بررسی اثرات برجام بر وضعیت اقتصادی و روابط دیپلماتیک ایران در گفت‌وگو با کامران دادخواه
اقتدار کشور، نیازمند اقتدار اقتصادی است
کامران دادخواه معتقد است: شرایط قبل از برجام به نحوی اسفناک بود که ایران در باتلاقی اقتصادی گیر کرده بود و در صورتی که این وضع ادامه پیدا می‌کرد، سرنوشتی مشابه با ونزوئلای کنونی در انتظار ایران بود.
سرنوشت برجام در دولت ترامپ، با انتخابات ریاست‌جمهوری ایران عجین شده است، به طوری که قبل از برگزاری انتخابات ایران، ترامپ باید پای تمدید تعلیق تحریم‌ها علیه ایران را امضا کند، در حالی که انتظار نمی‌رود رئیس‌جمهور آمریکا تصمیمی غیر از تثبیت برجام بگیرد اما این موضوع و اثراتی که روی اقتصاد ایران برجای گذاشته به موضوع مهمی در مناظره‌های ریاست‌جمهوری ایران تبدیل شده است. کامران دادخواه، استاد دانشگاه نورث‌ایسترن معتقد است، شرایط کنونی به صورتی است که ترامپ زیر توافق نخواهد زد چراکه در صورت نقض برجام از سوی آمریکا، پنج کشور دیگر طرف قرارداد پشت آمریکا نخواهند بود. دادخواه بر این باور است که شرایط قبل از برجام به نحوی اسفناک بود که ایران در باتلاقی اقتصادی گیر کرده بود و در صورتی که این وضع ادامه پیدا می‌کرد، سرنوشتی مشابه با ونزوئلای کنونی در انتظار ایران بود. او برجام را گام اول در راستای بهبود شرایط اقتصادی می‌داند و می‌گوید، برای بهره بردن از تمامی مزایای برجام باید به سمت اقتصاد آزاد رفت. این اقتصاددان معتقد است هر فردی که به عنوان رئیس‌جمهور آینده ایران انتخاب شود، باید به توافق هسته‌ای پایبند باشد چراکه نقض برجام در واقع ضرری جبران‌ناپذیر برای مردم ایران به همراه خواهد داشت.
♦♦♦
بر اساس قانونی که کنگره آمریکا در زمان بررسی برجام وضع کرد، دولت این کشور موظف است تمدید تعلیق تحریم‌ها را هر 120 روز یک‌بار (برای برخی از تحریم‌ها هر 180 روز یک‌بار) انجام دهد، بر اساس این قانون دو روز قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، دونالد ترامپ باید مجدداً پای برجام را امضا کند، به نظر شما آیا رئیس‌جمهور ایالات متحده چنین کاری را انجام می‌دهد؟
آقای ترامپ در زمان رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده از قضیه برجام به‌شدت انتقاد کرده است و آن را بدترین توافق تاریخ آمریکا خوانده و گفته آن را پاره خواهد کرد. اما واقعیت این است که از بعضی جهت‌ها، دست رئیس‌جمهور آمریکا بسته است. اولاً در این توافق به جز آمریکا پنج کشور دیگر نیز با ایران به توافق رسیده‌اند بنابراین حتی اگر آقای ترامپ بخواهد زیر این توافق بزند و آن را لغو کند، پنج کشور دیگر ممکن است راه آمریکا را پیش نگیرند و این مساله پنج قدرت بزرگ جهان را رودرروی آمریکا قرار خواهد داد. مساله دوم این است که به برجام اعتقاد داشته باشیم یا خیر. تحریم‌ها وضعیت اقتصادی ایران را بسیار وخیم کرده بود، بنابراین، این فشار وارد‌شده بر ایران باعث شد تا وارد مذاکرات شود، البته قدرت بالای دیپلماسی تیم هسته‌ای ایران در این