فزونی فشارها

افزایش 1 /1‌درصدی نرخ مشارکت در بازار کار، شکسته شدن رکورد نرخ مشارکت در 11 سال اخیر، اضافه شدن 900 هزار نفر به جمعیت فعال کشور، افزایش 4 /0‌درصدی نرخ بیکاری، رشد 200 هزار‌نفری بیکاران و 700 هزار‌نفری شاغلان، اشتغال 76‌درصدی متقاضیان جدید بازار کار، صعودی‌تر بودن نرخ مشارکت زنان نسبت به نرخ مشارکت مردان، افزایش سهم صنعت و خدمات از بازار کار و تداوم رشد نرخ بیکاری جوانان از مهم‌ترین تحولات بازار کار ایران از بهار سال گذشته تا بهار امسال بوده است. 

مشارکت کم‌‌سابقه

نرخ مشارکت 6 /40‌درصدی شاید مهم‌ترین آمار در کارنامه بازار کار بهار امسال باشد؛ نرخی که نه‌تنها در دولت یازدهم بی‌سابقه است بلکه در تاریخ اقتصاد ایران بعد از انقلاب اسلامی هم کمتر تجربه شده است. پیش از این بیشترین نرخ مشارکت در سال‌های پس از انقلاب مربوط به سال 1385 بود که در آن سال نرخ مشارکت اقتصادی فصلی به حدود 41 درصد هم رسید اما در مجموع نرخ مشارکت این سال 4 /40 درصد ثبت شد. حال پس از گذشت 11 سال بار دیگر نرخ مشارکت اقتصادی در یک‌قدمی 41 درصد شدن است. با این اتفاق تعداد جمعیت فعال در بهار امسال به 6 /26 میلیون نفر رسیده است. این رقم نیز در دوران فعالیت دولت یازدهم بی‌سابقه است. از این میزان بیش از 900 هزار نفر کسانی هستند که از بهار سال گذشته تا بهار امسال به بازار کار اضافه شده‌اند و در صف متقاضیان شغل قرار گرفته‌اند. از این میزان بیش از 500 هزار نفر مردان و بیش از 400 هزار نفر هم زنان تازه‌واردی هستند که وارد بازار کار شده‌اند. در واقع 55 درصد متقاضیان جدید شغل در بازار کار از بهار سال گذشته تا بهار امسال مردان و 45 درصد آنها زنان بوده‌اند. با این حال با توجه به جمعیت کمتر زنان در جمعیت فعال همین ورود 400 هزار‌نفری باعث افزایش 2 /1‌درصدی نرخ مشارکت آنان شده است. این در حالی است که نرخ مشارکت در گروه مردان تنها 5 /0 درصد افزایش یافته است. بدین ترتیب نسبت نرخ مشارکت مردان به زنان نیز بهبود یافته و از 2 /4 به 9 /3 برابری رسیده است. به عبارتی در حالی که در بهار سال گذشته نرخ مشارکت مردان 2 /4 برابر نرخ مشارکت زنان بوده اما در بهار امسال این میزان به 9 /3 برابری تقلیل یافته است. اینها نشان می‌دهد همچنان مانند گذشته روند حضور زنان تازه‌وارد به بازار کار شتاب قابل توجهی نسبت به مردان دارد و سیاستگذاران از این نظر باید توجه داشته باشند که میل به حضور در بازار کار در گروه زنان نسبت به مردان صعودی‌تر شده است. نرخ مشارکت زنان در بهار امسال به رقم کم‌سابقه 4 /16 درصد و نرخ مشارکت مردان در بهار امسال به 5 /64 درصد رسیده است. اما آیا افزایش روند میل به حضور بیشتر زنان، در روند ایجاد شغل هم رخ داده است و سیاستگذاران به این مساله توجه کرده‌اند؟

در همین حال از نظر محل سکونت افراد نیز آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در این مدت هرچند یک میلیون نفر به جمعیت فعال مناطق شهری اضافه شده اما حدود 100 هزار نفر از جمعیت فعال در مناطق روستایی کاسته شده است. با این حال نرخ مشارکت در مناطق روستایی یک درصد افزایش یافته و در مناطق شهری این میزان رشد کمی بیشتر و معادل 1 /1 درصد افزایش بوده است. بدین ترتیب در مناطق شهری میزان نرخ مشارکت 8 /39 درصد و تعداد جمعیت فعال 6 /19 میلیون نفر و در مناطق روستایی میزان نرخ مشارکت 43 درصد و تعداد جمعیت فعال هفت میلیون نفر ثبت شده است. اما آیا این تغییرات قابل توجه در جمعیت فعال مناطق شهری در زمینه اشتغالزایی مورد توجه قرار گرفته است؟

