ردپای توسعه نامتوازن

«امسال بساط کپرنشینی از این استان برچیده می‌شود.» این جمله محمود احمدی‌نژاد در 26 فروردین‌ماه 1388 است. او که در اولین سفر استانی به کرمان، این استان را محروم توصیف کرده بود و از پرویز داودی معاون اول دولت خواسته بود ستادی را برای توسعه و محرومیت‌زدایی از مناطق محروم تشکیل دهد، فروردین‌ماه 88 به مردم کرمان این‌گونه گزارش داد: «در آغاز فعالیت دولت نهم 40 هزار خانوار در جنوب استان کرمان در کپر زندگی می‌کردند. تاکنون 60 درصد کپرها برچیده شده است و امسال بساط کپرنشینی از این استان برچیده می‌شود.» گازرسانی به تمام شهرهای استان، تصویب شش منطقه نمونه گردشگری، توسعه مراکز آموزشی، مراکز فرهنگی و ورزشی در تمامی شهرستان‌ها و... همه و همه وعده‌هایی بودند که به گفته رئیس‌جمهور وقت قرار بود با هدف «ایجاد عدالت» اجرا شوند. احمدی‌نژاد در همان سفر تاکید هم کرد که «ممکن است مردم ما در سایر استان‌ها تصور کنند استان کرمان استانی کاملاً برخوردار است اما تبلیغاتی که در این زمینه می‌شد درست نبود و محرومیت در استان کرمان فراوان دیده می‌شود». رئیس‌جمهور وقت درست می‌گفت تصویری که معمولاً از استان کرمان در رسانه‌ها بازتاب داده می‌شود، تصویر استانی اقتصادی است که در کشاورزی، معدن، حمل و نقل و گردشگری دارای پتانسیل‌های فراوانی است. اما آنچه نادیده مانده بود واقعیت مسائل اجتماعی استان به عنوان یک کل یکپارچه بود. مسائلی که حالا کم‌کم دارند سر باز می‌کنند. تصویر توسعه‌یافتگی استان کرمان هر چند غلط نیست اما تمام واقعیت استان را بازتاب نمی‌دهد. این استان پهناور کشور با بیش از سه میلیون نفر جمعیت 11 درصد وسعت ایران را به خود اختصاص داده است. همین پهناور بودن موجب شده ما با استانی روبه‌رو باشیم که با تنوع فرهنگی و قومی، خرده‌فرهنگ‌های متعددی را در دل خودش جای داده است. وجود معادن بزرگ مس و سنگ‌آهن در شمال استان، رونق ‌بخش کشاورزی در سالیان گذشته به خصوص در زمینه برداشت محصول پسته، قرار گرفتن بر سر مسیر ترانزیت، احداث کارخانه‌های فولاد و... عموماً مربوط به شهرهای شمال استان است و جنوب استان بنا به دلایل متعدد با مانع توسعه اقتصادی روبه‌رو بوده است. اما وقتی پای توسعه اجتماعی به میان می‌آید تقریباً پای همه جای استان می‌لنگد. شهرهای جنوبی بیشتر و شهرهای شمالی کمتر. استان کرمان از نظر شاخص‌های توسعه اجتماعی همواره با چالش‌ها و مسائل اجتماعی متعددی روبه‌رو بوده است. هر یک از دولت‌ها کوشش کرده‌اند با سبک و سیاق خودشان در مسائل مداخله کنند. مداخله‌هایی که لزوماً هم نتیجه‌بخش نبوده است. چنان که طرح احداث هزاران واحد مسکونی کوچک در مناطق جنوب کرمان و به قول محمود احمدی‌نژاد، حذف کپرنشینی به چند دلیل از جمله نادیده گرفتن خرده‌فرهنگ حاکم بر مردم، استفاده از نقشه‌های تیپ بدون توجه به نیازهای مردم و... بی‌نتیجه ماند و حالا در بسیاری از مناطق جنوب کرمان کپرها همچنان در کنار خانه‌ها برپا هستند. اما این تمام مشکل نیست. بسیاری از شاخص‌های توسعه طی سالیان دراز مورد غفلت قرار گرفته‌اند و نوعی نابرابری و توسعه نامتوازن در استان شکل گرفته است. در چنین شرایطی شمال و جنوب استان هر یک راه خود را رفته‌اند. عقب‌ماندگی در شاخص‌های مهمی چون نرخ سوادآموزی، بهداشت و درمان و بهره‌مندی از زیرساخت‌های فرهنگی در نقاط مختلف استان کرمان به خوبی این نابرابری‌ها را نشان می‌دهد.

