رشد خاکستری

آمار مقدماتی رشد اقتصادی سال 1396 توسط بانک مرکزی و مرکز آمار ایران منتشر شده است. با نگاهی اجمالی به این آمارها، به چند نکته می‌توان به اختصار اشاره کرد. اولین نکته مثبت در انتشار گزارش‌ها، سرعت انتشار و تاخیر قابل قبول در انتشار داده‌هاست.

در هر دو گزارش، رشد اقتصادی کشور در سال 1396 برابر با 7 /3 درصد برآورد شده است ولی تفاوت‌هایی در نتایج برآوردهای بانک مرکزی و مرکز آمار وجود دارد که تحلیل رشد و بررسی عملکرد زیربخش‌های اقتصادی را با دشواری مواجه می‌کند. این اختلاف و ناسازگاری بین آمارهای بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، در سال 1396 به نسبت سال‌های گذشته بسیار بارز است.

به ‌عنوان مثال، در گزارش بانک مرکزی، ارقام رشد فصلی حاکی از افت قابل توجه نرخ رشد در سه ماهه سوم و افزایش ملایم نرخ رشد در سه ماهه چهارم سال است. در حالی که محاسبات مرکز آمار نشان‌دهنده کاهش مستمر نرخ رشد در چهار فصل متوالی سال 1396 است، رشد اقتصادی فصل آخر سال، در گزارش مرکز آمار برابر با 4 /1 درصد و در گزارش بانک مرکزی برابر با 7 /2 درصد اعلام شده است.

مقایسه رشد ارزش‌افزوده بخش‌های اقتصادی نیز نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار نرخ رشد برخی زیربخش‌ها و حتی غیرهم‌جهت بودن رشد برخی از زیربخش‌های اقتصادی در دو گزارش مذکور است. این اختلاف در بخش‌های کشاورزی، آب و برق و گاز، ساختمان، موسسات پولی و خدمات اجتماعی بسیار مشهود است.

در مجموع، گزارش مرکز آمار حاکی از رشد بالای بخش خدمات و ساختمان و گزارش بانک مرکزی حاکی از رشد بالای بخش صنعت، برق و گاز و آب و بخش کشاورزی در سال 1396 است.

صرف‌نظر از تفاوتی که بین دو گزارش در مورد روند تغییرات رشد اقتصادی کشور وجود دارد، وجه مشترک دو گزارش آن است که رشد اقتصادی نیمه دوم سال نسبت به نیمه ابتدای سال کاهش قابل توجهی داشته است، هرچند که الگوی این کاهش در دو گزارش با یکدیگر تفاوت دارد. عوامل مختلفی بر کاهش معنی‌دار نرخ رشد اقتصادی در نیمه دوم سال موثر بوده است که از جمله می‌توان به کاهش شدید ارزش‌افزوده بخش نفت اشاره کرد.

جدای از بررسی نقش بخش‌های اقتصادی در رشد سال گذشته، عوامل و شرایط کلان موثر بر رشد اقتصادی در سال گذشته و به ویژه در نیمه دوم سال، چندان مطلوب نبوده است. متوسط رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، طی سال‌های 1391 تا پایان 1396 برابر با منفی 6 /5 درصد بوده است. در نتیجه، روند تغییرات موجودی سرمایه خالص از سال 1391 تاکنون مستمراً نزولی بوده است. عامل رشد موجودی سرمایه خالص، مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی در اقتصاد ایران است. بنابراین با کاهش نرخ رشد موجودی سرمایه ثابت و همچنین اشباع ظرفیت‌های خالی موجود در اقتصاد و عدم ایجاد ظرفیت‌های جدید در بخش واقعی، کاهش رشد اقتصادی مورد انتظار بوده است که این اتفاق در نیمه دوم سال رخ داد.

