راه ابریشم
جنگ روسیه و اوکراین چه فرصت‌هایی پیش‌روی ایران گذاشته است؟
ابتکار عمل کمربند و راه را می‌توان راهبردی‌ترین سیاست چین طی دهه گذشته در نظر گرفت؛ ذیل این راهبرد تلاش شده است تا با اتصال آسیا به اروپا، آفریقا و آمریکای لاتین از طریق کریدورها و مسیرهای متنوع دریایی و زمینی، امکان یکپارچگی اقتصادی، توسعه تجارت و تحریک رشد مهیا شود. جنگ میان روسیه و اوکراین با توجه به موقعیت استراتژیک اوکراین به عنوان «دروازه اروپا» در مسیر ابتکار کمربند و راه، می‌تواند اثرات مخرب گسترده‌ای بر پیگیری اهداف راهبردی چین داشته باشد. در حال حاضر یکی از مهم‌ترین اهداف ابتکار کمربند و راه در قالب اتصال زیرساخت‌ها، متاثر از جنگ اوکراین به سه دلیل با چالش مواجه شده است که عبارت‌اند از گزینه‌های مالی و بودجه محدودتر، همکاری بین‌المللی کمتر، و شوک‌های ژئوپولیتیکی گسترده؛ علاوه بر اینها، تجارت بدون مانع از طریق ابتکار کمربند و راه که کلیدی‌ترین هدف این طرح است نیز با موانع گسترده‌ای مواجه شده است؛ چرا که جنگ منجر به اختلال در زنجیره ارزش جهانی، تضعیف تجارت آزاد و تشدید ناامنی انرژی می‌شود. درک درست این چالش‌ها و اختلالات با اثرگذاری در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی، می‌تواند تصویر درست‌تری از فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌روی ایران در اختیار سیاستگذاران قرار دهد.
ابتکار کمربند و راه دارای دو انشعاب اصلی است؛ یکی کمربند اقتصادی جاده ابریشم1 (SREB) و دیگری راه ابریشم دریایی2 (MSRI)، که می‌تواند چین را به آسیا و اروپا متصل کند و از طریق یک شبکه حمل‌ونقل (در امتداد شش دالان) به مقاصد بین‌المللی منشعب شود. این اتصال در اوراسیا از طریق خشکی و در اقیانوس هند از طریق دریا صورت می‌گیرد. موقعیت استراتژیک اوکراین در اتصال کمربند اقتصادی جاده ابریشم به پایانه اروپایی منجر به اهمیت یافتن این کشور برای چین شده است. این چشم‌انداز با توافق تجارت آزاد (FTA) اوکراین با اتحادیه اروپا از سال 2014 تقویت شده است و این کشور را به عنوان مرکز ترانزیت و تجارت بین خاورمیانه و اروپای مرکزی و شرقی معرفی می‌کند. چین جدیدترین بازیگر قدرتمندی است که بر منافع ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی خود در این کشور، تاکید داشته است؛ به ویژه پس از راه‌اندازی ابتکار کمربند و راه از سوی شی جین پینگ در سال 2013 و تمایل رئیس‌جمهور وقت اوکراین یعنی یانوکوویچ به روسیه و چین، این تاکید بیشتر از قبل شد. تا سال 2019، چین به مهم‌ترین شریک تجاری اوکراین تبدیل شده بود. کارشناسان تخمین می‌زنند که سبد وام پکن در اوکراین حدود هفت میلیارد دلار بوده که بخش عمده آن به پروژه‌های زیربنایی تعلق گرفته است. افزایش همکاری در زیرساخت‌ها با اوکراین، ابتکار کمربند و راه را نیز تقویت کرد. اما آغاز جنگ روسیه و اوکراین در فوریه 2022 این برنامه را متوقف کرد.
