را برای منافع عمومی مصرف کند. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات اقتصاد ایران، نمره پایین نظام حکمرانی در شاخص‌های مورد اشاره است. محدود کردن دخالت دولت در امور اقتصادی به ارائه کارا و اثربخش کالاها و خدمات عمومی به‌خصوص سیاست‌گذاری و نظارت بر کاستی‌های بازار، حمایت‌های هدفمند و زمان‌دار از فعالیت‌های اقتصادی در برابر رقبای خارجی، نگهداری و توسعه کارا و اثربخش زیرساخت‌ها و زیربناها، کاستن از فقر و محرومیت و تامین حد قابل قبولی از عدالت و برابری و فراهم کردن زمینه بهره‌مندی برابر آحاد جامعه از فرصت‌ها. برای تحقق این خواسته، وجود دولتی مقتدر و موثر نه لزوماً بزرگ و زورگو ضروری است.
کاهش تنش‌های داخلی
وجود تنش در درون جوامع یا در میان کشورها با توجه به تفاوت سلایق و منافع، امری طبیعی است. اما باید این تنش‌ها را تا حدی که به‌صورت پایدار قابل تحمل باشد مدیریت کرد و کاهش داد تا فضای نااطمینانی ناشی از آن برای همگان قابل ارزیابی و مدیریت باشد وگرنه فعالیت سرمایه‌گذاری بلندمدت و مولد که شرطی لازم و حیاتی برای درمان دردهای یادشده است شکل نخواهد گرفت. باید تولید ارزش افزوده و ثروت جدید جایگزین توزیع و مصرف ثروت‌های موجود شود، اما بدون کاهش تنش و رفع نااطمینانی‌های ناشی از آن چنین امری عملی نیست. پزشکیان می‌تواند اصلاحات اجتماعی را برای رفع نگرانی‌های شهروندانش در اولویت قرار دهد. این اصلاحات شامل بهبود سیاست‌ها، تقویت آزادی، بالا بردن کیفیت کالاهای عمومی و از بین بردن زمینه‌های رانت و فساد می‌شود.
امیددهنده به جوانان
مسعود پزشکیان محکوم است که دولتی کارآمد تشکیل دهد که اولویت آن آشتی با جهان و مدارا با جوانان باشد. اگر دولت چهاردهم نتواند امید را به جوانان بازگرداند و زمینه کسب‌وکارشان را فراهم نکند، کشور در مسیر خطرناکی قرار خواهد گرفت. این روزها نسل جوان که نیمی از جمعیت کشور را به خود اختصاص می‌دهد، روزهای بسیار سختی را می‌گذراند. در نتیجه، نظام حکمرانی با نسلی معترض مواجه است که وضعیت اقتصادی خوبی ندارد و چشم‌انداز مثبتی پیش‌روی خود نمی‌بیند. مسئله خیلی ساده است؛ دولت پزشکیان با ابرچالش‌های زیادی روبه‌رو است که تغییر و اصلاح هرکدام نیازمند اعتماد و همراهی جامعه جوان است. پزشکیان برای اینکه جوانان را با اصلاحات همراه کند، چاره‌ای جز رفع موانع خارجی و رفع تنش‌های داخلی ندارد که در این صورت می‌تواند چند اصلاح اقتصادی انجام دهد؛ در غیر این صورت هیچ اقتصاددانی به اصلاحات اقتصادی توصیه نمی‌کند. آقای پزشکیان باید از طریق تمرکز بر مسئله فیلترینگ و کاستن از شدت آن و پرسرعت‌تر کردن اینترنت و همچنین تمرکز در زمینه کاستن فشار گشت ارشاد، زمینه آشتی جوانان را فراهم کند.
