محرک‌های رشد

بررسی روند تولید ناخالص داخلی کشور حاکی از آن است که این نماگر از بهار 1399 همواره رشد مثبتی را تجربه کرده است. با این حال، رشد تولید ناخالص داخلی در تابستان سال جاری کاهش شدیدی را تجربه کرد؛ به‌طوری که این شاخص نسبت به فصل قبل و فصل مشابه سال قبل به ترتیب کاهش 4 /2 و 4 /0 واحددرصدی را تجربه کرده است. همچنین شواهد آماری حکایت از کاهش شدید رشد تولید ناخالص داخلی در نیمه دوم سال 1402 دارد؛ به‌طوری که شاخص مدیران خرید در نیمه دوم سال جاری روند نسبی نزولی داشته است و صادرات غیرنفتی کاهش شدیدی را تجربه کرده است. به نظر می‌رسد بر اساس شواهد موجود رشد تولید ناخالص داخلی در سال جاری در سطحی پایین‌تر از سال 1401 قرار گیرد. بر اساس روندهای موجود و شواهد و اطلاعات در دسترس در مورد وضعیت بخش‌های اقتصادی، انتظار می‌رود، رشد تولید ناخالص داخلی در سال 1402 مثبت و در محدوده 3 تا 5 /3 درصد قرار گیرد. همچنین رشد غیرنفتی نیز بین 5 /2 تا 3 درصد برآورد می‌شود.

روندها

بر اساس داده‌های بانک مرکزی در شش ‌ماه نخست سال 1402 «تولید ناخالص داخلی» و «تولید ناخالص داخلی بدون نفت» به ترتیب رشدهای 7 /4درصدی و 6 /3 درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کردند؛ با این حال بررسی روند این دو شاخص نشان می‌دهد که هر دو شاخص در تابستان سال جاری افت چشمگیری را تجربه کردند و به نظر می‌رسد این روند نزولی تا پایان سال تداوم یابد؛ چراکه اطلاعات حاصل از شاخص‌های کمکی از قبیل شاخص مدیران خرید، شاخص تولید و فروش صنایع بورسی و شاخص‌های حوزه صادرات غیرنفتی حکایت از کاهش محسوس رشد اقتصادی در نیمه دوم سال 1402 دارند. به‌طور کلی در شش ماه نخست سال جاری گروه‌های خدمات و گروه نفت و گاز طبیعی محرک‌های اصلی رشد تولید ناخالص داخلی بودند. در مقابل، رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت پس از یک دوره باثبات طی ماه‌های خرداد تا شهریور، در مسیر نزولی قرار گرفته و با کاهش محسوس طی ماه‌های آذر و دی در مقایسه با ماه‌های قبل، به رقمی کمتر از یک (در دی‌ماه) رسیده است. به‌طور خاص، در تابستان 1402 ارزش ‌افزوده گروه‌ها به نحوی تغییر یافتند که «گروه کشاورزی» با رشد 1 /0 درصد، «گروه نفت و گاز طبیعی» با رشد 8 /17 درصد، «گروه صنایع و معادن» با رشد 7 /3 درصد و «گروه خدمات» با افت 7 /2 درصد، نسبت به فصل مشابه سال قبل، مواجه شدند. بر اساس گزارش بانک مرکزی در نیمه نخست سال 1402، رشد «تولید ناخالص داخلی» نسبت به دوره مشابه سال قبل به میزان 7 /4 درصد و رشد «تولید ناخالص داخلی بدون نفت» برابر با 6 /3 درصد بوده است. طی این دوره، گروه خدمات با سهم مثبت 3 /2 واحد بیشترین تاثیر را بر رشد تولید ناخالص داخلی داشته است و پس از آن به ترتیب گروه نفت و گاز طبیعی با سهم مثبت 4 /1 واحد، گروه صنایع و معادن با سهم 9 /0 واحد و گروه کشاورزی با سهم مثبت 1 /0 واحد قرار دارند.

