در مسیر تحریم

تشکیل سرمایه ناخالص ثابت یا همان سرمایه‌گذاری در مقایسه کلان در دو فصل ابتدایی سال ۱۴۰۲ در سطح میانگین سال‌های تحریمی یعنی سال‌های ۱۳۹۷ به بعد است و اقتصاد ایران نتوانسته رشد سرمایه‌گذاری زمستان ۱۴۰۱ را تکرار کند. مطابق آخرین داده‌های منتشرشده از سوی بانک مرکزی، سرمایه‌گذاری تابستان ۱۴۰۲ (به قیمت ثابت ۱۳۹۵) حدود ۷۴ همت است که 4 /6 درصد نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است و سرمایه‌گذاری بهار ۱۴۰۲ کمی بیشتر از ۵۵ همت بوده که دو درصد نسبت به فروردین ۱۴۰۱ رشد داشته است. این در حالی است که در زمستان ۱۴۰۱ سرمایه‌گذاری رشدی بیشتر از ۱۵ درصد داشته است. مقایسه داده‌های حساب‌های ملی یک دهه گذشته نشان می‌دهد به‌طور متوسط سرمایه‌گذاری در فصل بهار به نسبت سایر فصل‌ها کمتر است و همواره در فصل زمستان بیشترین میزان سرمایه‌گذاری ثبت می‌شود. نکته قابل توجه آن است که تفاوتی میان میزان سرمایه‌گذاری در فصل بهار در سال‌های تحریمی و غیرتحریمی وجود ندارد. گویا تحریم اثری بر سرمایه‌گذاری فصل بهار نداشته است، کاهش سرمایه‌گذاری در نیمه دوم سال در دوران تحریم بسیار بیشتر است. اگرچه داده‌های تشکیل سرمایه ثابت ناخالص فصلی به تفکیک بخش خصوصی و دولتی منتشر نمی‌شود، اما محتمل است که این کاهش ناشی از کاهش درآمدهای نفتی و به‌تبع آن کاهش سرمایه‌گذاری‌های بخش دولتی باشد. نمودار 1 روند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص فصلی چند سال اخیر را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشخص است، سطح سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران با اعمال تحریم‌های سال ۱۳۹۷ بیش از ۱۵ درصد کاهش داشته و این کاهش هنوز جبران نشده است و با توجه به شرایط فعلی، به نظر نمی‌رسد که در سال آتی تغییری در این روند پدید آید. عملکرد اقتصاد ایران در چند دهه گذشته در تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و موجودی سرمایه خالص بررسی می‌شود.

