بررسی مصائب تولید، واردات و صادرات دارو در گفت‌وگو با محمود نجفی‌عرب
بازار آشفته دوا
دارو از جمله کالاهای مزیت‌دار برای کشور ماست و ما در این زمینه از بسیاری از کشورها جلو هستیم و تولید دارو برایمان مزیت نسبی دارد. ما می‌توانیم توسعه صادراتمان را جدی‌تر پیگیر باشیم که این هم مستلزم بازسازی و به‌روزرسانی صنایع دارویی کشورمان است.
در حالی که تولید محصولات دارویی همواره برای ایران مزیت محسوب شده اما مدتی است زنگ خطر صنعت داروی کشور هم همانند صنایع دیگر شنیده می‌شود. اگرچه شرکت‌های دولتی فعال در این عرصه توانسته‌اند با سهولت دسترسی به منابع بانکی و امکانات، واحدهای خود را سرپا نگه دارند، اما بخش خصوصی مجالی نیافته تا در این رقابت قد علم کند. محمود نجفی‌عرب رئیس کمیسیون سلامت اتاق بازرگانی تهران بر این باور است که صنعت دارو در بخش تولید، توزیع و خرده‌فروشی مشارکت ضعیفی با بخش خصوصی دارد و بیشتر شبه‌دولتی‌ها یا خصولتی‌ها در این عرصه فعال هستند. عضو سندیکای صاحبان صنایع دارویی کشور همچنین معتقد است اگر امروز صنعت داروسازی کشور رو به احتضار قرار گرفته به این دلیل است که طی سال‌های اخیر صنایع داروسازی ما تحت سیاست‌های غلط دولت از جایگاهی که قبلاً داشته نزول کرده و از کشورهای دیگر عقب مانده است. در حالی که دارو از جمله کالاهای مزیت‌دار برای ایران بوده و تولید دارو برایمان مزیت نسبی ایجاد خواهد کرد.
با توجه به اینکه در مقطع کنونی صنعت داروسازی‌مان به عنوان پاشنه آشیل نظام سلامت در آستانه ورشکستگی قرار گرفته است، برای شروع بحث بهتر است به این بپردازیم که در حال حاضر صنعت داروسازی ایران چه جایگاهی دارد و این بازار با چه مشکلات و موانعی دست و پنجه نرم می‌کند. رقابت داروی داخلی با خارجی را چطور ارزیابی می‌کنید و وضعیت وارداتمان به چه شکلی است؟
خوشبختانه پس از انقلاب در حوزه دارو پیشرفت‌های بسیار خوبی داشته‌ایم. هم اصلاحات لازم صورت گرفت و سرمایه‌هایی که از پیش از انقلاب به ارث رسیده بود، به ثمر نشست و هم در دوره سازندگی کارخانجات جدیدی در مناطق مختلف کشور احداث شد و یکباره سهم تولید در کشور به شدت افزایش پیدا کرد. از جهت عددی هم چندین بار این موضوع اعلام شد که قادر به تامین 95 درصد نیاز داخلی بوده‌ایم. علاوه بر این واردات دارو هم بر عهده سه شرکت و موسسه دولتی بود که دارو را وارد می‌کردند و این واردات مازاد نیاز کشور بود که ما تولید نداشتیم. پس از مدتی بخش واردات تقریباً به نحوی خصوصی‌سازی شد و شرکت‌های خصوصی وارد عرصه واردات دارو شدند. در واقع سیاست خصوصی‌سازی حدود سال‌های 1370 تا
1373 در شرکت‌هایی که وابسته به سازمان صنایع ملی ایران و دولت بودند در مقطعی مطرح شد. همانند تمامی بخش‌های صنعتی کشور، بخش خصوصی ما یا در آن مقطع توانمندی لازم را برای حضور در این میدان نداشت یا اصلاً اجازه داده نشد که بخش خصوصی در این زمینه وارد میدان شود. لذا بخش‌های شبه‌دولتی وارد میدان شدند. یعنی عملاً خصوصی‌سازی‌مان در حوزه دارو مانند بسیاری از بخش‌های صنعتی کشور با افزایش حضور شبه‌دولتی‌ها مواجه و شرکت‌های دولتی سهامدار عمده این شرکت‌ها شدند که هنوز هم همین فضا در صنعت دارو حاکم است. در حوزه دارو متاسفانه ما در بخش تولید، بخش توزیع و در بخش خرده‌فروشی با بخش خصوصی مشارکت ضعیفی داریم و بیشتر شبه‌دولتی‌ها یا به اصطلاح امروز خصولتی‌ها در این عرصه فعال هستند.
