صادرات نامرئی

اردشیر اروجی/کارشناس برنامه‌ریزی گردشگری و میراث فرهنگی

گردشگری را صادرات نامرئی نامیده‌اند، که عمدتاً حجم گردشگری ورودی به کشور را شامل می‌شود که برای کشور میزبان ارزآوری و اشتغالزایی به همراه دارد، حجم و گردش مالی (ترنور مالی) این صادرات در جهان در سال 2015 به لحاظ تعداد گردشگر بالغ بر حدود یک میلیارد و 200 میلیون نفر و به لحاظ ارزآوری مستقیم بالغ بر حدود 1300 میلیارد دلار بوده است و این صنعت را به لحاظ گردش مالی در رده سوم تا ششم گروه صنایع (نظامی، نفت، فناوری اطلاعات، حمل و نقل و خودرو) قرار داده‌اند.
گردشگران ورودی به کشور ما در سال 1394 بالغ بر پنج میلیون و 200 هزار نفر اعلام شده که حدود 5 /0 درصد گردشگری جهانی را شامل می‌شود و به لحاظ درآمد ارزی با معیار 1500 دلار برای هر گردشگر رقم هفت میلیارد و 800 دلار اعلام شده که 6 /0 درصد درآمد گردشگری جهانی را شامل می‌شود.
متاسفانه به دلیل نداشتن پایگاه آماری گردشگری که به طور مستمر و حداقل هر سه ماه یک بار آمار گردشگران سه حوزه گردشگری (ورودی، خروجی و داخلی) را دقیق و بهنگام ارائه کند، آمار گردشگری اعلام‌شده عمدتاً در مصاحبه‌ها و به‌طور شناور اعلام می‌شود که غیردقیق و بسیار خوش‌بینانه است. همچنین به دلیل عدم راه‌اندازی سیستم حساب‌های اقماری گردشگری هزینه‌کرد گردشگران نیز غیرقابل اتکا و بسیار خوش‌بینانه اعلام می‌شود، برای نمونه سازمان جهانی گردشگری میانگین هزینه‌کرد گردشگران کشورهای خاورمیانه را حدود 800 دلار اعلام می‌کند نه 1500 دلار که اگر با این معیار حساب کنیم درآمد گردشگری کشور ما در سال 1394 به عدد چهار میلیارد و 200 میلیون دلار کاهش پیدا خواهد کرد و نسبت گردشگری ایران از در‌آمد جهانی به رقم 3 /0 درصد می‌رسد که با توجه به نوع گردشگران ورودی به ایران که 50 درصد آنها گردشگر زیارتی و از کشورهای نسبتاً فقیر منطقه هستند به واقع نزدیک‌تر است و با توجه به نوع گردشگران ورودی به کشور و آن آمار خوش‌بینانه که 5 /0 درصد تعداد گردشگران جهانی را داریم داشتن 6 /0 درصد درآمد غیرقابل توجیه بوده و 3 /0 درصد منطقی‌تر به نظر می‌رسد.
با توجه به این مهم که ایران دارای تاریخ و فرهنگ بسیار کهن بوده و در واقع یکی از هفت کشور تمدن‌ساز بشری شامل چین، هند، ایران، بین‌النهرین، مصر، یونان و روم است و از تنوع اقلیمی و فرهنگی فراوان بهره‌مند است به نحوی که به اعتراف سازمان‌های بین‌المللی یونسکو و سازمان جهانی گردشگری ایران رتبه دهم را در محوطه‌ها و بناهای تاریخی و رتبه پنجم را در جاذبه‌های طبیعت‌گردی و صنایع‌دستی دارا است، درصدهای جذب گردشگر ما بسیار ضعیف و نا‌همخوان با منابع و جاذبه‌های گردشگری کشور است.