مذاکرات باعث شد تا نتیجه نهایی و توافق ایجادشده به‌شدت برای ایران مفید و سازنده باشد. در چنین شرایطی اگر ترامپ بخواهد مجدداً تحریم‌ها علیه ایران را برقرار کند یا تحریم‌های تازه‌ای علیه این کشور وضع کند و با توجه به اینکه ایران در این مدت مقدار قابل‌توجهی از پول‌های بلوکه‌شده خود را پس گرفته است و کشورهای دیگر نیز با آمریکا در این راه همکاری نخواهند کرد، این فشار ناشی از تحریم‌ها خاصیت چندانی برای دولت آمریکا نخواهد داشت. گذشته از این، همان فشار قبل از برجام که با همکاری بسیاری از کشورهای دیگر علیه ایران صورت گرفته بود، مدت‌ها طول کشید تا اثر خود را نشان دهد. بنابراین، با توجه به این شرایط می‌توان این‌گونه حدس زد که آقای ترامپ فعلاً تعلیق تحریم‌ها علیه ایران را تمدید کند منتها سعی خواهد کرد با مذاکره یا اقدامات دیگر تغییراتی را در شرایط برجام ایجاد کند. نکته دیگری که در رابطه با این موضوع باید عرض کنم این است که مسائلی که آقای ترامپ و دولت آمریکا در حال حاضر با آن مواجه‌اند آنقدر زیاد و حساس است که مساله برجام در اولویت دولت ترامپ قرار ندارد. البته باید این موضوع را هم در نظر گرفت که رفتار ایران به عنوان طرف دیگر برجام در ادامه این روند بسیار مهم است. ایران نباید به کشورهای دیگر و علی‌الخصوص آمریکا بهانه‌ای دهد تا فشارها علیه ایران را مجدداً افزایش دهند.
وقتی میان شما و طرف دیگر دعوا صورت می‌گیرد، هر دو طرف ضرر می‌کنند. در این میان افراد دیگری که در خارج از این دعوا هستند از این فرصت به وجود‌آمده سوءاستفاده می‌کنند. در خصوص دعوای ایران و غرب، ایران بیشتر هدف این کشورهای سودجو قرار گرفت. همان‌طور که خاطرتان هست، در زمان تحریم، چینی‌ها کالاهای کم‌کیفیت خود را به ایران می‌فروختند. در صورت وقوع مجدد چنین تنشی میان ایران و آمریکا، کشورهایی مانند روسیه و حتی عربستان نیز به دنبال استفاده از فرصت به وجود آمده خواهند بود. از نظر من اعتماد به روسیه کار اشتباهی است و هیچ کشوری در طول تاریخ به اندازه روسیه به ایران ضربه نزده است.
بر اساس اعلام مقامات آمریکا، طرح هرگونه قطعنامه علیه ایران قبل از برگزاری انتخابات ایران، از دستور کار کنگره خارج شده است، از سوی دیگر پس از برجام، بیش از 50 قطعنامه در سنا علیه ایران مطرح شده اما به تصویب نرسیده است، این رویدادها چه پیامی می‌تواند داشته باشد؟
دلیل اینکه کنگره صدور هرگونه قطعنامه علیه ایران را تا زمان انتخابات ایران به تعویق انداخته است این است که آنها نمی‌خواهند روی نتیجه انتخابات ایران تاثیرگذار باشند چراکه نتیجه انتخابات ایران واقعاً مشخص نیست. با توجه به اینکه به نظر می‌رسد دولت آمریکا با دولت آقای روحانی بهتر می‌تواند تعامل کند، بنابراین آنها سعی می‌کنند از وقوع هرگونه شوکی که باعث شود نتیجه انتخابات ایران به‌کلی دگرگون شود اجتناب کنند. واقعیت این است که مهم‌ترین مساله در خصوص برجام تصمیمی است که ایران خواهد گرفت و مسائل دیگر در حاشیه تصمیم ایران قرار دارند.