نقش دولت و شبه‌دولتی‌ها در این بازار چگونه است و به نظرتان فضای این بازار تا چه اندازه آلوده به رانت شده است؟
متاسفانه در دهه گذشته به دلیل اینکه عمده سیاستگذاری‌های بازار دارو از سوی دولتی‌ها انجام می‌شد، این بخش‌ها به لحاظ اینکه عمدتاً نگرش‌شان سودمحورانه میان‌مدت و کوتاه‌مدت است، از سویی به دلیل نیازهای مالی که بنگاه‌هایشان دارند، سیاست‌های مناسبی برای بازار تعریف نکرده‌اند. ضمن اینکه همواره سازمان تامین اجتماعی در قالب این چارچوب فعالیت داشته و تصور می‌کند منابعی که تولید می‌شود باید به طور کل برداشت کند. از این‌رو در راستای توسعه، بهسازی، نوسازی و به روزآوری این صنعت طی 10 سال گذشته اقدامات مناسبی انجام نشده و سیاستگذاری‌ها به شکل درست عملیاتی نشده است. به همین دلیل در مقطع کنونی این صنایع با چالش‌های جدی به خصوص در بخش‌های سخت‌افزاری روبه‌رو هستند. می‌توان گفت یکی از مشکلات اساسی صنعت داروسازی کشور ما عدم به‌روزرسانی است که علت هم این است که تولیدکنندگان منابع لازم را در اختیار نداشتند یا در حوزه مدیریت به دلیل تغییرات متعدد نتوانسته‌اند برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت خود را
انجام دهند. درنتیجه صنایع داروسازی ما از جایگاهی که قبلاً داشته و واقعاً به‌روز بودیم، عقب‌افتاده و جای تاسف دارد. ببینید اصولاً در ایران با توجه به اینکه قوانین شفافی نداریم، اغلب قوانین بر اساس سلیقه و یکسری تغییرات در قوانین و رفتارها اجرا می‌شود. طبیعتاً همین باعث می‌شود رانت‌هایی برای برخی افراد به وجود آید. من نمی‌توانم به طور مشخص بگویم که در بخش دارو چه رانت‌هایی برای چه افراد و موسساتی ایجاد می‌شود اما همان‌طور که اخیراً رئیس‌جمهورمان هم به امضای طلایی اشاره کردند، چنین امتیازها و فرصت‌هایی می‌تواند برای برخی از اشخاص یا بنگاه‌ها رانت ایجاد کند. بازار دارو هم مانند باقی بخش‌های صنعتی و تجاری کشور ممکن است چنین مشکلاتی داشته باشد.
به نظرتان چرا سیاستگذاری‌های غلط در این بازار همچنان ادامه دارد و ریشه دوانده است؟
به نظرم باید تحولی در صنعت دارو به وجود آید و دولت بتواند این صنعت را به‌روز کند. تنها در این صورت می‌توانیم از دنیا عقب نمانیم. خوشبختانه اتفاق بسیار خوبی که طی 10 سال گذشته در صنعت داروسازی به وقوع پیوست، این است که در طول مسیر آن سرمایه‌گذاری‌هایی در بخش‌های نوآورانه صنعت داروسازی انجام شد و صنعت داروسازی ایران توانست در این زمینه به خوبی پیشرفت کند. ضمن اینکه طی این مدت محصولاتی با فناوری‌های نوین در این صنعت توسط بخش خصوصی شکل گرفت و صادراتمان نیز رونق گرفت. از سویی توانستیم در جهت انتقال دانش فنی حرکت کرده و به نقاط مثبتی دست پیدا کنیم. بنابراین مشکل اصلی که در صنایع کشور داریم این است که صنایع دارویی و تجهیزاتمان به‌روز نیستند و باید حتماً به‌روزرسانی شوند. به‌روزرسانی این صنعت مستلزم هزینه‌کرد بسیار بالایی شاید در حد یک تا دو میلیارد دلار است. این میزان سرمایه‌گذاری هم توسط بخش‌های شبه‌دولتی امکان‌پذیر نیست و باید بخش‌های شبه‌دولتی ادامه این سرمایه‌گذاری‌ها را به بخش‌های خصوصی محول کند تا بتوانیم به
نتیجه‌ای مثبت دست یابیم. با این حال معتقدم در زمینه فناوری‌های روز به خوبی اقدام کرده‌ایم و این حرکت تداوم خواهد داشت. همین جای خوشحالی دارد که بالاخره تعداد بسیاری از داروهای نسل جدید را در کشور می‌توانیم به تولید برسانیم و آمار این تولید هم روزانه در حال افزایش است. در همه جای دنیا هم این‌طور نیست که صد درصد داروی مورد نیازشان را تولید کنند چون ممکن است دانش لازم برخی از داروها را نداشته باشند یا اینکه اصلاً تولید آن توجیه اقتصادی نداشته باشد. بنابراین واردات امری طبیعی است که در این راستا شرکت‌های تجاری هستند که مشغول واردات این تیپ داروها هستند. یکسری داروها هم که با تولید داخل تشابه دارند، به دلیل تقاضایی که در بازار وجود دارد، بعضاً مواجه با وارداتشان هستیم. بنابراین تولید و واردات در بازار دارو در کنار هم قرار می‌گیرند. همواره تولیدات دارو در کشورمان این‌گونه بوده که ابتدا دارو را وارد می‌کردیم و پس از اینکه صنایع‌مان راه‌اندازی می‌شد و این داروها وارد بازار می‌شد، واحدهای تولیدی‌مان این داروها را هم تولید می‌کردند. این روال همیشگی‌مان در این صنعت بوده و همواره در طول این 30 سال پس از انقلاب این سبک
ادامه داشته و هنوز هم در همین مسیر جلو می‌رویم.
