توسعه مراودات اقتصاد و مبادلات تجاری با هندوستان در گفت‌وگو با محمدمهدی بهکیش
هند برای ما یک شانس است
هندی‌ها شریک تجاری صبور ما هستند. چه در دوران پیش از تحریم و چه در سال‌های سخت تحریم، تجارت با ایران را با روندی فزاینده و حتی تحت فشارهای آمریکا ادامه داده‌اند. مجموعه عوامل جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی و سیاسی دو کشور را به نوعی به یکدیگر پیوند داده است که نمی‌توانند از ظرفیت‌های هم چشم بپوشند. اما اکنون مساله شکل مهم‌تری به خودش گرفته است. محمدمهدی بکیش، اقتصاددان و دبیرکل کمیته ایرانی اتاق بازرگانی بین‌الملل معتقد است اقتصاد ما باید با اقتصاد هند ممزوج شود تا بتواند در سال‌های آتی صادرات غیرنفتی داشته باشد. صادراتی که برای اقتصاد ما رشد و اشتغال به بار خواهد آورد.
مساله رابطه اقتصادی ما با هند طی چند سال اخیر بسیار پررنگ شده است. به ویژه اینکه هند در سال‌های تحریم به‌رغم فشارهای بین‌المللی، یکی از شرکای قوی تجاری ما بود. اخیراً شما در میزگرد چشم‌انداز اقتصاد ایران به این مساله اشاره داشتید که هندوستان می‌تواند به عنوان یک اقتصاد مکمل، ضامن توسعه صادرات و رشد اقتصادی ما در سال‌های آینده باشد. مطرح کردن این ایده چه پیش‌فرض‌هایی دارد که بتوان سیاستگذار را به توجه به آن ترغیب کرد؟
همان‌طور که در آن میزگرد عنوان کردم هند یک اقتصاد مکمل برای اقتصاد ماست؛ یا لااقل می‌توان عنوان کرد که در مقام مقایسه با هر یک از کشورهای همسایه یا کشورهای منطقه، به فاصله یک کشور، هند مکمل‌ترین و احتمالاً بهترین شریک تجاری ما برای آینده است. برای تایید و تصدیق این ایده در کوتاه‌مدت می‌توان مطالعاتی ابتدایی روی تولیدات ایران و هند و صادرات و واردات دو کشور داشت که من مطالعه‌ای برای اتاق ایران در این زمینه انجام داده‌ام. برای بلندمدت نیز باید مطالعاتی عمیق‌تر روی سرمایه‌گذاری‌های مشترک در مکان‌های مناسب و حوزه‌های دارای مزیت برای هر دو کشور انجام داد. اگر به واردات هند دقت کنید کالاهایی می‌بینید که اتفاقاً در فهرست کالاهای صادراتی ماست؛ کالاهایی مانند نفت و گاز، محصولات پتروشیمی، مواد شیمیایی، پلاستیک، کود شیمیایی. از این‌رو اگر بخواهیم صادراتی امن و پایدار داشته باشیم، هند بزرگ‌ترین کشوری است که می‌تواند بخش عمده‌ای از صادرات ما را جذب کند. هند حدود چهار میلیون بشکه نفت در روز وارد می‌کند. صادرات نفت ما در حال حاضر معادل دو میلیون و 100 هزار بشکه در روز است که می‌تواند افزایش پیدا کند. در این میان با توجه
به نیاز فعلی و فزاینده هند به نفت، این کشور می‌تواند بیشترین سهم از نفت خام ما را جذب کند. هند خودش حدود 700هزار بشکه در روز نفت تولید می‌کند. اما این تولید سهم اندکی از نیازش را پوشش می‌دهد و با توجه به نیاز فزاینده‌اش همچنان باید خرید نفت را افزایش دهد. حتی اگر ما جذابیت‌های کافی برای این کشور ایجاد کنیم ممکن است بتوانیم سهم خودمان را در نفت وارداتی هند افزایش دهیم و بر دیگر تامین‌کنندگان نفت این کشور پیشی بگیریم که مستلزم بهبود روابط اقتصادی و همکاری‌های