کاهش تورم
در میان ابرچالش‌های اقتصادی مهم‌ترین اولویت، کاهش تورم است تا به این وسیله، اقتصاد قابل پیش‌بینی شود و فشار از شانه‌های مردم برداشته شود. دولت ابراهیم رئیسی یک سال پیش و در اردیبهشت‌ماه 1402 تلاش کرد با ابلاغ فرمان 10بندی، شرایط کاهش نرخ تورم در کشور را فراهم آورد اما هیچ‌یک از این اقدامات نتیجه‌ای دربر نداشت. این موضوع نشان می‌دهد که در میان همه ابرچالش‌های اقتصادی پیش‌روی دولت چهاردهم، تورم مهم‌ترین اولویت خواهد بود تا به این وسیله اقتصاد کمی قابل پیش‌بینی شود و مردم، کمتر زیر فشار قرار گیرند. انضباط پولی و مالی و همچنین پیشگیری از تشدید نقدینگی از جمله راهکارهای اصلی دستیابی به کاهش تورم به‌شمار می‌رود. اقتصاددانان سال‌های طولانی است تلاش می‌کنند، جامعه را متوجه کنند که چاپ اسکناس و خلق تورم از سوی بانک مرکزی مانند برداشتن پول از جیب مردم است. این خاصیت همه دولت‌هاست که در گفتار تاکید می‌کنند که پولی چاپ نمی‌کنند اما آمارشان صادقانه نیست و موتورخانه خلق پول لحظه‌ای از کار نمی‌ایستد؛ مسعود پزشکیان باید این موتورخانه را خاموش کند.
معجزه تنش‌زدایی از دیپلماسی
به عقیده اقتصاددانان مانع اصلی بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران در نیم‌قرن اخیر، تنش مستمر در انواع روابط داخلی و خارجی آن است. نظام حکمرانی ما در سال‌های اخیر در داخل و خارج با تنش‌های داخلی بسیاری روبه‌رو بوده که این وضعیت بیشتر از هر چیز به اقتصاد لطمه زده است. در حال حاضر مشکلات اقتصادی، ناآرامی‌های سیاسی و تیرگی روابط بین‌المللی شرایطی پدید آورده‌اند که دولت آینده ایران با چالش‌های زیادی در حوزه داخلی و خارجی روبه‌رو شود. دولت مسعود پزشکیان با اجرای اقدامات مشخص برای کاهش تنش‌های داخلی و افزایش تعاملات بین‌المللی می‌تواند در جهت ایجاد ثبات و رفاه برای کشور و مردم تلاش کند. در کنار این مسائل، از نظر تعاملات بین‌المللی، دیپلماسی انفعالی ایران به تیرگی روابط با چندین کشور و سازمان بین‌المللی انجامیده است. دولت آینده ایران برای بهبود جایگاه خود در صحنه جهانی، باید تعامل سازنده با جامعه جهانی را در اولویت قرار دهد. این تعامل سازنده شامل تعهد مجدد به تلاش‌های دیپلماتیک با هدف حل‌وفصل مشکلات با غرب و کاستن از درگیری‌های منطقه‌ای است. همچنین ایران باید به دنبال تعامل مجدد با شرکای بین‌المللی باشد تا استراتژی جدیدی برای ارتباطات بین‌المللی میان کشورها در منطقه ایجاد شود. دولت پزشکیان با نشان دادن تمایل به همکاری و مشارکت در گفت‌وگوهای دارای نتیجه، می‌تواند اعتماد و اعتبار را در روابط بین‌المللی خود بازسازی کند. بدون شک یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های مسعود پزشکیان، تمرکز بر دیپلماسی و بازگرداندن تعادل به روابط بین‌الملل است. همچنین پیوستن به FATF و ترمیم مناسبات بانکی با جهان باید در اولویت قرار گیرد.
