پاسخ هشت صاحب‌نظر و فعال بازار پول به نظرسنجی تجارت فردا
انحصار در بازار پول ایران؛ واقعیت یا توهم؟
بانک‌ها همیشه شاهد صف‌های طولانی دریافت تسهیلات هستند و با توجه به این موضوع نمی‌توان گفت بازار پول انحصاری است. اقتصاد ایران اقتصادی بانک‌محور بوده و طیف عظیمی از فعالیت در بانک‌ها انجام می‌شود.
رابطه نرخ سود با انحصار
عباس کمرئی / مدیرکل سابق ریالی و نشر بانک مرکزی
بانک‌ها همیشه شاهد صف‌های طولانی دریافت تسهیلات هستند و با توجه به این موضوع نمی‌توان گفت بازار پول انحصاری است. اقتصاد ایران اقتصادی بانک‌محور بوده و طیف عظیمی از فعالیت در بانک‌ها انجام می‌شود. بانک‌ها مورد انتقاد هستند که از منابع خود تسهیلات در اختیار متقاضیان قرار نمی‌دهند اما باید دید که آیا بانک‌ها منابعی در اختیار داشته‌اند و در اختیار متقاضیان قرار نداده‌اند؟ در پاسخ می‌توان گفت: منابع بانک‌ها کاملاً مشخص است، بانک‌ها از طریق جذب سپرده، وصول مطالبات اقتصادی و منابع سرمایه‌ای خود در راستای ارائه خدمات و تسهیلات بانکی استفاده می‌کنند. با توجه به آمار قابل اتکا 80 درصد منابع از طریق بازار پول تامین می‌شود و با وجود منابع بانک‌ها به دلیل حجم بسیار زیاد تقاضا از بازار، بانک‌ها و منابع بانکی توان پاسخگویی به نیاز بازار را ندارند. بانک‌ها در چند سال اخیر با مشکلات بسیار مهمی از قبیل وصول مطالبات معوق و بحث افزایش سرمایه دست و پنجه نرم کرده‌اند. افزایش سرمایه در بانک‌های خصوصی آنچنان با مشکل مواجه نیست، زیرا افزایش سرمایه آنها دارای چارچوب مشخصی است که سهامداران بر آن ارائه نظر دارند، اما در
بانک‌های دولتی نیاز به قانون و اراده دولت است که اگر افزایش سرمایه به صورت نقدی انجام نگیرد، مشکلی از افزایش منابع را حل نخواهد کرد. از سوی دیگر بدهی‌های دولت به بانک‌ها در چند سال گذشته از طریق تهاتر پرداخت شده که این مورد باری از دوش بانک‌ها برنداشته و نتوانسته تجهیز منابع بانکی را در کوتاه کردن صف‌های انتظار دریافت تسهیلات یاری دهد. با وجود آنکه بانک‌ها طبق قانون بانکداری فعالیت می‌کنند اما برخی مواقع انحرافاتی در عملکرد آنها وجود دارد؛ بانک‌ها به‌طور کلی به دنبال دریافت سود بیشتر هستند از این‌رو اگر نرخ‌ها متناسب با شرایط اقتصادی کشور تعیین شود منابع بانکی بیشتر در مسیر پاسخگویی به نیاز مردم قرار می‌گیرد.