مشترک است. در همین حوزه انرژی، هند می‌تواند بهترین مشتری برای گاز طبیعی ما باشد. رشد اقتصادی هند در حال حاضر بیش از هفت درصد است. در یک دهه گذشته نیز رشد اقتصادی هند در همین حدود بوده است. البته تلاطماتی به دلیل اتخاذ برخی سیاست‌های پولی در رشد هند دیده شد اما پیش‌بینی می‌شود که هند بتواند این نرخ رشد را به‌طور پایدار و مداوم در یک چشم‌انداز میان‌مدت حفظ کند. اما برای حفظ و تداوم این نرخ رشد قاعدتاً باید مصرف نفت و گاز در این کشور افزایش یابد. همان‌طور که می‌دانیم هند نیاز فزاینده‌ای به برق دارد. در حال حاضر هم حدود 65 درصد از برق مورد نیاز خود را در
نیروگاه‌های گازی تولید می‌کند. نزدیک به 17 درصد آن در نیروگاه‌های آبی، دو درصد در نیروگاه‌های اتمی و بقیه از منابع تجدیدپذیر تولید می‌شود. نتیجه اینکه هند برای سال‌های طولانی در آینده مصرف‌کننده هیدروکربور مشتمل بر نفت و گاز خواهد بود که بهترین فرصت و ظرفیت برای ماست. ضمن اینکه هند روی منابع تجدیدپذیر برای تولید انرژی کار می‌کند و پیشرفت خوبی داشته است. علاوه بر نفت و گاز این حوزه نیز می‌تواند محل همکاری‌های مشترک ما در حوزه انرژی باشد که انتفاع دوجانبه دارد و حتی بیش از نفت و گاز می‌تواند برای هندی‌ها جذابیت داشته باشد.
علاوه بر حوزه انرژی، وضعیت همکاری ما با هند در سایر بخش‌ها چه چشم‌اندازی دارد؟
هند بخش کشاورزی بسیار گسترده‌ای دارد. حدود 50 درصد از نیروی کار هند در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند و این بخش 16 درصد تولید ناخالص داخلی هند را تامین می‌کند که اگر چه به نسبت خدمات و صنعت سهم کمتری دارد اما از نظر اشتغال در هند بسیار مهم است. هند به دلیل کشاورزی وسیع، مصرف‌کننده بسیار گسترده مواد شیمیایی و محصولات پتروشیمی ما مانند کود و سموم است. علاوه بر اینکه فکر می‌کنم می‌توان از ظرفیت بالای تولید هند در بخش کشاورزی برای کار مشترک استفاده کرد. محصولات مورد نیاز ما که با آب و هوای هند سازگاری دارند می‌توانند توسط خود ما در آنجا تولید شوند. مساله‌ای که من معتقدم باید روی آن خوب فکر کنیم تا بتوانیم به توسعه همکاری‌ها با هند برسیم، دوطرفه فکر کردن است. اگر فکر کنیم که می‌توانیم در یک جاده یک‌طرفه با هند مبادلات تجاری داشته باشیم اشتباه است. به این صورت نمی‌توانیم زیاد به هند نزدیک شویم. لذا توصیه‌ام این است که حتماً دیدی دوجانبه داشته باشیم.
در چه حوزه‌هایی می‌توانیم با کشور هند همکاری و مشارکت داشته باشیم؟ به نحوی که به گفته شما جذابیت‌هایی برای هندی‌ها هم ایجاد شود و تمایل به گسترش روابط اقتصادی با ما داشته باشند؟