معجزه تجارت آزاد
تجارت آزاد در کشور ما طی سال‌های اخیر هر روز محدودتر شده و بخشنامه‌ها، دستورالعمل‌ها و در نتیجه دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی، شرایط نامطلوبی را برای تاجران ایجاد کرده است. در سال‌های گذشته به دلیل اعمال محدودیت‌های زیاد، تجارت آزاد تبدیل به پیله‌وری و ته‌لنجی شده و رونق قاچاق را به دنبال داشته است. دولت چهاردهم باید هرچه زودتر بندوبست‌ها را بردارد و تجارت را آزاد کند. تجارت آزاد موتور محرک خیلی از اقتصادها برای خروج از تله فقر بوده است. کشوری را نمی‌توانید مثال بزنید که توسعه پیدا کرده باشد اما این توسعه بدون تجارت اتفاق افتاده باشد. وقتی از تجارت حرف می‌زنیم درباره پدیده‌ای فراتر از اقتصاد صحبت می‌کنیم. تجارت موتور محرک اقتصاد است و حتی تولید بدون تجارت به نتیجه نمی‌رسد. هیچ کشوری نیست که بدون تعامل با جهان در مسیر رشد قرار گرفته باشد. با این حال تجارت آزاد در کشور ما با موانع زیادی همراه بوده است. از یک‌سو دیگران به واسطه تحریم، ما را از تجارت آزاد محروم کرده‌اند و از سوی دیگر، خودمان نیز به بهانه تحریم، تجارت آزاد را بیشتر محدود کرده‌ایم. به همین دلیل اقتصاددانان می‌گویند نتایج سیاست‌های محدودکننده‌ای که به بهانه مبارزه با تحریم‌ها اعمال می‌شوند، بعضاً از تحریم‌ها هم بدترند. جامعه ایران میان این دو عامل فشار گرفتار شده و تاوان سختی بابت از بین رفتن زمینه‌های تجارت آزاد می‌پردازد. به‌طور مشخص از زمانی که آمریکا برجام را از حیز انتفاع خارج کرد، دولت وقت تصمیم گرفت با هدف مدیریت منابع ارزی و حمایت از تولید داخل، واردات برخی کالاها را ممنوع کند. اکنون که شش سال از این تصمیم اشتباه می‌گذرد، ارزیابی اقتصاددانان این است که قاچاق کالاهای ممنوعه دست‌کم 20 درصد افزایش یافته است. یکی از اصلی‌ترین اقدامات دولت پزشکیان می‌تواند این باشد که اصلاحات اقتصادی را با هدف کاهش کنترل دولتی و موانع بوروکراتیک بر سر راه تجارت به اجرا درآورد. خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی، ساده‌سازی مقررات و بهبود شفافیت در عملیات تجاری از جمله مصادیق کاربردی دولت آینده برای انجام اصلاحات اقتصادی خواهد بود. دولت ایران همچنین باید با کاهش تنش‌های ژئوپولیتیک، کاهش مقاومت‌های داخلی برای اجرای سیاست‌های تجارت آزاد و رفع موانع ساختاری مانند زیرساخت‌های قدیمی محدودیت‌های موجود بر سر راه تجارت آزاد را از میان بردارد. دولت آینده همچنین باید توجه ویژه‌ای به تقویت پیشران‌های رشد اقتصادی در ایران داشته باشد.
پایان بخشیدن به غارت منابع
مدت زمان طولانی است که محیط زیست و آب به یکی از ابرچالش‌های اقتصاد ایران تبدیل شده است. اقتصاددانان هشدار می‌دهند اگر سیاست‌گذاری آب اصلاح نشود و روند تخریب محیط زیست ادامه پیدا کند، بحران امروز به یک فاجعه تمام‌عیار تبدیل خواهد شد. آن زمان دور نیست که بیش از ۹۰ درصد مساحت کشور گرفتار خشکسالی و خالی از سکنه شود. جایی که عرضه آب نمی‌تواند پاسخگوی تقاضا باشد، به‌طور قطع مراتع به بیابان‌های خشک و بی‌آب‌وعلف تبدیل می‌شود و صدها هزار نفر مجبور می‌شوند در جست‌وجوی نان و آب، خانه و کاشانه خود را رها کنند. در ادبیات اقتصادی، منابعی مانند آب که به‌صورت اشتراکی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، همواره در معرض تهدیدی به نام «تراژدی منابع مشترک» قرار دارند. معمولاً منابع مشترک از آب شیرین گرفته تا مراتع، جنگل‌ها و حتی ماهیان آب‌های آزاد با مشکل تاراج عمومی مواجه می‌شوند. چون قاعده این نیست که هرکس به اندازه بهره‌برداری کند، برنده است. برنده کسی است که بیشتر بهره‌برداری کند. سرعت مصرف آب‌های زیرزمینی بسیار بیشتر از سرعت جایگزینی این آب‌هاست. این عدم تعادل، در نهایت به تخلیه پایدار منابع آب زیرزمینی منجر می‌شود و این آغاز یک فاجعه بسیار نگران‌کننده است که علاوه بر آثار زیست‌محیطی، آثار اقتصادی، اجتماعی و امنیتی فراوانی هم به‌دنبال خواهد داشت. دولت چهاردهم ناگزیر است که به این روند پایان دهد.