شاغلان جدید بازار کار

در بهار سال گذشته تا بهار امسال از 900 هزار جمعیت فعالی که به بازار کار اضافه شده‌اند بیش از 700 هزار نفر به جمعیت شاغلان و 200 هزار نفر هم به تعداد بیکاران اضافه شده است. این رقم حاکی از اشتغال 76‌درصدی طی یک سال اخیر است. اما آیا دو مساله صعودی‌تر بودن میل حضور زنان در بازار کار نسبت به مردان و همچنین صعودی‌تر بودن میل حضور شهرنشین‌ها در بازار کار نسبت به روستانشینان، در آمار شاغلان جدید هم نمود یافته است؟

براساس محاسبات مرکز آمار ایران از 700 هزار شغل جدید، بیش از 400 هزار شغل به مردان و حدود 300 هزار فرصت شغلی جدید به زنان رسیده است. در واقع سهم مردان از مشاغل جدید 57 درصد و سهم زنان 43 درصد از مشاغل جدید است. بدین ترتیب تعداد شاغلان مرد در بازار کار طی بهار سال گذشته تا بهار امسال از 6 /18 میلیون به 19 میلیون نفر و تعداد شاغلان زن در بازار کار در این مدت از 9 /3 میلیون به 2 /4 میلیون نفر افزایش یافته است. بدین ترتیب 200 هزار بیکاری که طی این مدت به بازار کار اضافه شده‌اند، نیمی به گروه مردان و نیمی هم به گروه زنان تعلق دارند. در مجموع به نظر می‌رسد هرچند شتاب حضور زنان در بازار کار افزایشی بوده اما در مشاغل جدید سهم مردان بیشتر بوده است. شاید همین مساله هم باعث شده نرخ بیکاری زنان در این مدت 5 /0 درصد در حالی افزایش یابد که این میزان افزایش در گروه مردان 3 /0 درصد است. بدین ترتیب نرخ بیکاری زنان در این دوره 8 /20 درصد و نرخ بیکاری مردان 6 /10 درصد ثبت شده است.

در بخش شهری و روستایی نیز محاسبات از آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد از 700 هزار شاغل جدید بازار کار طی بهار سال گذشته تا بهار امسال تمام این مشاغل به گروه ساکنان شهرها تعلق گرفته است. در واقع هرچند در بخش جنسیتی سیاست‌های بازار کار به نفع نیاز حادتر بازار کار نبوده اما از نظر محل سکونت‌ها، به نظر می‌رسد سیاستگذاران به درستی مناطق شهری را بیشتر مدنظر قرار داده‌اند و به صورت 100 درصد مشاغل جدید به گروه شهرنشینان رسیده است. بدین ترتیب تعداد شاغلان در مناطق شهری کشور به 7 /16 میلیون نفر افزایش یافته و تعداد شاغلان در مناطق روستایی همان 5 /6 میلیون نفر باقی مانده است. نقطه قابل توجه در این است که با وجود توجه بیشتر به اشتغال شهرنشینان اما نرخ بیکاری این گروه طی بهار سال گذشته تا بهار امسال 7 /0 درصد افزایش یافته و به 4 /14 درصد رسیده و نرخ بیکاری روستانشینان با 5 /0 درصد کاهش به 8 /7 درصد تقلیل یافته است. نرخ بیکاری کل نیز در این مدت از 2 /12 به 6 /12 درصد افزایش یافته است.