یکی از موضوعات مورد بحث در مناظرات انتخاباتی ایران، موضوع برجام بوده است. روند انجام مذاکرات و مزایایی که این مذاکرات برای ایران داشته است، یکی از مواردی بوده که روحانی در این مناظرات آن را یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای ایران می‌داند، فواید واقعی برجام برای دیپلماسی ایران و نقشی که در جلوگیری از تحریم‌های جدید هسته‌ای علیه ایران داشته، چه بوده است؟
جای هیچ تردیدی وجود ندارد که برجام بسیار به نفع ایران بوده است. در وهله نخست، برجام مقدار بسیاری از پول‌های بلوکه‌شده ایران را آزاد کرد. دوم اینکه ایران قبل از برجام در زمینه‌های مختلفی در تنگنا قرار داشت که یکی از مهم‌ترین آنها فروش نفت بود، این کشور نمی‌توانست به اندازه‌ای که می‌خواهد به کشورهای دیگر نفت بفروشد. اما پس از توافق هسته‌ای، ایران این امکان را پیدا کرد تا با کشورهای دیگر مبادله تجاری داشته باشد، مذاکرات خرید هواپیما و امکان ورود سرمایه‌گذاران خارجی به کشور را می‌توان بخشی از مهم‌ترین فواید برجام برشمرد. منتها چیزی که باید در نظر گرفت این است که برجام در واقع «قدم اول» بود. قدم‌های بیشتری باید به منظور تقویت اقتصاد کشور برداشته شود. موضوع دیگر این است که در آینده در داخل کشور چه اقداماتی در جهت تقویت اقتصاد صورت خواهد گرفت. آیا ساختار اقتصادی ایران به گونه‌ای است که بتواند از این مزایای به وجود آمده به واسطه برجام استفاده بکند؟ همان‌طور که آقای روحانی گفتند، ساختار اقتصادی ایران باید آزاد شود و اقتصاد ایران باید به اقتصاد جهانی بپیوندد و در این صورت است که ایران می‌تواند از تمام مزایای برجام استفاده کند. نکته دیگری که باید عرض کنم این است که در داخل کشور صحبت از «اقتصاد مقاومتی» است. پیش‌نیاز اقتصاد مقاومتی، متنوع بودن اقتصاد است. اقتصادی که فقط به نفت متکی باشد، هر لحظه می‌تواند با مساله کوچکی که در بازار نفت به وجود می‌آید، دچار مشکل شود. وقتی یک کشور تنها با یک یا چند کشور مبادلات تجاری داشته باشد، این کشورها می‌توانند هر جنجالی که بخواهند ایجاد کنند. در صورتی اقتصاد مقاوم خواهد شد که با تنوع عجین شود. برای مثال وقتی کشوری گفت که کالای شما را نمی‌خرم، شما لازم نیست به قیمت‌های پایین‌تر کالای خود را بفروشید، کافی است با کشوری دیگر مذاکره کرده و کالای تولیدی خود را به آن کشور بفروشید. یا اگر قیمت نفت پایین آمد، شما می‌توانید کالاهای دیگر خود را صادر کنید. همان‌طور که عرض کردم، برجام تنها قدم اول است، قدم‌های بعدی استفاده از مزایای برجام است که با ایجاد رابطه حسنه با کشورهای دیگر و اتصال به اقتصاد جهانی محقق خواهد شد.
با توجه به نکاتی که بیان کردید به نظر شما اگر برجام نبود، اقتصاد ایران به چه سمتی می‌رفت؟
روندی که اقتصاد ایران قبل از برجام در پیش گرفته بود اصلاً خوشایند نبود. اقتصاد ایران در حال ورشکستگی بود. حتی در دوران پسابرجام نیز بسیاری از شاخص‌های اقتصادی هنوز به حالت مطلوب نرسیده است. در حالی که در بسیاری از کشورهای جهان نرخ بیکاری در حدود سه تا چهار درصد است، بر اساس آمار رسمی، نرخ بیکاری در ایران بیش از 12 درصد است. این در حالی است که نرخ مشارکت نیروی کار در کشور بسیار پایین است. با توجه به تمام این شرایط، اقتصاد ایران در مقایسه با وضعیت ناگوار زمان تحریم‌ها بسیار بهتر شده است. قبل از برجام، تورم در ایران به بالای 40 درصد رسید و رشد اقتصادی کشور منفی شده بود، و اگر برجام نبود هیچ‌کدام از این تغییر جهت‌هایی که اقتصاد ایران در دولت روحانی با آن مواجه شده است، ایجاد نمی‌شد. بگذارید با یک مثال سرنوشت ایران در صورت نبود برجام را برایتان شرح دهم. اگر من جایی ایستاده باشم و ببینم فردی در حال دویدن در مسیری داخل چاه افتاد، عقل حکم می‌کند که من به سمتی که او دوید، نروم. شما اگر به ونزوئلا نگاهی بیندازید مشاهده می‌کنید که این کشور چه وضعیت فلاکت‌باری را تجربه می‌کند. اگر سیاست‌های دولت قبلی و زمانی که آقای احمدی‌نژاد از سیاست‌های چاوس تقلید می‌کرد ادامه می‌یافت ما نیز هم‌اکنون در منجلابی بودیم که ونزوئلا در آن گرفتار شده است. در واقع ونزوئلای کنونی را می‌توان آینده اقتصاد ایران در صورت نبود برجام دانست.