برای تحلیل این موضوع لازم است به بررسی هفت مولفه مهم صنعت گردشگری بپردازیم که عبارتند از:

1- جاذبه‌های گردشگری
2- حمل و نقل
3- اقامت و هتل‌ها
4- پذیرایی، رستوران و غذا
5-‌ بازار خرید و سوغات
6- خدمات اختصاصی گردشگری
7- مدیریت گردشگری

1- جاذبه‌های گردشگری: در دوران جهانی‌شدن (گلوبالیسم) کشورهای مختلف بر اساس مزیت‌های نسبی خود در جهان نقش ایفا می‌کنند، حال ببینیم مهم‌ترین مزیت نسبی کشور ایران در جهان چیست، آیا ایران را در جهان به‌عنوان یک کشور صنعتی می‌شناسند یا یک کشور مستعد کشاورزی، در کشورهای توسعه‌یافته جهان برای کدام‌یک از صنایع ما با سرمایه‌گذاری خودشان نمایشگاه دائمی تشکیل داده‌اند و از آن بهره‌برداری می‌کنند، برای صنایع یا کشاورزی ما؟ برای هیچ‌کدام، آنها برای معرفی تاریخ و تمدن ایران با سرمایه‌گذاری خودشان نمایشگاه دائمی تشکیل داده و از آن بهره‌برداری می‌کنند. مهم‌ترین بخش موزه لوور در پاریس که میلیون‌ها نفر بازدیدکننده دارد به معرفی تاریخ و تمدن ایران تعلق گرفته است. همچنین بخش اعظم موزه بریتیش میوزیوم لندن به هنر دوره اسلامی ایران تعلق دارد، در موزه متروپولیتن نیویورک که از مشهورترین موزه‌های جهان است بخش مهمی به هنر ایران اختصاص داده شده است، همین‌طور در سایر موزه‌های معروف جهان، پس مهم‌ترین مزیت نسبی کشور ایران در جهان معرفی تاریخ و تمدن این کشور باستانی است، ولی آیا ما این مزیت را به‌خوبی شناخته‌ایم و آن را به‌خوبی در جهان معرفی کرده‌ایم!
در دوران جهانی‌شدن یکی از جذابیت‌ها برای گردشگران تنوع اقلیمی و فرهنگی است، ایران به لحاظ اقلیمی و هم به لحاظ فرهنگی گنجینه‌ای از تنوع‌های سازگار است، به لحاظ اقلیمی از 13 اقلیم متنوع جهان دارای 11 اقلیم متنوع بوده و حتی در طول سال عموماً سه تا چهار اقلیم را همزمان در گستره جغرافیایی کشور تجربه می‌کند و دارای حدود 7500 گونه گیاهی ممتاز و بیش از 1130 گونه جانوری متنوع شامل آبزیان، پرندگان، پستانداران، خزندگان و دوزیستان است، همچنین ایران دارای 20 منطقه زیست‌محیطی تحت حفاظت و 427 منطقه مستعد طبیعت‌گردی مانند کویر مرنجاب، تالاب‌ها و برکه‌ها، دریاچه‌ها، جنگل‌های باستانی هیرکانی، سواحل آبی شمال و جنوب، سواحل مرجانی چا‌بهار، کیش و قشم، جنگل‌های زیبای حرا در قشم که هرکدام می‌تواند موضوع طبیعت‌گردی بسیاری از گردشگران علاقه‌مند قرار گیرد.
اما به لحاظ تنوع فرهنگی، ایران کلکسیون زندگی مسالمت‌آمیز ادیان، مذاهب و خرده‌فرهنگ‌های متنوع است که همزیستی مسالمت‌آمیزی در قالب فرهنگ ایرانی با هم دارند مانند ادیان اسلامی، مسیحی و کلیمی با مذاهب مختلف و خرده‌فرهنگ‌های کرد، ترک، لر، ترکمن، فارس، بلوچ، سیستانی، خوزستانی، گیلکی، مازندرانی و... که هر کدام آیین، مراسم، صنایع‌دستی، هنر و معماری جذاب و متنوع خود را دارند.