تشکیل سرمایه ثابت ناخالص

سرمایه‌گذاری یک متغیر جاری است و متشکل از دو جزء است: تشکیل سرمایه ناخالص ثابت و تغییر در موجودی انبار. تشکیل سرمایه ناخالص ثابت در «ساختمان و تاسیسات» و «ماشین‌آلات و تجهیزات» به‌صورت جداگانه گزارش می‌شود. از آنجا که بخش مرتبط با صنعت، ماشین‌آلات و تجهیزات است، این دسته‌بندی راهنمای خوبی برای یافتن روند رشد اقتصادی خواهد بود. سرمایه‌گذاری در حد فاصل سال‌های 1338 تا ۱۴۰۱ به تفکیک سرمایه‌گذاری در ساختمان، ماشین‌آلات و سایر به همراه تغییر در موجودی انبار در  نمودار 2 نشان داده شده است. تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، تا سال 1356 صعودی است. از سال 1357 تا سال 1380 تقریباً سالانه مقدار ثابتی بوده است، اما از سال 1380 رشد فزاینده‌ای داشته و این رشد به مدت یک دهه ادامه یافته است. در دهه 90 مقدار سرمایه‌گذاری ثابت ناخالص روندی کاهنده دارد، اگرچه تغییر در موجودی انبار به هموارسازی سرمایه در این سال‌ها کمک کرده است. روند نزولی سرمایه‌گذاری ثابت ناخالص دهه 90 با تغییر در موجودی انبار جبران شده است. سال 1394 همزمان با برجام، موجودی انبار کاهش یافته و منفی شده است. برای بررسی دقیق‌تر ترکیب اجزای تشکیل‌دهنده سرمایه ناخالص، در  نمودار3 سهم اجزا ارائه شده است. همان‌طور که از شکل مشهود است، سهم ساختمان از سرمایه‌گذاری در طول زمان تقریباً ثابت بوده است. تغییرات اصلی مربوط به سهم ماشین‌آلات از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص است که این تغییرات در بیشتر مواقع با موجودی انبار پوشش داده شده است. از تغییر در موجودی انبار می‌توان به عنوان متغیری برای بررسی عدم قطعیت در اقتصاد استفاده کرد. افزایش موجودی انبار در دهه‌های 60 و 90 نمودی از این تفسیر هستند. در دوران برجام که دسترسی به بازارهای جهانی تسهیل شده بوده، واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات انجام شده و در انبارها باقی‌مانده است. موجودی انبار به تولید سال‌های 1400 و 1401 کمک کرده است. سال 1394 تغییر در موجودی انبار منفی است، (همانند سال‌های 1350 و 1352)، که از نتایج انتظارات مثبت ارتباط با دنیای خارج و سهولت واردات است. تشکیل سرمایه ثابت ناخالص را به تفکیک بخش خصوصی و دولتی نیز می‌توان بررسی کرد (توجه به این نکته ضروری است که بخش خصوصی در اقتصاد ایران شامل نهادهای عمومی حاکمیتی نیز هست). در  نمودار 4 تشکیل سرمایه ثابت ناخالص به تفکیک بخش دولتی و خصوصی در ساختمان و ماشین‌آلات در حد فاصل سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ ارائه شده است. همان‌طور که مشهود است، میانگین سرمایه‌گذاری در ساختمان بیشتر از سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات است و دولت در نقش سرمایه‌گذار تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان داشته است اما سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تقریباً در ساختمان و ماشین‌آلات برابر است. در سال‌های اخیر کاهش سرمایه‌گذاری (مجموع بخش خصوصی و دولتی) در ماشین‌آلات بیشتر از ساختمان است. میانگین سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در دهه 90 نسبت به نیمه دوم دهه 80، 50 درصد کاهش یافته است که این میزان برای ساختمان 25 درصد است. این عدم تقارن به تفکیک دولتی و خصوصی نیز قابل مشاهده است. میانگین سرمایه‌گذاری بخش دولتی در ساختمان در دهه 90 نسبت به نیمه دوم دهه 80، 33 درصد کاهش یافته است در حالی که در ماشین‌آلات 66 درصد. در  نمودار 5 سهم بخش خصوصی از مجموع تشکیل سرمایه ثابت ناخالص به تفکیک ساختمان و ماشین‌آلات نشان داده شده است. همان‌طور که مشخص است بخش خصوصی به‌طور میانگین 75 درصد از سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات و ساختمان را انجام داده است. اما این دو بخش روندی متفاوت دارند. از سال 1368 به بعد، سهم بخش خصوصی از سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات افزایش یافته است و تقریباً در دهه 90 بالای 95 درصد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات را بخش خصوصی انجام داده است. سهم بخش دولتی در سرمایه‌گذاری در ساختمان که شامل پروژه‌های عمرانی و احداث زیرساخت‌های عمرانی نیز می‌شود، نسبت به ماشین‌آلات بیشتر است. در حد فاصل سال‌های 1357 تا 1375، سهم بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در ساختمان نسبت به ماشین‌آلات بیشتر است. توجه به این نکته ضروری است که بخش خصوصی در اقتصاد ایران شامل نهادهای عمومی حاکمیتی نیز هست.