آقای دکتر پیوستن به سازمان تجارت جهانی چه تاثیری در ساماندهی بازار صنایع دارویی ایران خواهد داشت و تا چه اندازه زمینه‌ساز توسعه صادراتمان خواهد شد؟
توجه داشته باشید طبیعتاً برای حفظ و حراست از صنعت داخلی‌مان روش‌های مختلفی برای محافظت از آن مانند تعرفه و محدودیت‌های کیفی داریم که این سیاست‌ها برای حمایت از تولید داخل تعریف می‌شود. اما این سیاست‌ها باید به اندازه‌ای شفاف باشد که در طول زمان دستخوش تغییرات گسترده نباشد و بتوان در یک بستر کاملاً قانونمند حرکت کرد. این شرایط باید در بازار دارو حکمفرما باشد تا تکلیف همه فعالان این عرصه روشن باشد. به خصوص اینکه ما در آینده هم با الحاق به سازمان تجارت جهانی مواجه هستیم و طبیعتاً الحاق به WTO قوانین و رفتارهای خاص خودش را می‌طلبد که ما باید خود را برای چالش‌های پیوستن به این سازمان بیشتر آماده کنیم. صنعت داخلی دارو باید خود را آماده کند تا بتواند رقابت‌های منطقی، کمی و کیفی خود را در بخش تجاری داشته باشد. به نظر می‌رسد ما نمی‌توانیم حمایت‌های غیرمعمول و غیرمعقولی از تولید داخلی داشته باشیم چرا که بالاخره روزی این فضای حاکم در بخش تولید از بین می‌رود
و تولیدکننده باید بتواند خود را برای فضایی که در پیش رو داریم، آماده کند. بنابراین فکر می‌کنم صنعت داروسازی ما خداراشکر این توانمندی را با رفع برخی از مشکلات دارد و می‌تواند این آمادگی را برای آینده در خود تقویت کند. نکته دیگری که در صنعت داروسازی با آن مواجه هستیم، توسعه صادرات است. چون خوشبختانه دارو از جمله کالاهای مزیت‌دار برای کشور ماست و ما در این زمینه از بسیاری از کشورها جلو هستیم و تولید دارو برایمان مزیت نسبی دارد. ما می‌توانیم توسعه صادراتمان را جدی‌تر پیگیر باشیم که این هم مستلزم بازسازی‌ها و به‌روزرسانی‌های صنایع دارویی کشورمان است. دانش لازم را داریم و طبیعتاً با کمی خرده‌سرمایه‌گذاری می‌توانیم به این بخش عنایت ویژه‌تری داشته باشیم. در حال حاضر حدود یک میلیارد و 800 میلیون دلار ارز در حوزه دارو مصرف می‌کنیم که در بخش‌های واردات، تولید دارو و تولید مواد اولیه در کشور هزینه می‌شود. از این‌رو باید بتوانیم تراز بازرگانی‌مان را مثبت کنیم. در برنامه پنجم توسعه اعدادی در این راستا تعیین شده بود که امیدواریم در برنامه ششم کمی جدی‌تر به این قضیه نگاه شود تا بتوانیم تراز بازرگانی دارو را به سمت مثبتی
هدایت کنیم. با توجه به اینکه در اطراف کشورمان حدود 300 میلیون نفر جمعیت مصرف‌کننده داریم، ما در این حوزه می‌توانیم از بقیه کشورها جلوتر باشیم.