عقب‌ماندگی تاریخی بهداشت و درمان

کمبود زیرساخت‌های بخش سلامت شاید یکی از پرچالش‌ترین موانع توسعه استان به شمار بیاید. کمبود امکانات و زیرساخت‌های بهداشتی و درمان در برخی مناطق استان، مراجعه بیماران استان به استان‌های همجوار مانند یزد برای درمان و کمبود کادر درمانی در برخی از شهرها مهم‌ترین چالش‌های این بخش به شمار می‌روند. حسین غضنفرپور، عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان، در پژوهشی با عنوان «سطح‌بندی و میزان توسعه‌یافتگی خدمات بهداشتی و درمانی شهرستان‌های استان کرمان با استفاده از شاخص‌های تمرکز» این نابرابری و توسعه‌نیافتگی را نشان داده است. بر اساس یافته‌های پژوهش که در سال 1392 در مجله برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا) منتشر شده است؛ 15 شهرستان از مجموع 20 شهرستان در زمره شهرهای «فرو تمرکز» قرار گرفته‌اند. یعنی اینکه نیازمند توسعه جدی خدمات بهداشتی و درمان بوده‌اند. بر اساس همین پژوهش بیشترین شهرهای محروم در جنوب و شرق استان قرار داشته‌اند. عدم تناسب امکانات درمانی با نیازهای مردم استان کرمان آنقدر اهمیت داشت که سید‌حسن هاشمی، وزیر بهداشت، سال 1393 در سفر به این استان بگوید: «کرمان در بحث بهداشت، درمان و آموزش عقب‌مانده است و به زیرساخت‌های خدماتی آن طی 30 ، 40 سال گذشته توجه نشده است.» علیرضا رزم‌حسینی، استاندار کرمان، هم پیش از این در نشست کارگروه سلامت استان از نیاز به سه هزار تخت بیمارستانی جدید سخن گفته است. به گفته او برای جبران این عقب‌ماندگی «ستاد سرمایه‌گذاری حوزه سلامت» تشکیل شده و با شرکت‌ها و اشخاص حقوقی در این حوزه موافقتنامه‌هایی امضا شد. اما آیا این تفاهمنامه‌ها به نتیجه رسیدند؟ به گفته محمد ثمری، مدیر روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در دولت یازدهم در سه بخش دانشگاهی، خصوصی و نیمه‌دولتی مجموعاً 503 تخت بیمارستانی به مراکز درمانی شهرهای زیرپوشش دانشگاه علوم پزشکی کرمان افزوده شده و قرار است 1668 تخت دیگر هم مورد بهره‌برداری قرار گیرد. همین‌طور افتتاح بیمارستان در شهرهای کمتر برخوردار مانند رودبار جنوب و کوهبنان بخشی از اقداماتی بوده که می‌تواند تا حدودی از عقب‌ماندگی تاریخی بکاهد. امنیت غذایی یکی دیگر از شاخص‌هایی است که در استان کرمان با مخاطره جدی روبه‌رو شده است هر‌چند کشاورزی یکی از بخش‌های مهم اقتصادی استان است. اما رشد کشاورزی به دلیل بی‌توجهی به برخی استانداردها سلامت مردم را به مخاطره انداخته است. مصرف بی‌رویه سموم شیمیایی در باغ‌ها و گلخانه‌های پرورش میوه موجب شده استان کرمان یکی از استان‌های ناامن در زمینه امنیت غذایی باشد. به گفته زهرا موسی‌پور، مدیرکل اجتماعی و فرهنگی استانداری کرمان، با جدی شدن این خطر اسناد هفت‌گانه تامین امنیت غذایی تهیه و اجرایی شده است. این اسناد تامین امنیت غذایی از مزرعه تا سفره را دنبال می‌کنند.