اگرچه جنگ روسیه و اوکراین چالش‌هایی را در مسیر پیگیری اهداف ابتکار کمربند و راه ایجاد کرده است، اما این چالش‌ها می‌تواند زمینه‌ساز فرصت‌هایی برای ایران نیز باشد؛ موانعی که در حال حاضر در مسیر پیشبرد برنامه‌های این ابتکار قابل توجه هستند و در عین حال می‌توانند کارکرد مثبتی برای ایران نیز داشته باشند عبارت‌اند از:
1- کاهش بودجه ابتکار کمربند و راه و کمرنگ شدن سطوح همکاری بین‌المللی با آن: جمع‌آوری منابع مالی برای پروژه‌های زیرساختی در امتداد ابتکار کمربند و راه نیازمند سرمایه هنگفتی است که برای جمع‌آوری آن، باید از منابع گسترده‌ای از جمله خزانه‌داری ملی، بخش خصوصی و بانک‌های توسعه چندجانبه استفاده شود. نتیجه مستقیم جنگ روسیه و اوکراین این است که اکثر حامیان مالی ابتکار، عملیات وام مربوط به مسکو را متوقف کرده‌اند. این روند می‌تواند ابتکار کمربند و راه را با چالش جدی مواجه کند چرا که روسیه مرکز کریدور پل جدید اوراسیا3 (NELB) است که استان سین کیانگ چین را از طریق قزاقستان، روسیه، بلاروس و لهستان به شبکه راه‌آهن اروپا متصل می‌کند. وضعیت به قدری وخیم است که حتی بانک‌های توسعه چندجانبه4 مستقر در چین نیز مجبور شده‌اند اعلام کنند که فعالیت‌های خود در روسیه را تا اطلاع ثانوی به حالت تعلیق درمی‌آورند. این شرایط به شکل یکسان در مورد بانک جهانی، بانک اروپایی بازسازی و توسعه5 و بانک سرمایه‌گذاری اروپا6 نیز صدق می‌کند. از آنجا که احتمال تغییر این وضعیت وجود ندارد، پکن باید به سرعت به مسیرهای جایگزینی برای دور زدن روسیه فکر کند. در واقع اگر موضع روشن و انتقادی مشخصی از سوی پکن نسبت به مسکو اتخاذ شود، ممکن است منابع مالی از سرمایه‌گذاران فوق‌الذکر با هدف ایجاد اتصالات متقابلی که به قلمرو روسیه متکی نخواهد بود، دریافت شود. در عین حال کاهش سطوح همکاری بین‌المللی نیز به این ابتکار آسیب جدی وارد می‌کند. اتصال متقابل نه‌تنها به منابع مالی بلکه به تمایل برای همکاری در سراسر مرزها نیاز دارد. جنگ روسیه و اوکراین فشار زیادی بر کشورهای عضو اتحادیه اروپا مانند لهستان و آلمان، که در مسیر کریدور پل جدید اوراسیا قرار دارند، وارد کرده است تا از همکاری با کشورهایی که در همان کریدور حامی پوتین هستند خودداری کنند. این مساله برای پکن مشکل‌ساز است، چرا که این کریدور بدون این کشورها بی‌فایده می‌شود. به نظر نمی‌رسد که موضع اتحادیه اروپا در کوتاه‌مدت تغییر کند؛ بنابراین پکن می‌بایست برای ادامه روند ابتکار کمربند و راه در همکاری با سایر کشورها تجدیدنظری داشته باشد.
با در نظر گرفتن دو چالش فوق، به نظر می‌رسد که تغییر نقطه تمرکز ابتکار کمربند و راه از پل جدید اوراسیا به سایر کریدورها، این امکان را برای چین ایجاد کند تا از منابع مالی پیشین خود همچنان برخوردار باشد و در عین حال همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی با ابتکار را استمرار بخشد. با توجه به اینکه مسیرهای ابتکار کمربند و راه که از روسیه عبور می‌کنند، اکنون به ظاهر متوقف شده است، مسیرهای جنوبی از طریق دریای خزر که به واسطه آنها از قلمرو روسیه استفاده نمی‌شود، توجه بیشتری را به خود جلب کرده‌اند. به نظر می‌رسد که چین باید جغرافیای روسیه-بلاروس و شاید اوکراین را دور بزند. در این شرایط، راهروهای دیگر ابتکار کمربند و راه به ناچار اهمیت بیشتری برای اتصال چین و اتحادیه اروپا به دست خواهند آورد. کریدور چین-آسیای میانه-غرب آسیا7 (CAWA) به احتمال بالا در تفکر چینی اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. ابتکار کمربند و راه با عبور از کشورهای آسیای مرکزی، منطقه خزر، ایران و ترکیه می‌تواند روسیه را دور بزند و به اروپا برسد. گزینه دیگر چین نیز می‌تواند تکیه بیشتر بر کریدور اقتصادی چین و پاکستان8 (CPEC) باشد که به اقیانوس هند متصل است و در عین حال از طریق جاده و راه‌آهن (به طور مثال قطار اسلام‌آباد-تهران-استانبول) به ایران و ترکیه و در نهایت اروپا متصل است. بنابراین چین این گزینه را دارد که کریدور اقتصادی چین و پاکستان و کریدور چین-آسیای میانه-غرب آسیا را بیشتر مورد توجه قرار دهد و ارتباطات چین، پاکستان و ایران را برای رسیدن به اروپا از طریق زمینی مستحکم کند.