وضعیت کنونی صادرات دارو تا چه اندازه رضایت‌بخش است؟
در حوزه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری توسعه صادرات نیازمند به سرمایه‌گذاری‌های عظیمی هستیم و بنگاه‌های بزرگی را که الان عمدتاً در اختیار بخش شبه‌دولتی هستند، طبیعتاً باید به سمت بخش خصوصی سوق دهیم. در غیر این صورت خود دولت باید به صورت جدی‌تر وارد این فضا شود تا در نهایت بتوانیم در بخش توسعه صادرات جدی‌تر عمل کنیم. دولت تا به امروز برای اینکه صنعت داروسازی کشور در جهت توسعه صادرات گام‌های جدی‌تری بردارد، بسیار کمک کرده اما متاسفانه زیاد موفق نبوده‌ایم و فقط در حدود 200 میلیون دلار صادرات دارو داریم که عدد خوب و چندان بزرگی محسوب نمی‌شود. در خصوص ماده اولیه دارو هم خوشبختانه توانستیم حدود 60 درصد دارو را در داخل کشور با ظرفیت‌های موجود تولید کنیم که آن هم از جمله صنایعی است که سالیان سال است در آن سرمایه‌گذاری کردیم و می‌توان گفت در بسیاری از زمینه‌ها دارای مزیت هستیم. بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها نیز مستلزم نگاه جدی‌تر به توسعه این صنعت در داخل کشور است که همین می‌تواند سبب‌ساز توسعه صادرات باشد و به ما کمک کند.
وضعیت نهایی برچسب اصالت و اعتراض واردکنندگان به کجا رسیده است؟
در طرح برچسب اصالت یکسری ابهامات و مشکلات وجود دارد که اعتراضات شدیدی نیز به آنها می‌شود. اصل اینکه ما کالای سلامت‌محور یا کالاهایی دارای شناسنامه در کشور داشته باشیم، خوب است و اینکه بتوانیم دارویی را از مرحله تولید تا مصرف یعنی تا انتهای کار کنترل کنیم، بسیار خوب است زیرا ما می‌توانیم از این طریق داروی قاچاق را رصد کنیم و اجازه ندهیم کالای قاچاق وارد این مسیر شود. اما این موضوع دو شرط اساسی دارد؛ نخست اینکه مردم متوجه باشند که ما چه فرآیندی ایجاد کرده‌ایم و دانش لازم را داشته باشند تا بتوانند کالای حقیقی را از کالای قاچاق تشخیص دهند که این قسمت به آموزش مردم برمی‌گردد و فکر کنم در این بخش اصلاً کاری نکرده‌ایم! نکته دیگر این است که زیربناهای لازم را برای رسیدن به این مقصود داشته باشیم. طبیعتاً شبکه‌های اینترنت قوی و دسترسی به اینترنت را در تمام نقاط کشور لازم داریم تا بتوانیم این کالا را از ابتدای ورود تا انتهای تولید تعقیب کنیم. این طرح بسیار خوبی است اما متاسفانه به دلیل اینکه زیربناهای مناسبی نداریم به لحاظ امنیتی محافظت از
این سیستم‌ها و اطلاعات سخت است. اما چاره‌ای جز این نیست که به تدریج تابع قانون شویم. اما معتقدم این طرح در ابتدا باید به صورت پایلوت در بخش‌هایی آغاز شود و در این راستا پیشنهادمان این است که ابتدا بر داروهای گران‌قیمت این طرح اعمال شود و به تدریج آن را به بخش‌های دیگر سوق دهیم. اما وزارتخانه زیاد موافق این موضوع نیست و در این زمینه برخی اوقات دچار این اختلاف‌نظرها هستیم. تولیدکنندگان و واردکنندگان دارو، لوازم‌آرایشی و بهداشتی و تجهیزات پزشکی اعتراضات جدی به این مساله دارند. اما وزارت بهداشت عزم خود را جزم کرده که این طرح را عملیاتی کند، ما هم مخالف این کار نیستیم اما بحث این است که شرکت‌ها باید قوام لازم را داشته باشند تا بتوانند این کار را مدیریت کنند. در این قسمت مشکلات بسیاری وجود دارد.