در سطح منطقه‌ای، نقش ایران در تحولات دیپلماتیک مرتبط با ایران، قبل و پس از برجام چه روندی را طی کرده است؟
در واقع برجام دست ایران را در مسائل دیپلماتیک باز کرده است اما در منطقه درگیری‌های زیادی وجود دارد که حساب آنها از برجام جداست. سالیان درازی است ایران و عربستان سعودی به دلیل مسائل مربوط به حج با یکدیگر درگیرند، در سال‌های اخیر روابط میان این دو کشور با حمله به سفارت عربستان در تهران، تیره‌تر شده است. این موضوع کمی قدرت ایران در منطقه را به چالش کشانده است. زمانی که در گذشته ایران و عربستان روابطی حسنه داشتند، ایران هرکاری که می‌خواست در منطقه انجام می‌داد. در حال حاضر بسیاری از کشورهای عربی و حاشیه خلیج‌فارس این احساس را دارند که از طرف ایران خطری متوجه آنهاست بنابراین روابط مناسبی با ایران ندارند. به نظر می‌رسد اگر ایران بتواند مسائل میان خود و کشورهای منطقه نظیر عربستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را حل کند، بدون شک نقش قدرتمندتری در منطقه خواهد داشت.
این احساس خطری که می‌گویید، آیا باعث ایجاد ایران‌هراسی در سطح جهان نیز شده است؟
مساله ایران‌هراسی در واقع از زمان تسخیر سفارت آمریکا در تهران آغاز شد. در واقع آن حادثه به جای هراس بیشتر موجب ایجاد کینه نسبت به ایران در آمریکا شد. در واقع موضع ایران در قبال موضوعات سیاسی مختلف در منطقه، شرایطی را به وجود آورده که برخی کشورها به گسترش ایران‌هراسی در سطح بین‌المللی دست بزنند. موضوع این نیست که کشورهایی نظیر آمریکا از ایران ترس داشته باشند بلکه مساله این است که تنش‌های موجود در منطقه میان ایران و کشورهای دیگر، این توهم را در جوامع بین‌المللی به‌وجود آورده که ایران کشوری خطرناک است. البته نباید فراموش کرد پس از برجام دید جهانی نسبت به ایران بهبود یافته است.
در سطح جهانی، پس از توافق هسته‌ای، وضعیت ایران در عقد قراردادهای تجاری بین‌المللی و دوجانبه با کشورهای دیگر چه تغییری کرده است؟ آیا این روند می‌تواند در آینده ادامه پیدا کند؟
همان‌طور که اشاره کردم با توافق هسته‌ای امکان ورود سرمایه‌گذاران خارجی به ایران فراهم شده است، همان‌طور که شرکت‌های بزرگ هواپیماسازی جهان وارد کشور شده و قرارداد فروش هواپیما به ایران را به امضا رساندند. در واقع امکان ورود سرمایه و تکنولوژی خارجی به ایران مساله بسیار مهمی است. برای اینکه شرایط لازم برای ورود تکنولوژی و سرمایه به کشور فراهم شود، شرکت‌های خارجی نباید از این وحشت داشته باشند که در صورت قرارداد با ایران از سوی آمریکا یا کشورهای دیگر جریمه شوند. بهترین کاری که می‌تواند در این خصوص انجام شود این است که ساختار اقتصادی ایران از حالت بسته خارج شده و آزاد شود. در این صورت است که بسیاری از شرکت‌های خارجی حاضر به سرمایه‌گذاری در کشور شده و صادرات و تولید در ایران رونق خواهد گرفت.