نشانه‌های رقابتی بودن بازار پول
احمد حاتمی‌یزد / مدیرعامل سابق بانک صادرات
با حضور موسسات بسیار زیاد در بازار پول و ارائه سرویس و خدمات به متقاضیان انحصاری خواندن بازار پول قابل قبول نیست. چراکه حدود 30 بانک و موسسه مالی و اعتباری مجاز و غیرمجاز فضایی رقابتی در این بازار ایجاد کرده‌اند. زمانی می‌توان یک بازار را انحصاری تلقی کرد که در آن تنها یک یا چند موسسه یا بنگاه تصمیم‌گیری کنند. اما بازار پول ایران این‌گونه نیست. این یک بازار غیرانحصاری است که بانک مرکزی برای کنترل آن محدودیت‌هایی در راستای فعالیت‌های پولی و مالی اعمال کرده است، اما به دلیل عدم برخورداری بانک مرکزی از قدرت اجرایی مناسب، فعالیت غیرمجاز نیز در بازار پول انجام می‌شود. مباحث مطرح‌شده برای انحصاری نشان دادن بازار پول مانند مقابله بانک‌ها با تبعیت کامل از نرخ سود و کاهش یا تعدیل نرخ سود و عدم افزایش سرمایه برای رفع نیاز بازار اتفاقاً نشانه رقابت بین‌بانکی و در عین حال درگیر بودن آنها با مشکلات متعدد است. ناتوانی بانک‌ها در پرداخت تسهیلات و ایجاد صف‌های طولانی از آنجا نشات می‌گیرد که بخش خصوصی، بخش دولتی، نهادهای عمومی و غیردولتی منابع بانک‌ها را به عنوان تسهیلات دریافت کرده و بازپرداخت آنها را انجام
نداده‌اند؛ اتفاقی که موجب شده منابع بانکی غیرقابل دسترس شوند. بانک‌ها در حال حاضر منابع چندانی در اختیار ندارند و برای پرداخت تسهیلات باید وام‌های ارائه‌شده به موسسات، بنگاه‌ها و اشخاص را دریافت کنند، که این موضوع در پی عدم حمایت کامل از بانک‌ها و بانک مرکزی در مقابل مشتریان، بازار پول را با مشکلاتی مواجه کرده است. ضمن اینکه در شرایط فعلی امکان افزایش سرمایه و منابع برای بانک‌ها مقدور نیست. بانک‌های دولتی در موضع پایین‌تر قرار دارند و افزایش سرمایه آنها باید توسط یکی از بزرگ‌ترین بدهکارانش یعنی دولت انجام شود.
انحصار در طرف تقاضا
محمد صدرهاشمی‌نژاد / بنیانگذار بانک اقتصادنوین
انحصار مقوله‌ای است که در کلیت اقتصاد مطرح می‌شود و نمی‌توان گفت بازار پول انحصاری است یا خیر. اصولاً استفاده از لفظ انحصار در این مبحث درست نیست، بلکه باید جزییات یک مقوله همچون بازار پول را مورد بررسی قرار داد که یکی از موارد قابل ارزیابی در آن ارائه تسهیلات به متقاضیان پول توسط بانک‌هاست. می‌توان گفت این بخش از بازار تقریباً انحصاری است، زیرا دریافت یک وام برای تامین سرمایه در گردش یک بنگاه اقتصادی یا تولیدی کوچک زحمت بسیاری دارد و دریافت این تسهیلات همراه با نرخ‌های بسیار بالایی است. در شرایط فعلی نمی‌توان صنعتی را پیدا کرد که حدود 30 درصد سود از قبل آن عاید سرمایه‌گذار شود تا بازپرداخت بانک را انجام دهد. اما شرکت‌های بزرگ دولتی که آنچنان سودآور نیستند، به راحتی و بدون هیچ‌گونه زحمتی و تنها با حمایت و دستور دولت میلیاردها تومان تسهیلات دریافت می‌کنند. در واقع دریافت تسهیلات از سوی شرکت‌های بزرگ دولتی تا حدودی به اجبار است؛ زیرا عدم دریافت تسهیلات آنها را با ورشکستگی مواجه خواهد کرد. نسبت دریافت تسهیلات از سوی بخش خصوصی به بخش دولتی و خصولتی بسیار کمتر از یک درصد و در حدود یک‌هزارم است که
این می‌تواند نشانی از انحصار در مقوله دریافت تسهیلات در بازار پول باشد. با این حال، ادعای تشکیل صف‌های طولانی برای دریافت تسهیلات، غیرمنطقی است زیرا صف در جایی ایجاد می‌شود که کالایی تولید و عرضه شود، اما تسهیلات را نمی‌توان با کالاها مقایسه کرد. صف، تنها در تسهیلاتی چون وام ازدواج ایجاد می‌شود که آن هم در واقع تسهیلات نیست. زیرا ارائه تسهیلات برای کارهایی انجام می‌شود که در بخش مولد اقتصاد انجام می‌شود. چارچوب وظایف بانک‌ها، جمع‌آوری منابع خرد و ارائه آنها به کارهای تولیدی و غیرمصرفی همچون صنعت و تجارت است.
