بهبود نسبی

شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی یک شاخص ترکیبی است که از متوسط هشت زیرشاخص بیان‌شده محاسبه می‌شود. فرآیند محاسبه این شاخص به این صورت است که ابتدا به هر یک از زیرشاخص‌ها نمره‌ای بین صفر (رقابت‌پذیری پایین) تا یک (رقابت‌پذیری بالا) داده می‌شود که این نمره میزان رقابت‌پذیری صنعتی در هر بخش را مشخص می‌کند. سپس از هشت زیرشاخص مورد نظر میانگین هندسی گرفته شده و مقدار شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی به دست می‌آید. لازم به ذکر است که این هشت زیرشاخص در فرآیند میانگین‌گیری دارای وزن یکسانی هستند. به عبارتی تمامی این زیرشاخص‌ها تاثیر برابری بر شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی دارند و بهبود شاخص مستلزم بهبود تمامی زیرشاخص‌ها در هر سه حوزه است.

نقش تکنولوژی در شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی

با نگاهی به اجزای تشکیل‌دهنده شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی می‌توان دریافت که صنایع با تکنولوژی متوسط و پیشرفته، نقش مهمی در رقابت‌پذیری صنعتی کشورها ایفا می‌کنند. از این‌رو به نظر می‌رسد ارائه تعریفی از فناوری یا تکنولوژی ضروری باشد.

بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، تعاریف متفاوتی برای فناوری ارائه شده است. هر چند این تعاریف وجوه تمایز زیادی با یکدیگر دارند، اما یکی از مهم‌ترین وجوه مشترک تمامی این تعاریف این است که در آن، فناوری به روش‌های تبدیل داده به ستانده یا روش‌های تولید اطلاق می‌شود.

لال (2000) در مقاله‌ای، نوع جدیدی از تقسیم‌بندی صنایع را بر مبنای سطح فناوری به کار رفته در آنها معرفی کرده که در مطالعات تجربی فراوانی از آنها استفاده شده است. این تقسیم‌بندی صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته را به‌صورت زیر تعریف می‌کند:

صنایع با فناوری متوسط (MT) صنایعی هستند که محصولات آنها بخش اعظم فعالیت‌های صنعتی در اقتصادهای پیشرفته را تشکیل می‌دهد. این محصولات نیازمند سطح نسبتاً بالایی از تحقیق و توسعه، مهارت‌های پیشرفته و دوره یادگیری طولانی هستند. محصولات این گروه به سه دسته MT1 (خودروسازی)، MT2 (صنایع شیمیایی و فلزات پایه) و MT3 (سایر محصولات) تقسیم می‌شوند.

صنایع با فناوری پیشرفته (HT) صنایعی هستند که نیازمند سطح بالای فناوری و پویایی، هزینه‌های تحقیق و توسعه فراوان و دانش طراحی محصول هستند. این محصولات همچنین متکی به زیرساخت‌های قوی، نیروی انسانی بسیار متخصص، ارتباط قوی بین بنگاهی و ارتباط بنگاه‌ها با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها هستند. صنایع با فناوری پیشرفته به دو دسته HT1 (محصولات الکترونیکی) و HT2 (سایر محصولات) تقسیم می‌شوند.

در ادامه، به بررسی میزان شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی در ایران و مقایسه آن با سایر کشورهای جهان پرداخته خواهد شد.

رتبه‌بندی کشورها بر اساس شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی و روند عملکردی ایران

سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) در گزارش‌های خود 140 کشور جهان را بر مبنای شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی رتبه‌بندی می‌کند. در جدیدترین گزارش این سازمان بین‌المللی که بر مبنای اطلاعات سال 2012 ارائه شده است، ایران با کسب نمره 0431 /0 از یک، در جایگاه 67 جهان جای دارد. بر این اساس، ایران با توجه به این شاخص در دسته کشورهای متوسط جهان از لحاظ رقابت‌پذیری صنعتی جای می‌گیرد. در بالای این رتبه‌بندی کشورهایی نظیر آلمان (5539 /0)، ژاپن (4855 /0)، ایالات متحده آمریکا (4374 /0)، کره جنوبی (4144 /0) و چین (3462 /0) دیده می‌شوند. همچنین کشورهای اتیوپی، اریتره و تونگا نیز با صفر امتیاز در انتهای این لیست قرار دارند.

بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد معمولاً کشورهای صنعتی با درآمد بالا در این رتبه‌بندی از جایگاه بهتری برخوردارند. جایگاه برخی از کشورهای منتخب در این رتبه‌بندی عبارت است از: سوئیس 6، سنگاپور 7، هلند 8، بلژیک 9، ایرلند 10، تایوان 11، فرانسه 12، ایتالیا 13، بریتانیا 14، ترکیه 30،‌ روسیه 32، عربستان سعودی 37، قطر 43، هند 44، کویت 49، امارات متحده عربی 53، ایران 67، پاکستان 73، اردن 75، لبنان 85، آذربایجان 112 و عراق 136. شکل 2 وضعیت کشورهای جهان را بر اساس شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد.

با بررسی روند تاریخی این شاخص می‌توان دریافت که کشورهای آلمان و ژاپن از سال 1990 تاکنون دو کشور بالای این لیست بوده‌اند و کشور ایالات متحده آمریکا نیز از آن زمان تاکنون در جایگاه سوم قرار داشته است. ایران نیز از سال 1990 تاکنون با نوساناتی در رتبه خود مواجه بوده است که در نمودار 1 قابل مشاهده است. رتبه ایران در بهترین حالت، در سال 2009 رخ داده است و در این سال ایران توانست جایگاه 58 جهان را از آن خود کند.

همان‌طور که در نمودار1 مشاهده می‌شود، از سال 1990 تا 2009 به‌طور متوسط رتبه ایران بهبود یافته، به‌طوری‌که در سال 2009 رتبه ایران به 58 جهان نیز رسیده است. با این حال از سال 2010 تا 2012 جایگاه جهانی ایران بر مبنای شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی تضعیف شده و ایران در سال 2012 به رتبه 67 جهان تنزل یافته است.

وضعیت ایران در میان کشورهای آسیای جنوبی و مرکزی

بر اساس بررسی‌های انجام‌شده سهم ارزش افزوده محصولات صنعتی کشورهای آسیای جنوبی و مرکزی از ارزش افزوده محصولات صنعتی جهان 6 /5 درصد و سهم تجارت محصولات صنعتی این کشورها از تجارت محصولات صنعتی جهان شش درصد است.

رقابت‌پذیری صنعتی در کشورهای این منطقه کاملاً متفاوت از یکدیگر است. تایلند که در صدر کشورهای این منطقه قرار دارد، با جایگاه جهانی 26 در دسته کشورهای برتر از لحاظ رقابت‌پذیری صنعتی جای می‌گیرد. این در حالی است که کشورهای اندونزی، هند، فیلیپین و ویتنام در دسته بالاتر از متوسط قرار دارند. همچنین کشورهای ایران، پاکستان،‌ بنگلادش و سریلانکا در دسته متوسط، برونئی و کلمبیا در دسته پایین‌تر از متوسط و درنهایت کشور نپال در دسته ضعیف قرار دارند.

جدول 1، رتبه‌بندی این کشورها را بر مبنای شاخص رقابت‌پذیری صنعتی در منطقه و در جهان نشان می‌دهد.

وضعیت ایران بر مبنای زیرشاخص‌ها

با توجه به اجزای هشت‌گانه شاخص رقابت‌پذیری صنعتی، می‌توان گفت وضعیت این شاخص در هر کشور وابسته به وضعیت تولید و وضعیت صادرات آن کشور است. در این بخش برای بررسی بهتر رقابت‌پذیری صنعتی در ایران و کشف نقاط قوت و ضعف، وضعیت ایران را بر مبنای زیرشاخص‌ها مورد بررسی قرار داده‌ایم. برای این منظور ابتدا با تهیه و ارائه جدول 2 مقادیر هر یک از زیرشاخص‌ها برای ایران مشخص و با برخی کشورهای منتخب مقایسه شده است.

در نگاه اول به جدول 2 به نظر می‌رسد بهترین وضعیت ایران (در مقایسه با سایر کشورهای جدول) در زیرشاخص «سهم ارزش افزوده صنایع با تکنولوژی متوسط و پیشرفته از ارزش افزوده کل صنعت» باشد. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد در میان زیرشاخص‌ها، بهترین رتبه ایران در جهان متعلق به بخش ضریب نفوذ صنعت است. ایران از لحاظ زیرشاخص ضریب نفوذ صنعت رتبه 35 جهان را داراست. این زیرشاخص، همان‌طور که پیشتر بیان شد، از جمع خطی «سهم ارزش افزوده صنایع با تکنولوژی متوسط و پیشرفته از ارزش افزوده کل صنعت» و «سهم ارزش افزوده صنعت از GDP» محاسبه می‌شود. بهترین کشورها بر مبنای این زیرشاخص به ترتیب کشورهای سنگاپور (که نمره 866 /0 را در زیرشاخص ضریب نفوذ صنعت و رتبه هفت را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است)، تایلند (که نمره 781 /0 را در زیرشاخص ضریب نفوذ صنعت و رتبه 26 را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) و ایرلند (که نمره 778 /0 را در زیرشاخص ضریب نفوذ صنعت و رتبه 10 را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) هستند.