به‌طور مصداقی می‌توانم از صنعت خودرو نام ببرم. درست است که خودروسازی هند از نظر تکنولوژی در سطح اروپا نیست اما مزیت آن این است که به بازار داخلی بزرگی وصل است. یعنی همان علاقه‌ای که اروپایی‌ها دارند که با ما در صنعت خودرو شریک شوند، یعنی دسترسی به بازار داخلی کشور ما، در مشارکت ما با هندی‌ها صدق می‌کند. هند البته از نظر فناوری و تکنولوژی در این صنعت از ما وضعیت بهتری دارد. دلیل ساده‌اش این است که صادرات خودرو دارد، البته نه از جنس صادراتی که خودروسازی ما انجام می‌دهد. صنعت خودرو ما نباید همه تخم‌مرغ‌هایش را در سبد همکاری با کشورهای اروپایی مثل فرانسه و آلمان بگذارد که آن هم تنها هدف‌اش تامین نیاز بازار داخلی ماست. خودروساز ما بهتر است به هند برود که دسترسی به یک بازار بزرگ دارد. شراکت با هندی‌ها در صنعت خودرو علاوه بر بهبود تکنولوژی و تولید برای یک بازار بسیار بزرگ، می‌تواند منجی صنعت قطعه‌سازی ما هم باشد. خوشبختانه قطعه‌سازان ایرانی در سال‌های اخیر رشد بسیار خوبی داشته‌اند. از نظر تعداد شرکت‌های قطعه‌سازی فعال رشد بسیار خوبی داشته‌ایم و از نظر کیفیت قطعات نیز، به سطح نسبتاً قابل قبولی رسیده‌ایم که می‌تواند باعث افزایش ظرفیت همکاری دو کشور شود. در حوزه صنعت فولاد، با توجه به اینکه این صنعت در کشور ما دچار مشکلات ساختاری متعدد است می‌توانیم باب همکاری مشترک با هند را باز کنیم. در صنعت فناوری اطلاعات که پیشرفت هندی‌ها زبانزد است می‌توانیم بسیار از هندی‌ها یاد بگیریم. هم بخشی از نیازمان را از هند تامین کنیم و هم اینکه برای بهبود این صنعت در داخل با آنها همکاری کنیم. تردیدی نیست که هند توانسته است از دهه 1990 به بعد اقتصاد خوبی را شکل دهد. آمارهای کلان اقتصاد هند بسیار خوب و قابل توجه است. نرخ بیکاری در هند تک‌رقمی و حدود هفت درصد است. نرخ تورم بسیار پایین و برابر پنج درصد و نرخ رشد اقتصادی بیش از هفت درصد است. حتی در مساله توزیع درآمد و ضریب جینی هم وضعیتی بهتر از ما دارند. ضریب جینی در هند حدود 33 و در ایران حدود 37/0 است. البته هند بدهی خارجی بسیار بیشتری نسبت به ما دارد که بخشی از آن به دلیل بیشتر بودن مراوداتش با سایر کشورهاست. نرخ بهره بانک مرکزی در هند 7/7 درصد است، و نسبت نرخ بهره معقول‌تری نسبت به ما دارند. هند در سال 2015 معادل 287 میلیارد دلار صادرات و 432 میلیارد دلار واردات داشته است، بنابراین یک تراز تجاری منفی حدوداً 150 میلیارد دلاری دارند. از این نظر است که معتقدم اگر هدف ما از نزدیک شدن به هند بدتر کردن این تراز تجاری به نفع خودمان باشد با استقبال مواجه نمی‌شویم و هندی‌ها با ما همکاری چندانی نخواهند داشت. ضمناً این را یادتان باشد که در یک دیدگاه کلی ما از تیپ اروپایی بیشتر خوشمان می‌آید. به اروپایی‌های قانونمند و منظم بیشتر علاقه‌مند هستیم. اما مساله این است که ما شرکای تجاری‌مان را باید با نگاه به ظرفیت‌های داخلی خودمان انتخاب کنیم. اروپا دیگر برای ما شریک خوبی نمی‌تواند باشد چون هیچ کدام از صادرات ما را نمی‌تواند جذب کند. در مقابل اقتصاد در آینده حتماً باید به صادرات کالا و خدمات متکی باشد. ما بدون صادرات یک کشور نیمه‌فقیر خواهیم بود. اگر می‌خواهیم به نرخ رشد بالا دست پیدا کنیم باید حتماً و حتماً صادرات داشته باشم و همان‌طور که می‌دانیم اروپا بازاری برای جذب صادرات ما به غیر از نفت ندارد. و حتی این مصرف نفت هم در خطر رقبای دیگر، کاهش مصرف با توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود بهینه‌سازی مصرف انرژی است.