تعدد فعالان بازار، نشانه عدم انحصار
کوروش پرویزیان / مدیرعامل بانک پارسیان
در بحث انحصاری بودن بازار پول باید به جزییات این بازار توجه داشت. بازار پول ایران در حال حاضر شامل چندین بانک دولتی، بانک خصوصی، موسسات مجاز و غیرمجاز است که نفس حضور و فعالیت آنها نشانه عدم انحصار در بازار پول ایران است. ضمن اینکه فعالیت بانکی و بانکداری همچون گردش پول و ارائه تسهیلات در ایران و دنیا تابع قوانین تعیین‌شده‌ای است که خود بر نبود انحصار در بازار پولی صحه می‌گذارد. همان‌طور که گفته شد بازار پول در ایران دارای بازیگران مختلفی است که به صورت قانونی و غیرقانونی فعالیت می‌کنند. حدود 20 تا 25 درصد نقدینگی اقتصاد در بین موسسات غیرمجاز در حال گردش است که نظارت و سیاستگذاری‌های بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار بر آن تاثیری ندارد. زمانی که شبکه بانکی قانونی، دارای یک سیاست واحد است، اما برخی موسسات غیرمجاز در چارچوب این سیاست پولی قدم برنمی‌دارند تفاوت رویه‌هایی ایجاد می‌شود و ادعای انحصاری بودن بازار پول ایران رد می‌شود. از سوی دیگر، ادعای مقاومت بانک‌ها در برابر کاهش یا تعدیل نرخ سود، قابل قبول نیست؛ زیرا بانک‌ها مشکلی با کاهش نرخ سود ندارند و تنها به دنبال آن هستند تا برخی الزامات برای
ثبات اقتصاد و سیستم بانکی با کاهش نرخ سود بانکی رعایت شود. همچنین است موضوع عدم افزایش سرمایه بانک‌ها؛ ادعا می‌شود بانک‌ها با عدم افزایش سرمایه و قدرت وام‌دهی، خود را با شرایط بازار منطبق نکرده و به انحصار در بازار پول دامن زده‌اند، اما میزان سرمایه بانک‌ها دارای معیارهای خاصی است؛ به‌طور کلی افزایش سرمایه بانک‌های دولتی نیاز به مصوبه دولت و افزایش سرمایه بانک‌های خصوصی نیاز به مصوبه سهامداران دارد. ضمن اینکه در سال‌های نه‌چندان دور، سرمایه بانک‌ها از طریق فعالیت‌های بین‌المللی بین‌بانکی و فعالیت‌هایی همچون فاینانس و ری‌فاینانس برای تامین مالی پروژه‌های گوناگون استفاده می‌شد.