این تنوع اقلیمی و فرهنگی باعث ایجاد جاذبه برای گردشگران با علایق مختلف از جمله گردشگران علاقه‌مند به موضوعات تاریخی فرهنگی، صنایع‌دستی و سوغات، شناخت ادیان و مذاهب، طبیعت‌گردی، ورزشی، ماجراجویانه، کویر‌نوردی، روستاهای شگفت‌انگیز و... شده است، همچنین به علت اکثریت مسلمان جامعه ایران گردشگری حلال می‌تواند موضوعی مناسب برای جذب گردشگران باشد و به لحاظ وجود منابع آب گرم معدنی، طبیعت زیبا و متخصصان و تجهیزات پزشکی کشور ایران مستعد رشد گردشگری سلامت در شاخه‌های درمانی، پزشکی و تندرستی است. این جذابیت‌ها می‌تواند برای گردشگران خسته از یکنواختی جهان امروز بسیار دوست‌داشتنی باشد، حال اگر به این موضوع غذاهای متنوع و مهمان‌نوازی ایرانی‌ها را نیز اضافه کنیم جذابیتی بی‌نظیر خواهد بود.
2- وضعیت حمل و نقل: وضعیت حمل و نقل کشور به لحاظ تاسیسات حمل و نقل یعنی جاده‌ها، بزرگراه‌ها، تجهیزات جاده‌ای، خطوط ریلی و وضعیت ترمینال‌ها و رستوران‌های بین‌راهی و به لحاظ ناوگان حمل و نقل یعنی اتوبوس‌ها، واگن‌ها و هواپیماها به علت عدم سرمایه‌گذاری لازم فرسوده شده و شدیداً با کمبودهای بسیاری مواجه‌اند و پاسخگوی رشد شتابان گردشگری در حوزه داخلی و ورودی نیستند، برای نمونه حمل و نقل هوایی کشور دارای 250 هواپیمای نیمه‌عمر است که علاوه بر اورهال کردن آنها نیازمند 400 فروند هواپیمای جدید نیز هست.
3- وضعیت اقامت و هتل‌ها: تعداد کل اقامتگاه‌های کشور اعم از مهمانپذیرها، هتل آپارتمان‌ها، هتل‌های درجه‌بندی‌شده و... حدود 1100 دستگاه است که به لحاظ عدم سرمایه‌گذاری عمدتاً فرسوده و از رده خارج هستند به‌خصوص که از این تعداد فقط 130 هتل دارای درجه 3 و 4 هستند که مورد استفاده گردشگران خارجی قرار می‌گیرند که آنها نیز نیاز به سرمایه‌گذاری برای اورهال شدن دارند، به اضافه احداث 400 هتل 3 و 4 ستاره جدید برای پاسخگویی به رشد گردشگری کشور.
4- رستوران‌های درون‌شهری: این رستوران‌ها عمدتاً درجه‌بندی نشده‌اند، تنوع غذایی آنها و سیستم سرویس‌دهی و پذیرایی آنها به لحاظ عدم آموزش کارکنان از استاندارد لازم برخوردار نیست.
5- بازار خرید و سوغات: در اکثر شهرهای تاریخی کشور بازارهای سنتی با جاذبه‌های تاریخی فرهنگی و راسته بازارها مملو از کالاهای متنوع زمینه مناسب جذب گردشگران را فراهم می‌کند، هر چند این بازارها نیازمند مرمت، بازسازی و آموزش کارکنان آنهاست ولی لازم است در اکثر شهرها ضمن تلاش برای تهیه بسته‌بندی‌های مناسب برای صنایع‌دستی و سوغات محلی، بازارچه‌های مناسب عرضه این نوع کالاها نیز ایجاد شود.
6- خدمات اختصاصی گردشگری: این خدمات از طیف وسیعی برخوردار است که در اکثر آنها صنعت گردشگری ما با مشکل مواجه است مانند خدمات تورگردانی و تورلیدری، طراحی، برنامه‌ریزی، معرفی بسته‌ها و محصولات گردشگری با کیفیت و قیمت رقابتی، سیستم جامع و بین‌المللی رزرواسیون حمل و نقل و هتل، خدمات فناوری اطلاعات در بخش گردشگری مانند سیستم کارت‌های اعتباری بین‌المللی، ویزای الکترونیکی، خدمات راهنمایان گردشگری چندزبانه، خدمات بانکی و بیمه‌ای مناسب، خدمات آموزشی به کلیه کارکنان صنعت گردشگری و حداقل دوزبانه شدن آنها، خدمات بازاریابی و تبلیغات مناسب خصوصاً توجه کافی به مطالعات بازار گردشگری کشورهای هدف گردشگری کشور و کشورهای منطقه و رقبای گردشگری.