موجودی سرمایه خالص

بخش دوم بررسی موجودی سرمایه خالص است. آنچه به صورت مستقیم بر رشد اقتصادی اثرگذار است، موجودی سرمایه خالص است. مطابق استانداردهای تهیه حساب‌های ملی، در محاسبات سرمایه خالص، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص (سرمایه‌گذاری)، متغیر اصلی است و موجودی سرمایه خالص از جریان‌های انباشته‌شده سرمایه‌گذاری که به ازای نقصان کارایی و از رده خارج شدن اصلاح شده‌اند، حاصل می‌شود. در این نحوه محاسبه موجودی خالص سرمایه، انباره‌ای است که با متغیر سرمایه‌گذاری افزایش و با متغیر استهلاک کاهش می‌یابد. سرمایه‌گذاری با استانداردهای سیستم حساب‌های ملی محاسبه می‌شود اما مصرف سرمایه ثابت یک متغیر حسابداری است. نحوه محاسبه مصرف سرمایه ثابت، این متغیر را نسبت به اتفاقات اقتصاد کلان، از جمله تحریم‌های یک دهه گذشته که به دلیل عدم دسترسی به بازارهای جهانی امکان دسترسی به قطعات یدکی و تعمیرات اساسی محدود شده است پوشش نمی‌دهد. تغییرات مصرف سرمایه ثابت (استهلاک) و افزایش آن ناشی از اثرات تغییرات سرمایه‌گذاری در سال‌های گذشته است و طبیعتاً متغیر موجودی سرمایه خالص نیز متاثر می‌شود. با در نظر گرفتن این توضیحات در ادامه روند موجودی خالص سرمایه و استهلاک بررسی می‌شود. نمودار6 زیر موجودی سرمایه خالص به قیمت‌های ثابت سال 1395 را نشان می‌دهد. در سال‌های 1353 تا 1357 رشد سرمایه خالص بسیار بالا و حدود 14 درصد است. در دوره 1358 تا 1368 رشد سرمایه خالص کاهش شدیدی داشته و 2 /2 درصد شده است. در دهه 80 این رشد به دلیل افزایش سرمایه‌گذاری‌ها به حدود پنج درصد افزایش یافته است و در دهه 90 و همزمان با تحریم‌ها، رشد آن به کمتر از دو درصد کاهش یافته است. روند نزولی رشد تولید ناخالص داخلی، تقریباً در مورد رشد موجودی سرمایه خالص نیز برقرار است. با این تفاوت که رشد موجودی خالص سرمایه در دهه 90 از تمام دوره‌ها از جمله دوره جنگ کمتر است. آنچه در این شکل مشهود است، سهم غالب بخش خدمات در موجودی سرمایه خالص است. سهم بخش خدمات همواره بیش از 70 درصد از موجودی سرمایه خالص بوده و از سال 1380 تاکنون سهم آن تغییر محسوسی نداشته است و با روند بلندمدت 50ساله برابر است. سهم بخش نفت و گاز در بازه بلندمدت حدود پنج درصد است که در دهه 80 نیز این سهم برقرار بوده است اما در دهه 90، این سهم کاهش یافته و تقریباً نصف شده است. سهم بخش صنایع و معادن از موجودی سرمایه خالص در دهه‌های 90 و 80 تغییری نداشته و حدود هفت درصد است. اما سهم صنعت در این دوره هشت درصد است و حتی در دهه 90 سهم موجودی سرمایه خالص بخش صنعت (تولید) نسبت به روند بلندمدت دو درصد افزایش داشته است.

مصرف سرمایه ثابت (استهلاک)

استهلاک تابعی از تشکیل سرمایه ثابت است. ثبات استهلاک در دهه 60 و شیب صعودی دهه 80، بازنمایی از سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در سال‌های پیشین است. 

با توجه به روند حسابداری استهلاک، نرخ استهلاک ثبات تقریبی داشته و به‌صورت بسیار جزئی همواره در حال افزایش بوده است. به‌گونه‌ای که نرخ استهلاک زمان جنگ کمتر از سال‌های جاری است. اگرچه مطابق توضیحات بانک مرکزی، خسارت‌های تعیین‌شده جنگ ایران و عراق به‌صورت خطی در موجودی خالص سرمایه سال‌های 1359 تا 1367 منعکس شده است. ضریب استهلاک که نسبت استهلاک به تولید ناخالص داخلی است، مطابقت بیشتری با واقعیت‌های اقتصاد دارد. این روند به دلیل استفاده از متغیر تولید ناخالص داخلی است که یک متغیر جاری است و بخش عمده‌ای از رخدادهای سیاسی و اقتصادی آن سال را منعکس می‌کند.

جمع‌بندی

بررسی روند تغییرات موجودی سرمایه خالص و تشکیل سرمایه ناخالص نشان می‌دهد دولت در نقش سرمایه‌گذار تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان (شامل پروژه‌های عمرانی و احداث زیرساخت‌های عمرانی) داشته است. داده‌های سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد در فاصله زمانی 1375 تا 1385، نوع سرمایه‌گذاری کشور بیشتر بر توسعه صنایع نفتی و صنعتی بوده است. 

مطابق مدل‌های اقتصادی، انباشت سرمایه سطح بلندمدت تولید ناخالص داخلی را تعیین می‌کند و تغییرات آن، بر رشد اقتصادی در دوران گذار اثر می‌گذارد. بر اساس حجم تشکیل سرمایه ثابت و مجموع سرمایه ثابت خالص فعلی ایران، احتمال رشد اقتصادی در سال آتی از این منظر کم خواهد بود.