انحصار در تفکر بانکی
بهاءالدین حسینی‌هاشمی / مدیرعامل سابق بانک صادرات
بازار پول در ایران انحصاری است؛ این گفته به این دلیل مطرح می‌شود که متقاضی تنها با سیستم بانکی ایران که دارای یک نظام پولی با یک فرهنگ و تفکر خاص است، طرف حساب می‌شود. این موضوع باعث می‌شود قیمت و محصولات همه یکسان باشد، زیرا سیاست‌ها یکسان است. در بازار ایران که بسیار بزرگ است بانک‌های خارجی حضور ندارند، در حالی که حضور بانک‌های خارجی می‌تواند به فعالیت‌های بانکداری و ارائه خدمات پولی کمک شایانی کند. ورود بانک و موسسات مالی و اعتباری کشورهای دیگر انحصار بازار پول ایران را از بین خواهد برد و مانند ورود بانک‌های خصوصی که سیستم جدیدی از بانکداری را به کشور هدیه داد، نوآوری به همراه خواهد داشت. برخی کارشناسان بر این عقیده‌اند که مقاومت و نوع تصمیم‌گیری بانک‌ها درباره نرخ سود سپرده، نشانی از انحصار است اما این گونه نیست؛ زیرا مشکل اصلی بانک‌ها در رابطه با نرخ سود بانکی ترس از فرار سرمایه به بازار غیرمتشکل پولی است. بانک‌ها تاحدودی منابع خود را به صورت تسهیلات در اختیار گذاشته‌اند که اگر بازار غیرمتشکل پولی و غیرمجاز به آنها دست پیدا کنند سرمایه و قدرت وام‌دهی بانک‌ها از بین خواهد رفت. برای آنکه
انحصار در بازار پولی کشور وجود نداشته باشد باید بازار پولی کشور را در فضای رقابتی قرار داد؛ فضای رقابتی، عامل تعدد بازیگران بازار پول خواهد شد که فعالیت آنها در کنار هم بر بازار تاثیرگذار است. نه اینکه مثل برخی موارد که تنها یک بازیگر بر کل بازار سایه می‌افکند. ایراد دیگری که به بانک‌ها وارد می‌شود این است که چرا با افزایش سرمایه خود، قدرت وام‌دهی را افزایش نداده‌اند که به نظر نمی‌رسد وارد باشد. زیرا بانک‌های خصوصی در سال‌های گذشته حتی بیشتر از حد نرمال کمیته «بال» افزایش سرمایه داشته‌اند. اما دلیلی که می‌توان برای انحصار بازار پول در ایران برشمرد عدم تطابق بانک‌ها با شرایط بازار است. بانک‌ها در سال‌های گذشته به دلایل مختلف همچون بدهی به بانک مرکزی، درمانده شده و نتوانسته‌اند خود را با بازار و شرایط آن تطبیق دهند و مردم به عنوان متقاضی مجبور به تطبیق خود با شرایط بانک هستند.
نقش لغو تحریم در کاهش انحصار
سیدکمال سیدعلی / مدیرعامل بانک ایران‌زمین
با فرض آنکه 85 تا 88 درصد منابع اعتباری توسط سیستم بانکی تامین می‌شود و نقل و انتقال ارز به خارج از کشور به راحتی صورت نمی‌گیرد، می‌توان گفت بازار پول ایران تا حدودی انحصاری است، همچنین در داخل کشور به واسطه نوسانات ارزی و عدم یکسانی نرخ ارز با بازار آزاد بازار پول کاملاً آزادانه رفتار نمی‌کند. در کنار این مسائل به دلیل عدم سنخیت نرخ سود بانکی و نرخ تورم در گذشته تسهیلات دریافت‌شده از سوی مردم بازپرداخت نشده و این موضوع، منابع بانک‌ها برای ارائه تسهیلات را کاهش داده است. از دیگر عواملی که به انحصار بازار پول دامن زده عدم تغییر در برخی مقررات، عدم خصوصی‌سازی و جذب سرمایه در گذشته توسط تعاونی‌های اعتباری، بازارهای غیرمتشکل پولی، صندوق‌های قرض‌الحسنه و موسسات مالی وابسته به نهادها و ارگان‌هاست که اندک‌اندک با گذر زمان به بانک یا موسسات مالی و اعتباری تبدیل شده‌اند. برای خروج از شرایط انحصار بازار پول باید ارتباط بانکی و نقل‌وانتقال ارز تا حدودی مساعد شود. اما در خصوص ایرادهایی که بر عدم افزایش سرمایه بانک‌ها برای بهبود قدرت وام‌دهی وارد می‌شود، باید به قوانین افزایش سرمایه بانک‌ها دقت شود زیرا
برای بانک‌های دولتی در بودجه افزایش سرمایه دارای اولویت نیست اما بانک‌های خصوصی به‌خوبی در مسیر افزایش سرمایه قدم برداشته‌اند. در کنار این موارد موضوع مقابله بانک‌ها با تغییر نرخ سود بانکی مطرح می‌شود که با توجه به فعالیت و چارچوب قانونی بانک‌ها نمی‌توان گفت بانک‌ها با کاهش نرخ سود مقابله می‌کنند و انحصاری در بازار پول ایجاد می‌کنند. چراکه بانک‌ها هر نرخ سودی را که توسط بانک مرکزی اعلام شده باشد، در دستور کار خود قرار می‌دهند و بر مبنای آن عمل می‌کنند. این در حالی است که نرخ پول در بانک‌ها کمتر از 25 درصد نیست. به نظر می‌رسد در چند سال اخیر سایر ابزارهای تامین مالی مانند اوراق مشارکت و صندوق‌ها آنچنان که باید فعال و موثر عمل نکرده‌اند و نتوانسته‌اند باری از فعالیت‌های بانکی یا ارائه تسهیلات در بخش تولید و مولدهای اقتصادی را به دوش بکشند.
