واقعیاتی که شایعه نیست

در خلال سال‌ها متقلبان از راه‌های مختلفی چون برچسب جعلی و بازاریابی شیادانه اقدام به تقلب در بازار مواد خوراکی کرده‌اند اما امروزه به لطف اقتصاد جهانی هر‌گونه جعل و تقلبی در تولید و عرضه این مواد به سرعت افشا شده و میلیون‌ها نفر از آن مطلع می‌شوند. تقلب غذایی چیست؟ این جرم زمانی اتفاق می‌افتد که مواد غذایی عمداً با اهداف سودجویانه و با قصد فریب مصرف‌کننده وارد بازار شود. تقلب غذایی انواع متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از: الف- فروش غذاهای نامناسب و بالقوه زیان‌آور از قبیل: وارد کردن گوشت حیوانات غیر‌خوراکی و مضر در زنجیره غذایی انسان، بسته‌بندی و فروش گوشت‌های قرمز و سفید با مبدا و منشاء نامعلوم، فروش عمدی کالاهای خوراکی تاریخ مصرف گذشته. ب- معرفی تعمداً ناصحیح غذا مانند: جایگزینی تولیدات با نمونه‌های نازل‌تر و ارزان‌تر؛ به عنوان مثال فروختن ماهی پرورشی به جای ماهی آزاد یا برنج باسماتی با کیفیت نازل به جای برنج مرغوب، اظهارات دروغ درباره مبدا و منشاء جغرافیایی، گیاهی یا حیوانی تولیدات خوراکی. تقلب غذایی همچنین می‌تواند شامل گوشت حیواناتی که دزدیده شده یا به طور غیرمجاز ذبح شده‌اند همچنین حیوانات وحشی مانند آهویی که به طور غیر‌مجاز شکار شده هم بشود.
برای سده‌های متمادی خوراک تقلبی آفت جان انسان بوده است. تاریخدانان برآورد می‌کنند که پس از پدیده فحشا جعل و تقلب دومین حرفه قدیمی در جامعه بشری بوده است. اما تقلب غذایی امروزه بسیار پیچیده‌تر شده است و پیگیری آن نسبت به گذشته دشوارتر شده. همانند سیستم غذایی امروز تقلب‌های غذایی نیز در جهان گسترش پیدا کرده است. در بازار امروز، پودر ملامینی که به عنوان گلوتن گندم جا زده شده راه خود را از چین به بازار غذای حیوانات ایالات متحده باز کرده و موجب مرگ هزاران سگ و گربه شده است. یک پژوهشگر دانشگاه میشیگان درباره گسترش جعل و تقلب در جهان می‌گوید: محققاً امروز میزان سرانه جعلی تقلب در جمعیت جهان نسبت به میزان این پدیده در روم باستان بسیار بیشتر است و علت آن هم این است که در کنار پدیده جهانی شدن و رشد تولید، جمعیت امروز جهان به مراتب بیشتر از دوران باستان است. در روم باستان و در اروپای قرون وسطی نانوایان، قصابان و آبجوفروشان با مجازات‌های طاقت‌فرسایی در مقابل فروش غذاهای تقلبی که باعث بیماری‌های مسری می‌شد مواجه بودند و انواع وسایل شکنجه برای مجازات این دسته از مجرمان اختراع شده بود. از جمله این اختراعات وسیله‌ای بود به نام قاپوق که سر و دست مجرم را داخل سوراخ‌های کوچک تخته سنگی گذاشته و فشار می‌دادند. در انگلستان قرن 18 میلادی، هر کسی که چای تقلبی می‌فروخت به زندان فرستاده می‌شد. در نیمه قرن 19 تولیدکنندگان لبنیات روش زودبازده‌ای برای کسب سودی سرشار یافتند و آن این بود که با استفاده از ضایعات کارخانه‌های الکل‌سازی خوراک دام ارزان تهیه کردند و با استفاده از مواد شیمیایی رنگ و لعاب لبنیات تولیدی را به طور مصنوعی بالا بردند و به سودهای سرشاری دست یافتند. بی ویلسون، نویسنده کتاب تاریخچه سیاه تقلب غذایی در این‌باره می‌گوید: وضعیتی که در پی این سودجویی تولیدکنندگان لبنیات به وجود آمد تاریک‌ترین دوره در تقلب غذایی را پس از سال 1800 در ایالات متحده و بریتانیا رقم زد. از سوی دیگر سرعت بالای رشد شهرنشینی و صنعتی شدن موجب شده است که مردم روز‌ به روز از فرآیند تهیه خوراکی که می‌خورند ناآگاه‌تر شوند. در سال 1862 در بحبوحه جنگ داخلی آمریکا به دستور آبراهام لینکلن دپارتمان کشاورزی و دفتر شیمیایی دولت آمریکا تاسیس شد که زیربنایی شد برای تاسیس تشکیلات غذا و داروی آمریکا که مقررات مربوط به استانداردهای فرآوری غذایی در این کشور را وضع کرده و بر اجرای آن نظارت می‌کند. مطابق قانونی که در سال 1906 در کنگره آمریکا به تصویب رسید و به قانون غذا و داروی خالص شهرت یافت شهروندان آمریکایی می‌توانند هر مورد مشکوک مواد غذایی را به دولت این کشور گزارش کنند یا نمونه‌هایی از غذای متقلبانه را برای دولت ارسال کنند و دولت نیز موظف است با بررسی این موارد اقدامات لازم برای پاکسازی بازار از مواد خوراکی تقلبی را به عمل آورد.