در بخش کشاورزی؛ طی شش ماه نخست سال جاری رشد ارزش ‌افزوده بخش کشاورزی برابر مثبت 7 /0 درصد بوده است. همچنین در فصل بهار و تابستان به ترتیب رشد این بخش معادل مثبت دو درصد و 1 /0 درصد گزارش شده است که حکایت از افت چشمگیر رشد گروه کشاورزی در تابستان سال جاری دارد. آمار تجارت خارجی نشان می‌دهد، طی 10‌‌ماه نخست سال 1402 بالغ بر چهار میلیارد و 190 میلیون دلار محصولات کشاورزی و دامی صادر شده که نسبت به دوره مشابه سال قبل، افزایش 2 /19درصدی را نشان می‌دهد. در این دوره، صادرات «پسته» با 46 درصد، صادرات «سایر میوه‌های تازه و خشک» با 1 /20 درصد و صادرات ««سبزیجات و نباتات» با 5 /33 درصد افزایش مواجه شده‌اند، اما صادرات «زعفران» و «دام و محصولات دامی» به ترتیب افت 7 /0 درصد و 8 /34 درصد داشته‌اند. در حوزه نفت و گاز طبیعی؛ ارزش ‌افزوده گروه «نفت و گاز طبیعی» در شش ماه نخست سال 1402 با رشد مثبت و چشمگیر 1 /17 درصد، نسبت به دوره مشابه سال قبل، مواجه شده است. بررسی روند ارزش ‌افزوده گروه نفت و گاز طبیعی نشان می‌دهد، ارزش ‌افزوده این بخش از اواخر سال 1400 روند نسبی فزاینده داشته و از تابستان 1401 و طی شش فصل متوالی رشدهای مثبت و دورقمی را ثبت کرده است. همچنین با مقایسه سهم گروه «نفت و گاز طبیعی» در شش ‌ماه نخست سال‌های مختلف می‌توان دریافت که سهم این گروه در تولید ناخالص داخلی طی چهار سال اخیر روند فزاینده داشته است و از 9 /6 درصد در شش‌ ماه نخست سال 1399 به 3 /9 درصد در شش‌ ماه ابتدایی سال 1402 افزایش یافته است. این موضوع حکایت از افزایش وابستگی رشد اقتصادی ایران به نفت طی سال‌های اخیر دارد که آسیب‌پذیری آن را در صورت تشدید تحریم‌ها، شدت خواهد بخشید. همچنین بر حسب گزارش گمرک صادرات نفت در سال جاری رشد شدیدی را تجربه کرده است؛ به‌طوری که در ۱۱ ماه سال جاری ۳۲ میلیارد و ۵۹۰ میلیون دلار نفت صادر شده است. ارزش ‌افزوده «گروه صنایع و معادن» در نیمه نخست سال 1402 به میزان 8 /3 درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد داشته است. روند رشد ارزش ‌افزوده این گروه بیانگر آن است که رشد این گروه در سه فصل اخیر روند نزولی داشته و از 9 درصد در زمستان 1401 به 7 /3 درصد در تابستان 1402 کاهش یافته است.

از نظر تاثیر در رشد ارزش ‌افزوده گروه صنایع و معادن، در نیمه نخست سال 1402، بخش «صنعت» با رشد 6 /0درصدی نسبت به دوره مشابه سال قبل، بیشترین تاثیر مثبت را در رشد ارزش‌ افزوده گروه صنایع و معادن داشته است. در بخش تولیدات صنعتی کشور بر اساس گزارش انجمن خودروسازان هر چند تولید انواع خودرو در 10‌ ماه نخست سال جاری رشد 11درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرده است؛ اما با این حال طی سه ‌ماه منتهی به دی‌ماه، افت شدیدی داشته است. همچنین شاخص تولید و فروش صنایع بورسی نیز در چند ماه اخیر رشد منفی را تجربه کرده است. در بخش معدن نیز بر حسب گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس رشد بخش معدن در 10 ماه نخست سال جاری معادل 9 /8 درصد رشد داشته است. بخش «تامین آب، برق و گاز طبیعی» و ساختمان نیز طی دوره شش‌ ماه نخست سال جاری هر دو به‌طور مشابه سهم 1 /0 واحددرصدی، در رشد ارزش‌ افزوده گروه صنایع و معادن داشته و بخش معدن سهم صفردرصدی را به خود اختصاص داده است. طی هشت‌ ماه نخست سال جاری، میانگین مصرف برق در کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل، پنج درصد افزایش یافته است. در این مدت مصرف برق در بخش‌های کشاورزی با افت همراه بوده و در سایر بخش‌ها، رشد مثبت داشته است. همچنین بر حسب گزارش گمرک در 11ماهه نخست سال جاری معادل ۶۰ میلیون دلار برق وارد کشور شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۸ درصد کاهش داشته است. در خصوص رشد ارزش افزوده بخش ساختمان نیز می‌توان بیان کرد که هرچند رشد بخش ساختمان در دو فصل نخست سال جاری ارقام مثبت 6 /1 و 3 /4 درصد را ثبت کرده است؛ اما گزارش شاخص مدیران خرید ساختمان نشان می‌دهد در نیمه دوم سال 1402 فعالیت‌های ساخت‌وساز در وضعیت رکودی قرار داشته است؛ به‌طوری که شامخ کل بخش ساختمان طی ماه‌های آبان تا دی‌ماه عدد زیر 50 را ثبت کرده است. همچنان که حکایت از افت احتمالی رشد ارزش ‌افزوده این بخش در نیمه دوم سال جاری دارد. ابزارهای حمایتی از قبیل افزایش طول دوره بازپرداخت تسهیلات و تخفیف در نرخ سود، می‌تواند تقاضای مصرفی مسکن را افزایش دهد. همچنین ایجاد سازوکارهای لازم برای خرید و فروش اقساطی از یک‌سو به افزایش انگیزه سازنده‌ها و انبوه‌سازان کمک می‌کند و از سوی دیگر با پرداخت‌های مرحله‌ای، قدرت خرید متقاضیان را افزایش می‌دهد.