تاکیدی که در حال حاضر بر مسیرهای جنوبی قرار گرفته است می‌بایست از سوی ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد، در غیر این صورت، رقبای منطقه‌ای، مشابه دوره‌های قبل جایگزین ایران خواهند شد. تمایل چین به تقویت نقش سایر کشورها در ابتکار کمربند و راه در پی چالش‌های موجود، بسیار جالب توجه است. در 16 مارس 2022، شی به منظور تقویت روابط دیپلماتیک در امتداد مسیر جنوبی، بحث در مورد تجارت و ترانزیت را با رهبران ترکمنستان آغاز کرد. شی جین‌پینگ در عین حال در گردهمایی سازمان همکاری شانگهای در 16-15 سپتامبر برای امضای قراردادهای تجاری و سرمایه‌گذاری با ازبکستان و چراغ سبز جهت ساخت خط لوله گاز جدید از ترکمنستان و پیشبرد برنامه‌های بلندپروازانه آن اقداماتی را به انجام رساند. در حال حاضر تمرکز پکن بر مسیر ریلی و دریایی از طریق قزاقستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه معطوف شده است. ترکیه -که نفوذش در آسیای مرکزی در سال‌های اخیر در حال افزایش است- با دیدن این فرصت‌ها، اعلام کرد که به دنبال عضویت در سازمان همکاری شانگهای است.
2- تنش‌های ژئوپولیتیک: جنگ روسیه و اوکراین، تضاد بین مسکو و واشنگتن را تشدید کرده و تفسیر منفی سیاستگذاران ایالات متحده را علیه ابتکار کمربند و راه تقویت کرده است. این مساله می‌تواند بر تخصیص بودجه توسط موسسات وام‌دهی بین‌المللی مانند بانک جهانی به پروژه‌های زیرساختی این ابتکار بسیار اثرگذار باشد؛ چرا که این مراکز هنگام تامین بودجه برای پروژه‌های اتصال متقابل که به نفع مسکو و پکن است، سختگیری بیشتری خواهند داشت. در عین حال واشنگتن برای مقابله با ابتکار کمربند و راه، در نشست G-7 در اواخر ژوئن 2022، مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی9 (PGII) را راه‌اندازی کرد. تمایل غرب به توسعه روابط ذیل طرح‌های خارج از چارچوب ابتکار کمربند و راه این فرصت را برای ایران مهیا می‌کند تا ذیل رویکردی مبتنی بر موازنه مثبت از امکانات موجود در دو طرح برخوردار شود؛ اینکه ایران بتواند زمینه کاهش تحریم را فراهم کند، موجب خواهد شد تا کریدور چین-آسیای میانه-غرب آسیا غربی با نقش فعال ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد؛ در غیر این صورت، تحریم ایران نیز همانند تحریم روسیه، چین را مجبور به یافتن راه‌های جایگزین دیگری خواهد کرد.
بازگرداندن احتمالی توافق هسته‌ای ایران و اجرای توافقنامه 25ساله چین و ایران که اخیراً امضا شده است، می‌تواند نقش کریدور چین-آسیای میانه-غرب آسیا را تقویت کند. جنگ روسیه و اوکراین می‌تواند عامل محرکی باشد و وضعیت این کریدور را ارتقا دهد. مرکزیت جغرافیای ایران برای چین و جذابیت گاز و نفت ایران بدون تحریم برای اتحادیه اروپا -به عنوان جایگزینی برای روسیه- می‌تواند نقش ژئواکونومیک ایران را در شرایط کنونی تقویت کند.
حتی ایران می‌تواند از اقدامات واکنشی روسیه نیز در چنین شرایطی بهره‌برداری کند؛ در واقع روسیه نیز به نوبه خود به ابتکار عمل ژئواکونومیک مستقلی دست خواهد زد و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را برای تقویت نفوذ خود در کشورهای شوروی سابق تا آنجا که ممکن است، تقویت خواهد کرد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان است. روسیه برای ایجاد اتحادیه پولی و توسعه روابط تجاری در ابعاد مختلف در این منطقه تلاش خواهد کرد و این فرصتی برای ایران خواهد بود تا در این اتحادیه نقش فعالی را ایفا کند. در عین حال در چنین شرایطی انگیزه کافی برای ایران مشتاق به اتصال، روسیه تحریم‌شده و هند احاطه‌شده توسط پاکستان و چین فراهم است تا اتصال زمینی به اوراسیا از طریق بندر چابهار ایران پیگیری شود و توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب 10(INSTC) سریع‌تر از قبل دنبال شود.
3- اختلالات زنجیره تامین جهانی و تضعیف تجارت آزاد: پیش از جنگ روسیه و اوکراین، بحران همه‌گیری و جنگ تجاری ایالات متحده و چین، زنجیره‌های تامین جهانی را با چالش مواجه کرده بود. با این حال، جنگ حاضر با اعمال تحریم‌های اقتصادی جدید و سایر محدودیت‌ها، این اختلالات را تشدید کرده است، که یکی از اثرات آن مسدود کردن جریان‌های تجاری حیاتی در امتداد ابتکار کمربند و راه است؛ این انسداد تجاری روند جابه‌جایی محصولات به اروپا به کمک حمل‌ونقل ریلی از طریق پل جدید اوراسیا را با چالش جدی مواجه ساخته است. این چالش تنها به ضرر چین نیست و شرکت‌های اروپایی را نیز (نظیر خودروسازی آلمان) در انتقال محصولاتشان به چین با مشکل مواجه ساخته و آنها را از مسیر حمل‌ونقل سریع، ارزان و پایدار ریلی محروم کرده است.