یک فرمان مهم و ضروری
قاعده‌مند کردن حضور و فعالیت اتباع خارجی در کشور نیز موضوع مهم دیگری است که دولت آینده ایران باید برای آن چاره‌اندیشی کند. مراجع مختلف آماری، تعداد اتباع افغانستانی حاضر در ایران را بین پنج تا هشت میلیون نفر تخمین زده‌اند. جامعه‌شناسان نیز نسبت به روند عجیب افزایش این اتباع در ایران هشدار داده‌اند و برخی نیز تاکید دارند این تعداد از خط قرمز گذشته و لازم است هرچه سریع‌تر درباره آن چاره‌اندیشی شود. حضور غیرقانونی تعداد زیادی از اتباع افغانستان در ایران چالش‌های اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی را برای دولت ایران ایجاد کرده که دولت مسعود پزشکیان برای رسیدگی به این مسائل، می‌تواند مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اقدامات را برای تنظیم حضور اتباع و کاهش مشکلات اقتصادی و اجتماعی مرتبط با حضور آنها در نظر بگیرد. قانونمندسازی حضور اتباع خارجی در ایران، بازنگری در چگونگی ارائه مجوزهای کار، چگونگی انجام حمایت‌های اجتماعی از اتباع، کنترل مرزی و اقدامات امنیتی، ارائه کمک‌های بشردوستانه و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی و انجام تلاش‌های دیپلماتیک در راستای کاهش حضور اتباع خارجی از جمله اقداماتی است که دولت آینده ایران باید به انجام برساند تا از خطرات حضور بی‌ضابطه اتباع خارجی در ایران بکاهد. البته توجه به این نکته ضروری است که پرداختن به چالش‌های مرتبط با حضور اتباع افغانستان در ایران به رویکردی جامع نیاز دارد که ملاحظات بشردوستانه را با امنیت ملی و منافع اقتصادی متعادل کند. دولت ایران نیاز به فعالیت‌های پیچیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد تا حضور اتباع افغانستان را به‌طور موثر تنظیم کند و در عین حال مشکلات اقتصادی و اجتماعی مرتبط را نیز کاهش دهد.
جلوگیری از مستهلک شدن کشور
با وجود اینکه رشد سرانه موجودی سرمایه ایران طی نیم‌قرن اخیر در میان بسیاری از کشورها کمترین بوده اما نسبت موجودی سرمایه به تولید ناخالص داخلی آن یکی از بالاترین‌ها در دنیاست. نازل بودن توأمان سرانه تشکیل سرمایه و بهره‌وری، حاکی از بحران سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در اقتصاد ایران طی نیم‌قرن اخیر است و به نظر می‌رسد آن هم نتیجه تنش‌های مزمن در مناسبات داخلی و خارجی کشور طی این سال‌های طولانی است. اگر مسعود پزشکیان فکری به حال این موضوع نکند کاری از پیش نخواهد برد.
تقویت پیشران‌های رشد
هر اقتصادی برای رشد به شش سیلندر قوی نیاز دارد؛ حکمرانی خوب، سیاست داخلی دور از تنش، سیاست اقتصادی باثبات، روابط خارجی بدون تنش، نظام تامین مالی کارآمد و بخش خصوصی باانگیزه. نتیجه تصمیم‌های آگاهانه و ناآگاهانه سیاستمداران در از کار انداختن سیلندرهای اقتصاد، کاهش تولید و کاهش ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی کشور است. دوام و بقای یک کشور نیازمند رشد اقتصاد است و اگر سیلندرهای اقتصاد به درستی کار نکنند، رشدی اتفاق نمی‌افتد. در حال حاضر موتور بخش خصوصی در ایران از حرکت بازمانده و رشدی که سیاستمداران به آن دل‌خوش کرده‌اند، رشد اقتصاد دولتی است؛ اقتصادی که با نفت می‌سوزد و مواهبش نصیب دولت می‌شود اما دودش به چشم مردم می‌رود. رشد اقتصادی از بهار ۱۴۰۲ مجدداً در مسیر نزولی قرار گرفته است. اقتصاددانان پیش‌بینی می‌کردند که این رشد کاهش پیدا می‌کند و این اتفاق هم رخ داد. دولت چهاردهم باید تلاش کند پایه‌های رشد را تقویت کند.