پس از زیرشاخص ضریب نفوذ صنعت، رتبه ایران در زیرشاخص «سهم ارزش افزوده هر کشور از ارزش افزوده صنعتی جهان» بهترین وضعیت را داراست. ایران در این زیرشاخص رتبه 37 جهان را داراست. این شاخص نشان‌دهنده عملکرد نسبی کشورها و تاثیر آنها بر تولیدات صنعتی جهان است. برترین کشورها بر مبنای این زیرشاخص کشورهای ایالات متحده آمریکا (که نمره 348 /19 را در این زیرشاخص و رتبه سوم را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است)، چین (که نمره 647 /16 را در این زیرشاخص و رتبه پنجم را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) و ژاپن (که نمره 393 /11 را در این زیرشاخص و رتبه دوم را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) هستند.

از دیگر زیرشاخص‌هایی که سبب بهبود جایگاه ایران در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی شده است، می‌توان زیرشاخص «سهم تجارت هر کشور از تجارت صنعتی جهان» را نام برد. این شاخص بیانگر جایگاه نسبی رقابتی کشورها در بازارهای بین‌المللی است. بر مبنای این زیرشاخص ایران جایگاه 49 جهان را از آن خود کرده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که برترین کشورها بر مبنای این زیرشاخص، کشورهای چین (که نمره 986 /15 را در این زیرشاخص و رتبه پنجم را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است)، آلمان (که نمره 018 /10 را در این زیرشاخص و رتبه اول را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) و ایالات متحده آمریکا (که نمره 274 /8 را در این زیرشاخص و رتبه سوم را در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی کسب کرده است) هستند.

رتبه ایران در سایر زیرشاخص‌ها نیز در جدول 3 آمده است.

همان‌طور که در جدول3 مشاهده می‌شود، عوامل عمده‌ای که باعث بهبود رتبه ایران در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی شده‌اند، عبارتند از «ضریب نفوذ صنعت» و «سهم ارزش افزوده هر کشور از ارزش افزوده صنعتی جهان». به عبارتی از میان دو عامل تولید و صادرات، بخش تولید بوده که باعث بهبود رقابت‌پذیری صنعتی در ایران شده است. رتبه ایران در بخش صادرات (نظیر زیرشاخص‌های «صادرات سرانه محصولات صنعتی» یا «کیفیت صادرات») چندان جالب نبوده و کمتر از رتبه جهانی شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی است. از این‌رو می‌توان نقطه قوت ایران را در بخش تولیدات در نظر گرفت. به این معنی که تولیدات ایران از سطح قابل قبولی برخوردار بوده و توان رقابتی خوبی دارد، اما عدم توجه به بخش صادراتی این محصولات سبب شده تا رقابت‌پذیری آنها در عرصه جهانی نمود پیدا نکند.

جمع‌بندی

با توجه به مباحث مطرح شده، جایگاه رقابت‌پذیری صنعتی ایران در جهان، از زمان محاسبه و انتشار این شاخص (از سال 1990) بهبود داشته است. هرچند در سال‌های اخیر این روند رو به رشد متوقف شده و از سال 2010 جایگاه ایران بر مبنای این شاخص تنزل داشته، اما همچنان جایگاه ایران در حد متوسط جهانی قرار دارد. با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، مهم‌ترین عامل بهبود رقابت‌پذیری صنعتی در ایران، بالا بودن سهم ارزش افزوده صنایع با تکنولوژی متوسط و پیشرفته از ارزش افزوده کل صنعت است. به عبارتی می‌توان یکی از عوامل اصلی بهبود رقابت‌پذیری صنعتی در ایران طی سال‌های مورد بررسی را استفاده از تکنولوژی‌های متوسط و پیشرفته در فرآیند تولید دانست. علاوه بر این، ایران توانسته با ایجاد ارزش افزوده مناسب، سهم قابل توجهی از ارزش افزوده تولیدات صنعتی جهان را از آن خود کند. یکی از دلایل این امر می‌تواند جمعیت بالای ایران نسبت به بسیاری از کشورهای جهان باشد. بر اساس منابع آماری بین‌المللی، ایران بیش از 08 /1 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است.

بررسی‌ها همچنین نشان از وجود ضعف‌هایی در بخش صادراتی ایران دارد. به این معنی که می‌توان با سیاست‌های مشوق صادراتی و حضور در بازارهای جهانی، میزان رقابت‌پذیری محصولات صنعتی در بخش صادراتی را افزایش داده و به بهبود وضعیت ایران در شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی کمک کرد.

منابع:

1- Competitive Industrial Performance (CIP) Index

2- United Nations Industrial Development Organization (UNIDO(