افزایش موارد تقلب غذایی طی سال‌های 2011 و 2012
میثاق دارویی آمریکا که یک سازمان غیرانتفاعی و مستقل علمی-تحقیقاتی است به تازگی با انتشار آخرین یافته‌هایش درباره تقلب غذایی در جهان نشان داده است که این پدیده طی دو سال گذشته در سطح جهانی دارای افزایش قابل توجهی بوده است. به عنوان نمونه‌ای از این‌گونه تقلب‌ها این سازمان دریافته که آمیختن انواع برگ‌های هرز به برگ خالص چای و جا زدن این آمیزه ناخالص به عنوان چای خالص و مرغوب طی سال‌های 2011 و 2012 بیشتر از آنچه تصور می‌شد، افزایش داشته است. جفری مور، یکی از اعضای این سازمان مستقل هدف از انتشار این آمار را آگاه کردن تولیدکنندگان و برنامه‌ریزان چرخه غذایی در جهت توجه به سلامت مواد غذایی عرضه‌شده عنوان کرد. گزارش میثاق دارویی آمریکا حاکی از آن است که شیر، روغن زیتون و ادویه‌جات همچنان در ردیف محصولاتی قرار دارند که با افزودن مواد ناخالص به آنها از لحاظ تقلب غذایی آسیب‌پذیری بیشتری دارند. در مطالعه‌ای که در سال 2012 از سوی مقامات هندی صورت گرفت آشکار شد که بیشتر نمونه‌های شیر در این کشور با مواد دیگر آمیخته شده یا حاوی مواد کم‌کننده اشتها مانند پروکسید هیدروژن دترژنت و اوره هستند، یعنی موادی که به صورت طبیعی در ادرار یافت شده و به صورت سنتتیک تولید می‌شوند. در برخی کشورهای آمریکای لاتین نیز تولیدکنندگان شیر چربی طبیعی شیر را با روغن‌های نباتی و مواد دیگری که به کارگیری آنها مشمول تقلب غذایی قرار می‌گیرد جایگزین می‌کنند. در مورد روغن زیتون، بررسی‌ها نشان داده که این فرآورده در اغلب موارد با تولیدات با کیفیت پایین مخلوط می‌شود و نمونه‌گیری‌های صورت‌گرفته در چین نشان داده است که بیشتر روغن‌های خوراکی در چین در واقع ضایعات بوده و اصطلاحاً روغن‌های آشغالی هستند. اما گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که آب‌لیمو و چای نیز جزو تولیداتی هستند که در مقابل پدیده تقلب غذایی آسیب‌پذیر هستند. مطالعه‌ای که طی سال 2009 صورت گرفت نشان داد که اغلب رستوران‌های معروف سوشی که غذاهای ژاپنی عرضه می‌کنند، در ارائه ماهی‌هایی که به مشتریان می‌فروشند تقلب می‌کنند. سازمان میثاق دارویی ایالات متحده اختصاصاً بر فروش ماهی اسکولار تمرکز کرده که به علت داشتن برخی مسمومیت‌های غذایی فروش آن در برخی کشورها ممنوع شده است. ماهی‌فروشان گاهی اوقات ماهی اسکولار را به جای ماهی سفید تونا یا بوتنرفیش به مشتریان قالب می‌کنند. «جفری مور» در این خصوص می‌گوید: غذاهای دریایی از جمله مواردی است که کنترل‌های سلامت غذایی حساسیت ویژه‌ای روی آن دارد چون تشخیص یک نوع ماهی از انواع دیگر اغلب برای مشتریان بسیار گیج‌کننده است. سازمان‌های ناظر دیگری به غیر از میثاق دارویی آمریکا نیز داده‌هایی را در زمینه تقلب غذایی منتشر کرده‌اند. از جمله وزارت کشاورزی هند به تازگی نمودارهایی را منتشر کرده که در آن لیست‌هایی از انواع تقلب‌های غذایی که می‌توانند برای سلامت انسان زیان‌آور باشند منتشر شده است. در این گزارش ذکر شده که برگ‌های چای ممکن است با رنگ‌های مصنوعی، خاک‌ اره و چای‌های خارجی بی‌کیفیت مخلوط شده باشند. شن و ماسه هم ممکن است برای افزایش وزن با غلات مخلوط شده باشد.
اما انتشار داستان‌های تقلب غذایی اخیراً فریاد دادخواهی عمومی را برآورده است. همین چند وقت پیش بود که انتشار خبرهایی از پیدا شدن دی ان ای گوشت اسب در تکه گوشت‌هایی که به عنوان گوشت گاو در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اروپا عرضه می‌شوند جنجال بزرگی در رسانه‌های اروپایی برپا کرد و مقامات اتحادیه اروپا را به تکاپو انداخت. چین در سال 2008 یکی از بزرگ‌ترین رسوایی‌های تقلب غذایی قرن را تجربه کرد و آن زمانی بود که شش کودک به خاطر استفاده از شیرخشک‌های تقلبی آمیخته با ملامین جان خود را از دست دادند و 300 هزار کودک دیگر راهی بیمارستان شدند. دست‌اندرکاران این فاجعه قصد داشتند با افزودن ملامین به پودر شیر خشک ارزش خوراکی آن را بالا ببرند و از سد مقررات مقامات غذایی چین بگذرند. نتایج تحقیقات میثاق دارویی آمریکا و ارائه استانداردهای دارو، خوراک و رژیم غذایی علاوه بر اینکه به کمیسیون تجاری فدرال آمریکا ارائه شده در آوریل سال 2012 در مجله خوراک و علم به چاپ رسید. مطابق یافته‌های این سازمان مستقل شیر، روغن‌های گیاهی و ادویه‌جات فرآورده‌هایی هستند که بیشتر موارد تقلب غذایی در ارتباط با آنها گزارش شده است.