علاوه بر عوامل اصلی تعیین‌کننده رشد اقتصادی، در نیمه دوم سال گذشته فضای اقتصاد کلان و نقش انتظارات بر روند سرمایه‌گذاری و تولید اثر منفی برجای گذاشت. بی‌ثباتی بازارها و بروز نااطمینانی در اقتصاد و هجوم سوداگرانه به بازار ارز در نیمه دوم سال و انتشار گواهی سپرده ریالی با نرخ بالا و پیش‌فروش سکه در ماه‌های پایانی سال، روند سرمایه‌گذاری و تولید را تحت تاثیر قرار داد که تبعات آن را می‌توان در کاهش آمار رشد تشکیل سرمایه و کاهش رشد اقتصادی ماه‌های پایانی سال مشاهده کرد. این مساله در محاسبات مرکز آمار با وضوح بیشتری قابل مشاهده است.

این نکته را نیز باید افزود که با وجود رشد اقتصادی محدود در سال گذشته، بخش صنعت و همچنین خدمات حمل‌ونقل و ارتباطات، به طور نسبی رشد مناسبی داشتند و مانع از کاهش رشد اقتصادی شدند. گزارش آمار تولید کالاهای منتخب صنعتی وزارت صنعت نیز تایید می‌کند که اغلب محصولات پتروشیمی، تولید فولاد و همچنین خودرو رشد مناسبی داشته است.

در طرف اجزای هزینه نهایی، گزارش مرکز آمار رشد بالایی برای مصرف نهایی خصوصی و دولت محاسبه کرده است. گزارش‌های مرکز آمار و بانک مرکزی در خصوص اجزای هزینه نهایی نیز اختلافات بسیاری دارند که عملاً امکان تحلیل نتایج آماری را سلب کرده است. به‌عنوان نمونه رشد مصرف خصوصی مرکز آمار در سال 1396 برابر با هفت درصد و با نوسان محدود بوده است. در حالی که رشد مصرف خصوصی بانک مرکزی برابر با 5 /2 درصد همراه با نوسان بسیار بین فصول سال بوده است. رشد مصرف خصوصی بانک مرکزی از رقم 7 /5 درصد فصل اول سال تا رقم منفی 5 /1 درصد فصل سوم در نوسان بوده است. با این حال هر دو گزارش حاکی از کاهش رشد مصرف خصوصی در نیمه دوم سال در مقایسه با نیمه اول است.

آمار تشکیل سرمایه نیز در برخی فصول سال بین دو گزارش مذکور، متفاوت و غیرهم‌جهت است ولی هر دو گزارش نشان می‌دهد که در فصل پایانی سال رشد تشکیل سرمایه کاهش یافته است.

نکته قابل توجه در مقایسه گزارش‌ها، غیرهم‌جهت بودن عملکرد صادرات در سال 1396 است. به طوری که گزارش بانک مرکزی حاکی از افزایش صادرات با نرخ 8 /1 درصد و گزارش مرکز آمار حاکی از کاهش صادرات با نرخ منفی 7 /3 درصد در سال 1396 نسبت به سال قبل است. بنابراین امکان تحلیل عملکرد صادرات بر اساس گزارش‌های مقدماتی وجود ندارد.

در مورد آمار واردات، هر دو گزارش حاکی از رشد بالای واردات است. نکته‌ای که در هر دو گزارش به روشنی قابل مشاهده است، رشد بالای واردات در سال 1396 است که با توجه به تداوم سرکوب نرخ ارز تا پایان فصل سوم سال 1396، دور از انتظار نبوده و قابل توضیح است.

در نهایت باید به این نکته مهم اشاره کرد که تشکیل سرمایه ثابت در سال 1396 با وجود افزایش نسبت به سال‌های قبل، باز هم رشد اندک و ناچیزی داشته است و انتظار می‌رود در سال جاری، در اثر عواملی مانند بی‌ثباتی بازارها و تمایل فعالان اقتصادی به سرمایه‌گذاری در بازار دارایی‌ها به ویژه ارز و سکه به جای سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مولد و همچنین با توجه به تاثیرگذاری تحریم‌های خارجی، روند تشکیل سرمایه بیش از پیش کاهش یابد. از این‌رو نگرانی‌ها از بابت کاهش قابل توجه رشد تشکیل سرمایه ثابت و در نتیجه ناپایداری و کاهش مجدد رشد اقتصادی در سال جاری همچنان بسیار جدی است.