بیکاری حاد جوانان

آخرین محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد همچنان از هر چهار جوان 15 تا 29 سال جمعیت فعال یک نفر بیکار است و حادتر از آن تقریباً از هر دو دختر جوان 15 تا 29 سال جمعیت فعال یک نفر به شغلی دست نمی‌یابد. این وضعیت از بهار سال گذشته تا بهار امسال حادتر نیز شده است. نرخ بیکاری جوانان 15 تا 29 سال از 9 /24 به 4 /26 درصد افزایش یافته است. افزایش 5 /1‌درصدی نرخ بیکاری جوانان در این یک سال در حالی است که این افزایش در گروه دختران جوان 6 /2 درصد و در گروه پسران جوان 8 /0 درصد بوده است. همچنین میزان رشد بیکاری در بخش جوانان ساکن مناطق شهری 1 /2 درصد بوده اما در بخش جوانان ساکن مناطق روستایی نرخ بیکاری 9 /0 درصد کاهش یافته است. بدین ترتیب نرخ بیکاری دختران جوان این گروه سنی 6 /44 درصد، نرخ بیکاری پسران جوان این گروه سنی 1 /21 درصد، نرخ بیکاری جوانان شهری 4 /29 درصد و نرخ بیکاری جوانان روستایی 9 /17 درصد محاسبه شده است. از نظر تعداد نیز در مجموع 8 /1 میلیون جوان 15 تا 29 سال بیکار هستند که از این میزان 1 /1 میلیون نفر پسران جوان و 700 هزار نفر دختران جوان هستند. از نظر محل سکونت نیز 5 /1 میلیون نفر در مناطق شهری و 300 هزار نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. بدین ترتیب به نظر ‌می‌رسد هرچند نرخ بیکاری دختران جوان بسیار بالاتر از پسران جوان است اما تعداد پسران بیکار جوان نشان می‌دهد مساله بیکاری آنها نیز وسعت قابل توجهی دارد. از نظر محل سکونت این جوانان نیز به وضوح می‌توان مشاهده کرد که مساله بیکاری در گروه جوانان شهری حادتر از جوانان روستایی است و سیاستگذاران باید به این مساله توجه بیشتری کنند.

افت سهم کشاورزی 

از نظر بخش‌های مختلفی که در اشتغال سهم دارند به نظر می‌رسد بخش کشاورزی همچنان در حال از دست دادن سهم خود است. این در حالی است که از بهار سال گذشته تا بهار امسال حدود 45 هزار نفر هم به تعداد شاغلان بخش کشاورزی افزوده شده اما با توجه به سهم 235 هزار‌نفری صنعت و سهم 420 هزار‌نفری خدمات از 700 هزار فرصت شغلی ایجاد‌شده طی این مدت سهم کشاورزی از کل اشتغال کشور کاسته شده است. در واقع از 700 هزار شغلی که در این مدت به بازار کار ایران اضافه شده، خدمات 60 درصد، صنعت 33 درصد و کشاورزی تنها هفت درصد سهم داشته است. به همین دلیل در مجموع سهم بخش کشاورزی از اشتغال در بهار امسال به 7 /18 درصد تقلیل یافته و سهم بخش‌های صنعت و خدمات به ترتیب به 5 /31 و 8 /49 درصد افزایش یافته است. 

از دیگر موضوعات قابل توجه در کارنامه بازار کار بهار امسال رشد 4 /1‌درصدی سهم شاغلانی است که 49 ساعت یا بیشتر در هفته کار می‌کنند یعنی مدت زمانی فراتر از آنچه در قانون کار تعیین شده است. در واقع به نظر می‌رسد فشار کاری بر بخش شاغلان افزون شده است. بر این اساس در بهار امسال 9 /40 درصد شاغلان 49 ساعت یا بیشتر در طول هفته کار کرده‌‌اند. مروری بر وضعیت این موضوع در بخش مردان و زنان نشان می‌دهد این وضعیت در زنان شتاب بیشتری گرفته و 7 /1 درصد افزایش یافته است. در بخش مردان این میزان افزایش 6 /1 درصد است که به 4 /46 درصد رسیده است. این میزان در بخش زنان 1 /16 درصد محاسبه شده که هرچند از بخش مردان کمتر است اما میزان افزایش آن بیشتر از میزان افزایش بخش مردان است. از سوی دیگر از نظر مناطق محل سکونت افراد هم هرچند در مناطق شهری این میزان با 9 /1 درصد افزایش به 42 درصد رسیده اما در بخش روستایی 1 /0 درصد کاهش یافته و به 9 /37 درصد رسیده است. بدین ترتیب به نظر می‌رسد همزمان با افزایش قابل توجه نرخ مشارکت اقتصادی در بازار کار و اشتغال 76‌درصدی تازه‌واردها، فشار کاری بر شاغلان نیز افزوده شده اما آیا می‌توان به کاهش فشارها بر شاغلان از سویی و پاسخگویی بیشتر به تقاضاهای جدید بازار کار در آینده امیدوار بود؟