در چنین شرایطی انتظار می‌رود تجارت چین و اروپا از طریق راه‌آهن حداقل 35 درصد کاهش یابد. قبل از تهاجم روسیه، 90 درصد محموله‌های ریلی از طریق مسیر شمالی روسیه و بلاروس منتقل می‌شدند، اما اکنون شرکت‌های بزرگ حمل‌ونقل مانند مرسک و دی‌اچ‌ال از کار در روسیه خودداری می‌کنند.
با محدودیت‌های ایجادشده در مسیرهای حمل‌ونقل زمینی، چین ممکن است بر توسعه جاده ابریشم دریایی، به ویژه همکاری با ایران و پاکستان تمرکز کند. علاوه بر چین، هند نیز مدت‌هاست که در بندر چابهار ایران سرمایه‌گذاری می‌کند. علاقه هند و چین می‌تواند به تقویت تجارت منطقه‌ای با آسیای مرکزی و جنوبی کمک کند یا برعکس به رقابت بین پکن و دهلی نو برای نفوذ در ایران منجر شود که به طور بالقوه به نفع ایران خواهد بود.
4- امنیت انرژی: ابتکار کمربند و راه به شدت تحت تاثیر امنیت انرژی قرار دارد. در بخش انرژی، جنگ روسیه و اوکراین شوکی باورنکردنی بر قیمت انرژی در سراسر جهان وارد کرده است و این قطعاً بر ابتکار اثر گذاشته است. چین در تامین انرژی خود به شدت متاثر از صادرات کالاهای روسیه -روسیه دومین تامین‌کننده بزرگ نفت و سومین تامین‌کننده گاز چین- و بازارهای جهانی در این حوزه است. چنین وابستگی به شکل مستقیم بر ابتکار اثر می‌گذارد، چرا که این نیروی محرکی است که پکن را در حمایت از مسکو نگه می‌دارد. نزدیک بودن بیش از حد به روسیه برای چشم‌انداز ابتکار، به ویژه برای کریدور پل جدید اوراسیا ایده‌‌آل نیست، زیرا بعید است اتحادیه اروپا به این زودی‌ها به روسیه تسلیم شود.
با توجه به محدودیت‌های آتی بر صادرات نفت و گاز روسیه، می‌توان انتظار داشت که این روند ادامه یابد زیرا صادرات نفت روسیه به چین در ماه پس از تهاجم 9 درصد کاهش یافت؛ در چنین شرایطی چین تمایل دارد تا گزینه‌های کم‌هزینه‌تر تامین انرژی را مورد توجه قرار دهد؛ البته در صورت رفع تحریم‌ها می‌توان چنین فرصتی را برای ایران عملیاتی کرد؛ رقبای منطقه‌ای ایران همچون سایر موارد در این بخش نیز ابتکار عمل را به دست گرفته‌اند. در حال حاضر چین و عربستان در چارچوب ابتکار کمربند و راه برای حل مساله انرژی برنامه‌هایی را پیگیری می‌کنند. در سال 2022، این دو کشور مذاکرات رسمی را برای یک توافق تجاری جدید آغاز کردند که در آن یوآن چین جایگزین دلار آمریکا برای فروش نفت خود خواهد شد؛ این خبر نشان از عمق همکاری عربستان با چین در حوزه انرژی دارد.
با توجه به نکات فوق، به نظر می‌رسد که جنگ روسیه و اوکراین فرصت‌هایی را برای ایران به وجود آورده است که تنها با تغییر رویکرد حاکم بر تصمیم‌سازی‌ها و ورود به فضای موازنه مثبت، عملیاتی خواهند شد؛ در چنین فضایی ضروری است تا با رفع هر چه سریع‌تر محدودیت‌های تحریمی، امکانات رقابت با رقبای منطقه‌ای برای ایران مهیا شود و از فرصت‌سوزی‌های مجدد جلوگیری شود.
پی‌نوشت‌‌ها:
1- Silk Road Economic Belt
2- Maritime Silk Road Initiative
3- New Eurasia Land Bridge (NELB)
4- multilateral development banks (MDBs)
5- European Bank for Reconstruction and Development (EBRD)
6- European Investment Bank (EIB)
7- China-Central Asia-West Asia (CAWA)
8- China-Pakistan Economic Corridor (CPEC)
9- Partnership for Global Infrastructure and Investment (PGII)
10- International North–South Transport Corridor