کوشش برای افزایش نشاط اجتماعی

کاهش سطح نشاط اجتماعی در استان کرمان یکی دیگر از زیرشاخص‌های بخش سلامت است که به عنوان چالشی جدی مطرح است. چنان که به گفته علی‌اکبر حقدوست، رئیس دانشگاه علوم پزشکی کرمان، «نشاط اجتماعی مردم استان کرمان نسبت به متوسط کشور پایین‌تر است و نسبت به سطح جهانی اصلاً مطلوب نیست». مبنای سخن حقدوست یافته‌های یک تحقیق دانشگاهی در استان است که نتایج آن دی‌ماه پارسال منتشر شد. به گفته محسن مومنی، متخصص پزشکی اجتماعی و سرپرست این تحقیق کمبود اعتماد اجتماعی، عجول بودن در فرهنگ ترافیک، فقدان زیرساخت‌های شهری، کم‌توجهی به اعیاد مذهبی، کمبود فضای سبز، استفاده از رنگ‌های تیره در مبلمان شهری، سطح پایین درآمد، بیکاری، حاشیه‌نشینی و... از عوامل کاهش شادکامی کرمانی‌هاست. ارائه نتایج این تحقیق موجب شده استانداری کرمان در پی تدوین «سند پیشگیری از بیماری‌های متاثر از عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر بر سلامت» باشد. زهرا موسی‌پور، مدیرکل امور اجتماعی استانداری کرمان، به تجارت فردا می‌گوید: «نشاط اجتماعی در کل کشور بالا نیست اما در برخی شهرهای استان کرمان ما با مشکلات جدی مواجه هستیم.» به گفته او سه شهر در کشور برای اجرای طرح پایلوت مداخلات روانی انتخاب شده‌اند که بردسیر در استان کرمان هم یکی از همین شهرهاست. تشکیل «هیات اندیشه‌ورز» با عضویت استادان دانشگاه و مسوولان برای بررسی آسیب‌های اجتماعی استان از دیگر اقداماتی است که موسی‌پور عقیده دارد می‌تواند در بهبود شاخص‌های حوزه اجتماعی موثر افتد. هر چند که هنوز پایش دقیقی درباره ثمربخش بودن آن انجام نشده است.

کمبود فضاهای آموزشی

کمبود فضاهای آموزشی یکی دیگر از چالش‌های توسعه اجتماعی در استان کرمان است. بنا به اعلام مدیرکل آموزش و پرورش استان کرمان از شش هزار مرکز آموزشی در استان، بیش از 800 مدرسه نیازمند بازسازی هستند. محمد‌محسن بیگی با اشاره به همین مشکلات گفته است: «نگران هستیم در آینده مجبور به استفاده از مدارس کانکسی یا دو شیفت کردن مدارس شویم.» به گفته او آینده فضای فیزیکی در سطح کرمان نگران‌کننده است و در اکثر انبوه‌سازی‌ها در بخش‌های دولتی و خصوصی ساخت مدارس جدید نادیده گرفته شده است. همچنین بر اساس آمار سال 1395، نزدیک به 60 مدرسه غیراستاندارد هم وجود دارند که اصطلاحاً «کپری» خوانده می‌شوند. اکثر این مدارس مربوط به شرق و جنوب استان کرمان است. هر چند کمبود فضاهای استاندارد آموزشی یکی از چالش‌های جدی استان است اما در دیگر شاخص‌ها استان وضعیت مطلوبی دارد. برای نمونه استان کرمان در سال تحصیلی 1396-1395 با 570 هزار دانش‌آموز پیش‌دبستانی و پوشش 74‌درصدی رتبه نخست کشور را در این زمینه داشته است. همچنین توسعه فضاهای آموزش عالی در شهرهای استان از وضعیت مطلوبی برخوردار بوده به طوری که فقط در بخش بهداشت و درمان چهار دانشگاه علوم پزشکی در استان فعالیت می‌کند. تحصیل 180 هزار دانشجو در مراکز دانشگاهی استان هم عدد قابل توجهی است. اما هر‌چه آموزش عالی روند رو به رشد داشته است، حوزه سوادآموزی به بی‌سوادان و کم‌سوادان بسیار پر‌چالش بوده است. بر اساس نتایج سرشماری سال 13۹۰ کرمان یکی از شش استان کشور بوده که دارای بالاترین نرخ بی‌سوادی در کشور بوده‌اند. تدوین طرح «شتاب‌بخشی به سوادآموزی و انسداد مبادی بی‌سوادی» یکی از اقداماتی بود که برای بهبود این شاخص انجام شده است. انتشار خلاصه گزارش سرشماری سال 1395 هم نشان می‌دهد سوادآموزی در استان سه درصد رشد داشته است.