چرا اروپا نمی‌تواند کالاهای ما را جذب کند؟ دلیل شما پایین بودن کیفیت و فناوری تولید است؟
حتماً همین‌طور است. سطح تکنولوژی تولید در اروپا بسیار بالاتر از ماست اما صادرات ما در هند می‌تواند جذب شود. هند بازاری هم‌تراز خودمان و حتی پایین‌تر است. بازار وسیعی در شهرهای کوچک و روستاهای هند وجود دارد که در حال حاضر می‌تواند بازاری خوب برای ما باشد. اما توجه داشته باشیم که پنج یا 10 سال دیگر، هند وضعیتی مانند امروز نخواهد داشت و ما نمی‌توانیم در مورد ورود به بازارش این‌گونه صحبت کنیم. هند سرعت پیشرفت و توسعه بالایی دارد، با آمریکا رابطه بسیار نزدیکی دارد و هم از بازار و محصولات این کشور سود می‌برد و هم ممکن است از نظر سیاسی تحت تاثیر همکاری‌های گسترده اقتصادی با این کشور قرار بگیرد. ما با مساله حضور آمریکا در عراق هم مواجه هستیم که نسبت به این مساله کاملاً بی‌توجه هستیم. احتمال دارد تا چند سال دیگر حتی در عراق هم نتوانیم به این گستردگی کار کنیم. ضمن اینکه قاعدتاً ما هم باید تکلیف‌مان در حوزه اقتصاد را حتی با آمریکایی‌ها مشخص کنیم تا دچار محدودیت در مبادلات مالی نشویم. باید بتوانیم بازار عراق را با سیاست‌های بلندمدت حفظ کنیم و برای حضور موثر در بازار هند برنامه‌ریزی کنیم. اگر ما به شکل خردمندانه‌ای محدودیت‌هایمان را برطرف نکنیم، احتمالاً دست‌مان از خیلی از این بازارها کوتاه می‌شود. با توجه به سابقه دیرینه و کهن روابط ما با هند، احیای این روابط برای ما ساده‌تر است. برای سال‌ها هند و ایران مراودات و مبادلات تجاری و فرهنگی زیادی داشتند. زمانی تقریباً زبان رسمی هند، فارسی بود و تا سال 1830 که انگلیسی‌ها به هند آمدند این زبان بسیار گسترده بود و مورد استفاده قرار می‌گرفت. در مدتی که هند مستعمره انگلیس شد تغییراتی در جامعه هند پدید آمد و زبان فارسی جای خود را به زبان انگلیسی داد. شما در هر نقطه از هند که از آثار باستانی دیدن کنید نشانه‌هایی از زبان فارسی کهن می‌بینید. در تاج محل، کنار قبر شاه جهان و ارجمندبانو نوشته‌ها به زبان فارسی است. همین الان در 50 دانشگاه هند کرسی زبان فارسی داریم. در حال حاضر توجه داشته باشیم که بعد از هندوها جمعیت مسلمانان در هند بیش از سایر گروه‌های دینی است. تعداد مسلمانان در هندوستان بیش از 140 میلیون نفر است. یعنی زمینه فرهنگی هم برای همکاری و مشارکت با هند بسیار قوی است. اگرچه گاهی نشان داده‌ایم که با مردمی که شبیه خودمان هستند زیاد علاقه‌مند به کار نیستیم و بیشتر به دنبال چشم‌آبی‌ها هستیم. اما اگر بخواهیم به‌طور واقعی بده‌بستان و دادوستد داشته باشیم، یعنی اینکه کالا و خدمات صادر کنیم و در مقابل هم پذیرای کالا و خدمات باشیم، اروپا هدف خوبی برای ما نیست و هندوستان مزیت‌های بیشتری دارد. ما نمی‌توانیم با اروپایی‌ها پروژه مشترک انجام دهیم چون ظرفیت همکاری‌های مشترک بسیار محدود است. ما می‌توانیم خریدار تکنولوژی اروپا باشیم و ماشین‌آلات بسیار مدرن از کشورهای صنعتی اروپا بخریم اما تولیدی نداریم که برای آنها جذاب باشد. این در حالی است که ما به بازار صادراتی نیاز مبرم داریم. اگر نتوانیم صادرات فزاینده‌ای داشته باشیم، رشد اقتصادی ما هم بیش از یک تا دو درصد در سال نخواهد بود. رشد پنج یا شش‌درصدی یا بالاتر فقط روی شانه‌های صادرات کالا و خدمات استوار می‌شود. اگر ما نتوانیم برای کالاهای خودمان بازار صادراتی پیدا کنیم یا شرکایی ایجاد کنیم که بتوانیم با آنها مشارکت داشته باشیم در 10 سال آتی به‌طور متوسط بیش از یک درصد رشد سالانه را ثبت نخواهیم کرد.
برخی فعالان اقتصادی ایرانی از بوروکراسی سنگین هندوستان یا تعرفه‌های تجاری بالا برای کالاها و خدمات ایرانی گلایه دارند.
