هاله ابهام

مرکز آمار ایران اخیراً سری زمانی حساب‌های فصلی منتهی به اسفندماه 1395 را منتشر کرد. بر این اساس، رشد اقتصادی سال 1395 بالغ بر 3 /8 درصد بوده و اندازه اقتصاد ایران از حیث محصول ناخالص داخلی بالاخره پس از پنج سال به سطح سال 1390 بازگشته است. بخش استخراج نفت و گاز طبیعی با رشد 8 /78درصدی، بالاترین نرخ رشد را در میان تمامی بخش‏های اقتصاد ایران داشته است. همچنین محصول ناخالص داخلی بدون نفت نیز در سال گذشته 3 /6 درصد رشد کرده است. این سومین سال پیاپی است که اقتصاد ایران نرخ رشد مثبت را شاهد بوده است. به‌رغم اینکه تمامی بخش‏های اقتصاد ایران در سال 1395 از رشد مثبت برخوردار بوده‏اند، بخش ساختمان کماکان برای پنجمین سال پیاپی با رشد منفی مواجه بوده است.

انقباض مجدد بخش مسکن و نشانه‏‌های توقف آن

حساب‌های ملی فصلی مرکز آمار ایران حاکی از آن است که بخش ساختمان طی 12‌ماهه منتهی به اسفندماه 1395 به میزان 6 /12 درصد منقبض شده است. این پنجمین سال پیاپی است که بخش ساختمان، رشد اقتصادی منفی را تجربه می‏کند. در کنار رکود دیرپای بخش ساختمان، این بخش تنها بخشی است که به اعتبار تعاریف رسمی، در رکود به سر می‌برد. از این‌رو با توجه به نقش محوری این بخش ساختمان در اشتغال، سرمایه‏گذاری ثابت و تقاضای محصولات سایر بخش‏ها، ادراک عمومی نسبت به وضعیت اقتصاد ایران، با آمار رسمی همسویی کافی ندارد. به عبارت دیگر از آنجا که بخش ساختمان، تاثیر قابل ملاحظه و مستقیمی بر زندگی اکثریت جامعه برجای می‌گذارد، رکود این بخش نسبت به رونق سایر بخش‌ها، وزن بیشتری در شکل‌گیری ادراک عموم نسبت به وضعیت اقتصاد ایران دارد. 

در این رابطه توجه به این واقعیت ضروری است که بخش ساختمان دارای پیوندهای پسین قوی با سایر بخش‏هاست. در واقع تقاضای بسیاری از محصولات و خدمات وابسته به رونق ‌بخش مسکن است. از این‌رو رکود در بخش ساختمان منجر به رکود تقاضا در بسیاری از بخش‌های دیگر می‌شود. در همین راستا مطالعات مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی از آن است که بخش «ساختمان‌های مسکونی» و «سایر ساختمان‌ها» از حیث قوت پیوندهای پسین با سایر بخش‌ها به ترتیب در رتبه پنجم و سوم از میان 46 بخش مورد بررسی قرار دارند.1 بخش ساختمان علاوه بر اهمیتی که به لحاظ پیوند با سایر بخش‌ها دارد، سهم قابل توجهی از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و اشغال را نیز به خود اختصاص می‌دهد. بنابراین تغییر ادراک عمومی نسبت به وضعیت اقتصادی مستلزم خروج بخش مسکن از رکود خواهد بود.

خوشبختانه آمار مندرج در حساب‌های فصلی مرکز آمار ایران نشانه‌هایی از توقف انقباض بخش ساختمان و امید به پایان رکود مسکن را ارائه می‌دهد. بر اساس حساب‌های فصلی، اگرچه بخش ساختمان در 12‌ماهه منتهی به اسفند 1395 رشد منفی 6 /12 درصد را به ثبت رسانده است اما ارزش افزوده بخش ساختمان در فصل زمستان 95 نسبت به مدت مشابه سال قبل، منقبض نشده است. این در حالی است که رشد ارزش افزوده بخش ساختمان در فصول بهار، تابستان و پاییز 95 نسبت به مدت مشابه سال قبل به ترتیب منفی 5 /16 درصد، منفی 2 /6 درصد و منفی 3 /28 درصد بوده است.

توقف انقباض بخش ساختمان در زمستان 1395 در حالی رخ می‌دهد که از زمستان 1392 تا پاییز 1395، بخش ساختمان طی فصول متمادی از 6 /9 درصد تا 3 /28 درصد در هر فصل منقبض شده است. به عبارت دقیق‌تر این اولین بار طی 13 فصل اخیر است که بخش ساختمان به طور معنا‌داری منقبض نشده است (نمودار 1).

کاهش سرعت رشد بخش نفت

بخش استخراج نفت و گاز طبیعی در سال 1395 با نرخ 8 /78 درصد نسبت به سال قبل از آن رشد کرده است. سرعت ‌بالای رشد بخش نفت مرهون افزایش تولید و فروش نفت و گاز طبیعی در سایه اجرایی شدن برجام و نیز احیای قیمت نفت در بازارهای جهانی از کف 30‌دلاری تا سطوح بیش از 50 دلار در هر بشکه بوده است. با این حال از یک‌سو به دلیل نزدیک شدن به ظرفیت کامل تولید و فروش نفت و گاز طبیعی و به دلیل زمان‌بر و هزینه‌بر بودن افزایش ظرفیت، و از سوی دیگر به دلیل متعادل شدن قیمت نفت در سطوح فعلی، امکان تداوم این نرخ‌های بالای رشد اقتصادی برای بخش استخراج نفت و گاز طبیعی وجود نخواهد داشت. اولین نشانه این امر را می‌توان در کاهش قابل توجه نرخ رشد بخش نفت در زمستان 95 نسبت به ماه قبل از آن جست‌وجو کرد. نرخ رشد بخش نفت در زمستان 95 نسبت به پاییز همان سال نزدیک به 55 واحد درصد کاهش نشان می‌دهد. بدین ترتیب رشد اقتصادی بخش نفت از 1 /113 درصد در پاییز 95 به 2 /58 درصد در زمستان همان سال افت کرده است. به عبارت دیگر بیش از نیمی از سرعت افزایش ارزش افزوده بخش نفت در پاییز 95، طی سه‌ماهه پایانی این سال از دست رفته است.

تغییرات تولید ناخالص به تفکیک اجزای هزینه نهایی

بررسی تولید ناخالص داخلی سال 1395 از بعد اجزای هزینه نهایی حاکی از آن است که خالص صادرات کالاها و خدمات طی سال 1395 بالغ بر 4 /77 درصد رشد کرده است. این امر به دلیل نقش صادرات نفت و گاز، مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی در رشد اقتصادی سال 95 است. اما در مقابل تشکیل سرمایه ثابت ناخالص رشد منفی 3 /3 درصد را پشت سر گذاشته است. این در حالی است که مصرف خصوصی و دولتی به ترتیب 4 /3 و 4 /6 درصد رشد کرده‌اند. البته رکود بخش مسکن نقش اصلی را در کاهش تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داشته است. از آنجا که تامین و حفظ رقابت‌پذیری اقتصاد، پایداری رشد اقتصادی و خلق شغل به طور جدی در گرو تشکیل سرمایه است، نرخ رشد منفی 3 /3درصدی تشکیل سرمایه، هشداردهنده خواهد بود. لازم به ذکر است که احیای سرمایه‌گذاری و توجیه کردن سرمایه‌گذاری‌های صنعتی در شرایطی که نرخ سود بانکی با فاصله قابل ملاحظه‌ای از نرخ تورم و نرخ رشد قیمت ارز پیشی گرفته است، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.