ارزش ‌افزوده گروه خدمات در نیمه نخست سال جاری به میزان مثبت 2 /4 درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد داشته است. طی این دوره بخش اطلاعات و ارتباطات با رشد 3 /18درصدی بیشترین سهم را در رشد ارزش ‌افزوده بخش خدمات به خود اختصاص داده است. همچنین طی این دوره، بخش «حمل‌ونقل و انبارداری» با رشد 4 /6درصدی دومین بخش تاثیرگذار بر افزایش ارزش ‌افزوده گروه خدمات بوده است. طی نیمه نخست سال جاری بخش «اداره عمومی، دفاع و تامین اجتماعی» با رشد منفی 9 /2درصدی بیشترین تاثیر کاهنده را بر ارزش ‌افزوده گروه خدمات داشته است. بخش «فعالیت‌های حرفه‌ای، علمی و فنی» با رشد منفی 4 /13درصدی طی نیمه نخست سال جاری نسبت به دوره مشابه سال قبل، دومین بخش با بیشترین تاثیر کاهنده بر رشد ارزش ‌افزوده گروه خدمات طی این دوره بوده است.

بررسی روند داده‌های شاخص مدیران خرید نیز نشان می‌دهد در نیمه دوم سال 1402 حجم فعالیت‌های اقتصادی کاهش چشمگیری داشته است؛ به‌طوری که روند شامخ کل اقتصاد از مهرماه روند نسبی نزولی داشته است. شاخص مدیران خرید برای کل اقتصاد ایران در دی‌ماه 84 /50 گزارش شده و نسبت به ماه قبل افزایش داشته و شاخص در محدوده مرزی 50 قرار گرفته است و اکثر کسب‌وکارها شرایط را مانند ماه قبل گزارش کرده‌اند. این شاخص طی پنج ماه اخیر مرتبه دوم کمترین مقدار خود را به ثبت رسانده است و در دی‌ماه در میان مولفه‌های اصلی به غیر از میزان سفارش‌های جدید مشتریان و سرعت انجام و تحویل سفارش، سایر مولفه‌های اصلی کمتر از 50 ثبت شده‌اند که حکایت از شرایط رکودی اقتصاد ایران در ماه‌های اخیر دارند. بر اساس گزارش گمرک، ارزش کالاهای صادراتی بدون احتساب صادرات برق، نفت و خدمات فنی مهندسی و صادرات از محل تجارت چمدانی در 11 ماه نخست سال جاری از حیث ارزش 87 /8 درصد کاهش داشته است و تراز تجاری غیرنفتی ایران طی این مدت معادل 15 میلیارد دلار کسری داشته است؛ با این حال بر اساس گزارش این مرکز با در نظر گرفتن صادرات نفت، تراز تجاری ایران بالغ بر مثبت 19 میلیارد دلار است که حکایت از نقش کلیدی نفت در تراز حساب جاری و صادرات ایران دارد.

چشم‌انداز

با بررسی روندهای موجود و اطلاعات در دسترس و با فرض تداوم آن پیش‌بینی می‌شود، رشد تولید ناخالص داخلی در سال 1402 در محدوده 3 تا 5 /3 درصد قرار گیرد. همچنین انتظار می‌رود در سال جاری رشد تولیدات غیرنفتی ایران در دامنه 5 /2 تا 3 درصد قرار بگیرد که هر دو شاخص نسبت به سال 1401 به مراتب پایین‌تر خواهند بود.

در این مورد می‌توان به موارد مختلفی اشاره کرد که می‌تواند رشد اقتصادی را در نیمه دوم سال 1402 محدود کند. برای مثال شاخص تولید و فروش صنایع بورسی در سه ‌ماه اخیر نسبت به مدت مشابه سال قبل افت کرده است و در ماه‌های اخیر اکثر شاخص‌های مدیران خرید نیز در محدوده رکودی قرار دارند. وضعیت صادرات غیرنفتی نیز در نیمه دوم سال حکایت از کاهش تراز تجاری غیرنفتی دارد.