به هر حال هند عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) است و ما نیستیم. اگر ما هم به بتوانیم به عضویت این سازمان دربیاییم، مقررات سازمان بسیاری از روابط تعرفه‌ای بین ما و هند را تنظیم می‌کند. اما اکنون که عضو نیستیم هند می‌تواند هر رفتاری با ما در زمینه تعرفه‌های تجاری داشته باشد. اقتصاد هند از اقتصاد ایران متمرکزتر و دولتی‌تر بوده است. در سال 1991 به این نتیجه رسیدند که باید برای توسعه و دستیابی به رشد لازم، اقتصادشان را باز کنند. از همان سال به بعد هم بسیار خوب کار کردند و موفق شدند نرخ رشد بسیار خوبی در سال‌های متمادی به ثبت برسانند. با این حال هنوز ممکن است ردپای بوروکراسی در امور جاری هند دیده شود با این حال اگر دیپلماسی اقتصادی بتواند روابط بین دو کشور را تنظیم کند این مسائل موردی نیز حل می‌شود. با این حال هند در این مسیر برای ما یک درس بزرگ دارد. بیایید مصداقی مقایسه‌ای بین همین لغو مجوزها در ایران و هند داشته باشیم. در مورد اینکه لازم است برای بهبود فضای کسب‌وکار و توسعه تجارت مجوزهای مازاد و بی‌دلیل را برداریم، تردیدی وجود ندارد. همه این را می‌دانیم. اقتصاددانان و کارشناسان اقتصادی بسیار در این مورد گفته‌اند و رسانه‌ها هم بسیار نوشته‌اند. علاوه بر این دولت آقای دکتر روحانی از همان ابتدا به‌طور روشن و صریح، تعهد داد که در این راه قدم بردارد. اکنون می‌بینیم اتفاق قابل توجهی رخ نداده است. در حالی که هند در سال 1991 یک‌شبه این مساله را حل کرد. از طرفی این کار را با استفاده از یک نظام استبدادی و دیکتاتوری هم انجام نداد. در هندوستان ظرفیتی وجود دارد که با وجود تعدد و تکثر زبان‌ها، لهجه‌ها، قومیت‌ها و ادیان مختلف رواداری و مدارای زیادی هم وجود دارد و توانایی زیادی دارند. هند در یک مدت بسیار کوتاه تمام مجوزها و امضاهای طلایی را حذف کرد. هند می‌تواند به ما در این زمینه درس بدهد و تجربه‌اش را در اختیار ما بگذارد. هندی‌ها زرنگ هم هستند و البته فساد هم در سیستم‌شان بسیار کمتر از ماست. ما با هندی‌ها تاکنون کار مشترک درستی انجام نداده‌ایم. ما باید با جامعه هند مخلوط شویم و با یکدیگر همکاری داشته باشیم و این به نفع هر دو کشور است. در غیر این صورت سرمایه‌گذاران ایرانی مجبور هستند به سمت کشورهایی مانند گرجستان و آذربایجان و آسیای میانه بروند. اما مساله این است که این کشورها ثبات بادوامی ندارند و دستخوش تغییرات هستند. مشخص نیست چه آینده‌ای دارند و تحولات جدی در این کشورها اتفاق می‌افتد. من در هفته‌نامه تجارت‌فردا در شماره قبل اشاره داشتم به این مساله که سرمایه‌گذاران ایرانی به اجبار به این کشورها سرمایه می‌فرستند اما اگر دولت مطالعه دقیق و کافی و تفاهمات اصولی با هند داشته باشد می‌تواند این سرمایه‌ها را به هندوستان هدایت کند و باعث انتفاع دوجانبه شود. ما باید مناطق مختلف هند را شناسایی و روی آن مطالعه کنیم. مزیت‌های آن و نیازهای خودمان را بشناسیم و تطبیق بدهیم. تقریباً تمام دانشگاه‌های آمریکا در دهه‌های 70 و 80 میلادی مطالعات گسترده‌ای روی هندوستان انجام دادند. در بین کشورهای در حال توسعه بیشترین مطالعه روی این کشور در دانشگاه‌ها و مراکز مطالعاتی آمریکا صورت گرفته است. هر کسی که بخواهد تاریخ اقتصادی هند را مطالعه کند، منابع بسیاری آماده و مهیاست. هند برای ما یک شانس است.