آیا سیاست اعطای مجوز واردات دارو فقط به تولیدکننده به نتایج مثبتی رسیده و اینکه در حال حاضر سکان واردات دارو را کدام شرکت‌ها به دست گرفته‌اند؟ صرفاً واردکنندگان در این عرصه باید فعالیت کنند یا تولیدکنندگان هم مجاز هستند؟
معمولاً وزارت بهداشت مجوزهای واردات را به شرکت‌های واردکننده می‌دهد و در این زمینه تولیدکننده نقشی ندارد. در واقع واردات دارو جدای تولید است. عمدتاً شرکت‌های واردکننده شرکت‌هایی هستند که در ایران هم نمایندگی دارند و از کانال‌های مجازی که دارند، محصولات دارویی‌شان را وارد می‌کنند. شرکت‌های تولیدکننده برای تولید یکسری داروهای تحت لیسانس یا داروهایی با مشارکت شرکت‌های خارجی می‌توانند اقدام کنند. کمااینکه قبل از انقلاب هم این روال بوده و الان هم در دنیا این موضوع رواج دارد. این تیپ داروها را شرکت‌های تولیدکننده می‌توانند برای مدتی وارد کنند و بعد در مسیر تولید قرار دهند تا نهایتاً بتوانند تحت لیسانس تولید داشته باشند. اما اینکه انحصاراً شرکت‌های تولیدکننده به واردات رو بیاورند، نبوده است. در رابطه با بحث واردات دارو ممکن است روزی به کسی مجوز داده شود تا واردات کند، اما
برعکس آن هم ممکن است و شاید این مجوز به برخی افراد داده نشود. اما اگر ما اعلام کنیم که این دارو مورد نیاز کشور است و هر کسی می‌تواند در این فضا فعالیت کند، طبیعتاً رانتی برای کسی باقی نمی‌ماند. بعد اینکه چنین نگاهی را در طول زمان تغییر ندهیم هم مهم است. متاسفانه در رفتارهای اقتصادی و قانونی‌مان ثبات نداریم و شاید یکی از فرصت‌هایی که پس از الحاق به سازمان تجارت جهانی به دست می‌آوریم همین باشد که نمی‌توانیم این قوانین را هر روز تغییر دهیم. باید شرایط‌مان ثابت باشد و قوانین مزاحم را برداریم و قوانینی را که لازم است در فضای کسب و کار باشند جدی بگیریم. متاسفانه آن شفافیت لازم را در فضای کسب و کار و در تمام بخش‌های اقتصادی کشور نداریم و همین موجب می‌شود افرادی که اهل سوءاستفاده هستند از این فرصت‌ها استفاده کنند. بنابراین فکر می‌کنم در حوزه دارو هم لازم است به این نقاط ضعف توجه شود و موانعی که بر سر راه ارتقای این صنعت و بازار است، باید برداشته شود.
آیا وجود کارخانجاتی که داروی خارجی با تغییر برچسب به نام داروی ایرانی می‌فروشند، درست است؟ از این دست تخلف‌ها در بازار دارو تا چه اندازه رایج شده است؟
شخصاً از افراد یا شرکت‌هایی که در بازار مرتکب خلاف می‌شوند، خبر ندارم اما حتماً وزارت ارشاد با این‌گونه تخلفات برخورد خواهد کرد. اما معمولاً شرکت‌های تولیدکننده قراردادی که با شرکت‌های خارجی برای تولید یک فرآورده منعقد می‌کنند، باید در طول اهداف هر دو طرف محقق شود و در این راستا باید خود و شرایط تولیدشان را آماده کنند تا آن شرکت تولیدکننده اجازه دهد آن محصول تولید شود. چون شرکت‌های خارجی قوانین خود را دارند و تا قراردادها منطبق بر این قوانین تنظیم نشود، هیچ سرمایه‌گذاری انجام نخواهد شد. این شرکت‌ها به همین دلیل باید در زمینه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آموزش‌هایی را ببینند که همین موضوع نیازمند زمان است و ممکن است یکی دو سال زمان ببرد. ایرادی که برخی تولیدکنندگان به این طرح می‌گیرند، این است که برخی از شرکت‌های تولیدی یا برخی از شرکت‌های واردکننده به‌رغم توافق دو یا سه‌ساله‌ای که داشتند تا این محصول را به تولید برسانند، این کار را انجام
نداده‌اند. اعتراضی که انجمن سندیکای صاحبان دارویی به این موضوع دارند این است که باید در بستر همان توافق و قراردادی که منعقد شده، این طرح اعمال شود و این مسیری برای واردات یا تعویض برچسب نباشد. اما آن محصولی که به صورت زیرپله‌ای وارد می‌شود، خلاف است و وزارت بهداشت هم حتماً اگر متوجه شود، برخورد خواهد کرد. اگرچه شنیده می‌شود که در برخی از محصولات مکمل گاهی اوقات این تخلف صورت می‌گیرد اما توجه داشته باشید بر محصولات دارویی دیگر قطعاً چنین اتفاقی نخواهد افتاد.
دیدگاه تان را بنویسید