7- مدیریت گردشگری کشور: مدیریت گردشگری کشور در حوزه‌های بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای، محلی و موضوعی علمی نیست و هنوز به روش سنتی عمل می‌شود به همین علت هنوز سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، هدایت، حمایت، کنترل و ارزشیابی در این صنعت بدون برنامه جامع بلندمدت و به‌صورت جزیره‌ای اقدام می‌شود لذا هماهنگی‌های انجام‌شده شکننده و بعضاً به جای هم‌افزایی مانع رشد این صنعت می‌شوند و به‌رغم تدوین شش برنامه گردشگری طی 70 سال ایجاد سازمان متولی گردشگری هر رئیسی که منصوب می‌شود می‌خواهد برنامه خود را تدوین و اجرا کند که متاسفانه مهلت تهیه و تصویب یا اجرا را پیدا نمی‌کند و باز کارها بدون برنامه جامع انجام می‌شود.

ارائه راهکارها: هرچند پس از توافق برجام موانع بین‌المللی بر سر راه رشد و توسعه گردشگری کشور برداشته شد و ایران‌شناسی در جهان جای خود را به ایران‌هراسی داد و تمایل گردشگران برای ورود به کشورمان افزایش یافت ولی به دلیل مشکلاتی که به آنها اشاره شد به‌رغم اقدامات مثبت دولت مبنی بر صدور روادید فرودگاهی ابتدا 30روزه و قابل تمدید تا سه ماه برای 190 کشور، معافیت‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذارانی که اقدام به ساخت هتل می‌کنند و همچنین دفاتر خدمات گردشگری که اقدام به جذب گردشگر خارجی می‌کنند، راه‌اندازی دفاتر معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران در حدود 25 کشور جهان و انجام اقداماتی برای صدور ویزای الکترونیکی و کارت‌های اعتباری بین‌المللی، هنوز نیازمند اقدامات اساسی‌تر برای هموار کردن رونق و توسعه گردشگری کشور و استفاده بهینه از جاذبه‌های گردشگری کشور هستیم که به آنها اشاره می‌کنیم.
تهیه پایگاه آماری جامع گردشگری در حوزه‌های داخلی، ورودی و خروجی به نحوی که دسترسی به آمارهای مستمر، بهنگام و دقیق برای همه پژوهشگران، برنامه‌ریزان، خبرنگاران و سرمایه‌گذاران فراهم باشد تا به این اختلاف آماری پایان داده شود و تهیه حساب‌های اقماری گردشگری که میزان گردش مالی، ارزش افزوده ناشی از گردشگری و سهم گردشگری در تولید نا‌خاص داخلی را دقیق مشخص می‌کنند، امکان‌پذیر شود.
تهیه و تصویب برنامه راهبردی گردشگری کشور و اقدام بر اساس آن تا به ‌عنوان یک میثاق ملی نصب‌العین کلیه دستگاه‌های ذی‌ربط قرار گرفته و جزیره‌ای عمل کردن تبدیل به هم‌افزایی برای رشد و توسعه گردشگری شود.
جذب و هدایت سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف این صنعت با توجه به نیاز فراوان بخش‌های مختلف این صنعت از جمله در بخش تاسیسات، تجهیزات و ناوگان حمل و نقل، در بخش ساخت هتل‌ها، در بخش پذیرایی‌های بین‌راهی و رستوران‌های شهری، در بخش خدمات اختصاصی گردشگری خصوصاً آموزش کارکنان و حوزه فناوری اطلاعات، گردشگری و...

اتخاذ مدیریت علمی: به‌کارگیری نیروهای متخصص و با تجربه گردشگری و مدیریت این صنعت بر اساس برنامه جامع گردشگری مصوب و برنامه‌های اجرایی آن.