همان‌طور که مستحضرید، در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ایران قرار داریم. به نظر شما، اگر روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران شکست بخورد، دولت جدید با چه چالش‌هایی در خصوص برجام مواجه خواهد بود، به طور کلی شکست روحانی در انتخابات چه تاثیری بر سرنوشت برجام خواهد داشت؟
در انتخابات ریاست‌جمهوری در سراسر دنیا وعده‌هایی داده می‌شود که معلوم نیست به آنها عمل شود یا خیر. نمونه بارز این وعده‌ها را در انتخابات آمریکا و حرف‌های پرزیدنت ترامپ مشاهده کردیم. البته این موضوع در انتخابات ایران شدت بیشتری دارد. بنابراین، قضاوت در مورد اینکه در صورت روی کار آمدن فردی به جز آقای روحانی به عنوان رئیس‌جمهور آینده ایران چه خواهد شد و چه بر سر برجام خواهد آمد بستگی به این دارد که وقتی آنها سرکار می‌آیند واقعاً چه کاری انجام بدهند. می‌توانم با قطعیت عرض کنم، هر فردی که به عنوان رئیس‌جمهور آتی ایران انتخاب می‌شود، هر لطمه‌ای به برجام بزند، به ضرر ایران خواهد بود. بنابراین از نظر من بهترین کار این است که هر فردی که بر سر کار می‌آید برجام را محترم شمرده و در راستای بهبود روابط خارجی گام بردارد. برهم زدن توافق و به خصوص بهانه دادن به کشورهای دیگر به ویژه آمریکا، مطمئناً به نفع ایران نخواهد بود و ممکن است عواقب بدی برای کشور در‌بر داشته باشد. نکته دیگر این است که برخی از حرف‌هایی که در مناظره‌ها گفته شده در عالم واقعیت امکان‌ناپذیر است. بنابراین من احساس می‌کنم بیشتر این حرف‌هایی که در مناظره‌ها گفته می‌شود بیشتر وعده‌هایی است که محقق نخواهد شد.
اگر ایران به تعهدات خود نسبت به برجام عمل نکرده و در واقع بهانه دست آمریکا دهد؛ آن زمان کشورهای دیگر نمی‌توانند پشت ایران بایستند. در حال حاضر در جوامع بین‌المللی ایران به عنوان کشوری شناخته می‌شود که به تمامی بندهای برجام متعهد بوده است، مادامی که یک طرف به تعهداتش پایبند باشد شما نمی‌توانید توافق را به هم بزنید، ولی اگر ایران برجام را نقض کند، در این صورت آمریکا می‌تواند کشورهای دیگر طرف قرارداد را متقاعد کند که مجدداً تحریم‌ها را علیه ایران اعمال کنند. در چنین شرایطی ممکن است کشورهایی نظیر چین و روسیه از خروج ایران از برجام حمایت کنند و به ایران وعده حمایت‌های همه‌جانبه دهند، ولی مطمئن باشید آنها دلشان برای ما نمی‌سوزد و تنها می‌خواهند از این شرایط و برهم زدن برجام جیب خودشان را پر کنند.
موضوع دیگری که باید عرض کنم این است که اقتدار یک کشور به اقتدار اقتصادی آن بستگی دارد. اگر فردی پول نداشته باشد هرچقدر هم که عضلات قدرتمندی داشته باشد کاری از پیش نخواهد برد، چون احتیاج به پول خواهد داشت. بنابراین از نظر من چیزی که در رابطه با انتخابات ایران و سرنوشت برجام مهم است این است که دولت آینده کاری بکند که اقتصاد ایران قدرتمندتر شده و از ساختار شکننده و انحصاری بیرون آمده و راه برای استفاده از تکنولوژی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های خارجی هموار شود.