هند هم چنین دیدگاهی در برابر ما دارد؟
شاید هندی‌ها دلایلی به اندازه ما محکم برای این التقاط و مشارکت نداشته باشند. درست است که به نفت ما نیاز دارند، به گاز طبیعی نیاز دارند و دلشان می‌خواهد لوله انتقال گاز بین دو کشور کشیده شود، اما روابط هند با چین و آسیای جنوب شرق پررونق است و از این نظر برای صادرات یا واردات چندان مشکلی احساس نمی‌کنند. ما باید به هند این اطمینان را بدهیم و این اعتماد را تزریق کنیم که در سایه رابطه بلندمدت با ما می‌توانند از نظر تامین انرژی امنیت داشته باشند. اگر در تاریخ بسیار به عقب برویم رابطه ایران و هند بسیار خوب بوده است. بعد از ورود انگلیسی‌ها به هند، این رابطه کمتر شد. روابطی هم که وجود داشت از طریق کمپانی هند شرقی برقرار می‌شد. همین کمپانی هند شرقی اولین سفیر انگلیس در ایران را تعیین کرد. ما در تاریخ به اشکال مختلفی با هند رابطه داشته‌ایم. اکنون مطالعه‌ای انجام نداده‌ایم که با هند چه کارهایی می‌توان انجام داد. به نظر من دولت باید امکانی فراهم کند که درباره هندوستان کارهای تحقیقاتی انجام شود که چه کارهای مشترکی می‌توان با این کشور انجام داد. متاسفانه من در مطبوعات هم نمی‌بینم که به‌طور جدی در مورد شراکت اقتصادی با هند صحبتی انجام شود. تاکیدم روی شراکت با هند از محور صادرات است. چون اگر رو به صادرات غیرنفتی نیاوریم هم رشد اقتصادی نخواهیم داشت هم گرفتار بیکاری گسترده خواهیم شد.
در مقام مقایسه هند با ترکیه و حتی روسیه چطور؟ هند مزیت‌های بیشتری دارد؟
از نظر من هند ظرفیت بسیار بیشتری نسبت به ترکیه دارد. چون بازار بزرگ‌تری دارد. ترکیه فاقد چنین بازاری است و رابطه ما با ترکیه برای واردات کالا به کشور خودمان خواهد بود. هند جمعیت بالایی دارد. هند بازاری با بیش از یک میلیارد و 200 میلیون مصرف‌کننده دارد، یعنی حدود چهار برابر بازار کل اروپا. ضمن اینکه رقبای بزرگی هم در بازار هند خواهیم داشت. کشورهای جنوب شرق آسیا مانند سنگاپور، مالزی، اندونزی و چین روی بازار هند برنامه‌ریزی دارند و همین اکنون هم مراودات بالایی با هند دارند. آمریکا هم با هند مراودات بالایی دارد اما همه این مسائل نافی و مانع توسعه روابط ما با هند نیست. ضمن اینکه باید تاکید کنم توسعه روابط با هند به معنای کاهش مراودات ما با دیگر کشورها از جمله ترکیه نیست. ترکیه می‌تواند همچنان دروازه ما به اروپا و یکی از شرکای تجاری منطقه‌ای ما باشد. روسیه از نظر فرهنگی با ما تفاوت بسیاری دارد و این کار را با این کشور مشکل می‌کند. تولید کالا در هر کشوری بسیار وابسته به فرهنگ است. مثلاً شکل لباسی که در یک کشور تولید می‌شود، نوع پارچه‌ای که استفاده می‌شود، شکل جیب‌ها، قرار گرفتن دکمه‌ها، انتخاب آستر و رنگ و... همه به فرهنگ کشور تولیدکننده وابسته است. ما حتی در تاریخ هم سابقه چندانی در تجارت با روسیه نداریم و مبادلات ما اغلب محدود به سلاح بوده است. در حال حاضر هم همین است. استانداردهای مورد نظر ما با روسیه بسیار متفاوت است. برای همین است که در فرصتی که به موجب اختلال روابط دو کشور روسیه و ترکیه هم ایجاد شد، نتوانستیم رابطه‌ای برقرار کنیم. هند از هر جهت در مقایسه با دیگر کشورهای هدف برای ما مزیت دارد.
دیدگاه تان را بنویسید