رونق فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد

 حل‌وفصل مسائل اجتماعی بدون مشارکت شهروندان تقریباً ممکن نیست و یکی از راه‌های جلب مشارکت هم در قالب فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد محقق می‌شود. در استان کرمان فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد در دولت یازدهم شتاب بیشتری گرفته است. سیامک زند‌رضوی، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان در این باره معتقد است: «در دولت یازدهم نگاه امنیتی به تشکل‌های مردم‌نهاد در استان کرمان کنار رفت و این تشکل‌ها فرصت تنفس بیشتری پیدا کردند.» آمارهای استانداری کرمان نشان می‌دهد در طول چهار سال گذشته بیش از 70 تشکل مردم‌نهاد جدید از وزارت کشور مجوز فعالیت گرفته‌اند و شمار تشکل‌های فعال به 140 افزایش یافته است. مشارکت زنان در فعالیت‌های تشکل‌های غیردولتی یکی از نکات قابل توجه این بخش است. بنا به گفته مدیرکل اجتماعی استانداری کرمان زنان نزدیک به 70 درصد اعضای هیات‌مدیره تشکل‌های مردم‌نهاد را تشکیل می‌دهند. این آمار گویای تمایل جدی زنان استان به فعالیت‌های مدنی است. این در شرایطی است که در بخش دولتی به جز مواردی معدود، زنان در مسوولیت‌های مهم مدیریتی به کار گرفته نمی‌شوند. در زمینه فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد باز هم برخی از شهرهای جنوب استان مانند رودبار جنوب از وجود حتی یک تشکل غیردولتی بی‌بهره‌اند. مساله‌ای که موجب شده در غیاب تشکل‌های محلی، برخی موسسات خیریه و تشکل‌های غیردولتی از تهران برای خدمات اجتماعی به این مناطق بیایند.

طرح‌هایی برای نجات حاشیه‌نشینان

زندگی پرمخاطره بیش از 40 هزار نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرهای استان یکی دیگر از نشانه‌های توسعه نامتوازن استان است. کرمان به عنوان مرکز استان بیش از سایر شهرها از حاشیه‌نشینی رنج می‌برد. بررسی‌های نهادهای رسمی مانند استانداری نشان می‌دهد حاشیه‌نشینان عموماً از شهرهای جنوب و شرق استان به مرکز استان پناه آورده‌اند. خشکسالی طولانی‌مدت، فقر و بیکاری حاشیه‌نشینان را در جست‌وجوی روزگاری بهتر روانه کلانشهر کرمان کرده است. بحرانی شدن وضعیت حاشیه‌نشینان موجب شد تا با محوریت استانداری طرحی محلی برای توانمندسازی و کاهش آسیب در مناطق حاشیه شهرها تدوین شود. در گام اول اجرای «طرح نجات» دو منطقه حاشیه‌ای شهر کرمان برای اجرای آزمایشی این طرح در نظر گرفته شده‌اند. ایجاد دو گرمخانه، دو مرکز کاهش آسیب‌گذری DIC، ایجاد مرکز مراقبت از زنان بی‌سرپرست HIV و ارائه خدمات بهداشتی و درمانی اقداماتی بوده که از دی‌ماه 95 در چارچوب طرح نجات در این دو منطقه اجرا شده است. اما آیا این اقدامات می‌تواند در نهایت به بهبود و توسعه پایدار مناطق حاشیه شهرها کمک کند؟ یک پژوهشگر اجتماعی در کرمان در این‌باره به تجارت فردا می‌گوید: «اجرای این طرح به عنوان مسکن خیلی هم خوب است. اما نمی‌توان به مسکن‌ها دل بست.» او که علاقه‌مند نیست نامش منتشر شود، تصریح می‌کند بهبود وضعیت حاشیه‌نشینان در بلندمدت نیازمند تهیه یک طرح دقیق است که به همه جنبه‌های زندگی حاشیه‌نشینان توجه کند و با مشارکت خود آنها این طرح اجرایی شود.