تحمیل تمایلات عرضه‌کننده
مهدی رئیس‌زاده / مشاور مالی و بانکی اتاق بازرگانی ایران
با توجه به معنی انحصار در سایر صنایع، در حالی که کشور دارای بانک‌های متعدد و موسسات مجاز و غیرمجاز مالی است، انحصار بازار پول قابل قبول نیست. هرچند شرایط اقتصادی، محدودیت‌هایی را برای منابع پولی ایجاد کرده که نوعی انحصار را به همراه داشته است. این موضوع از آنجا نشات می‌گیرد که حجم تقاضا نسبت به عرضه بسیار فزونی یافته و صف‌های طولانی دریافت تسهیلات ایجاد شده که دارای شرایط رقابتی و مبتنی بر اقتصاد بازار نیست. به دلیل آنکه بازار پول دارای فضای رقابتی نیست، سمت عرضه تصمیم‌گیرنده اصلی بازار است. در وضعیت فعلی اقتصاد کشور که از تحریم‌ها تاثیرات خاصی دریافت کرده، صنعت و تولید دارای حاشیه سود کمتری از حد نرمال هستند از این رو عرضه‌کننده پول به سمت پروژه‌های زودبازده همچون تجارت و بازرگانی سوق پیدا کرده و در پی ایجاد این فضا تولید از دریافت تسهیلات تا حدودی محروم مانده است. عرضه‌کننده پول نیز با محدودیت‌های بحقی از سوی بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار در کنار افزایش مطالبات معوق که در حدود 15 تا 20 درصد از منابع بانکی اعلام می‌شود، روبه‌رو است. با توجه به میزان معوقات می‌توان گفت عملاً یک‌پنجم منابع
مالی برای ارائه تسهیلات از مدار خارج شده است. کاهش ظرفیت ارائه تسهیلات از سال 1391 بعد از وقوع شوک ارزی که به یکباره ارزش پول ملی را تا یک‌سوم کاهش داد، اتفاق افتاد. مقابله با این موضوع باید از طریق افزایش سرمایه بانک‌ها انجام می‌شد که در این مورد بانک‌های دولتی نیاز به قوانین دولتی و مجلس و بانک‌های خصوصی نیز نیاز به مصوبه سهامداران داشتند. به دلیل شرایط اقتصادی کشور سهامداران طالب افزایش سرمایه نبوده و به دنبال تقسیم سود بودند، با این تفاسیر بانکی که تا سال 91 ظرفیت قابل قبولی از اقتصاد را جوابگو بود در حال حاضر با افزایش سه‌برابری ارزش برابری دلار بسیار تضعیف شده است. بنابر این میزان وام‌دهی بانک‌ها به دلایل اقتصادی کاهش یافته که خود انحصاری ایجاد نمی‌کند، اما تصمیم‌گیری برای عرضه پول در شرایط عدم تبعیت از بازار و غیر‌رقابتی بودن آن تا حدودی تحمیلی است.
تمرکز بر نهادهای غیربانکی
کاظم دوست‌حسینی / مدیرعامل سابق صندوق ضمانت صادرات
هرچند عمده تسهیلات و منابع مالی در ایران توسط بانک‌ها تامین می‌شود، تامین نیاز پول تنها از طریق بانک‌ها صورت نمی‌گیرد. با توجه به وجود بازارهای مختلف تامین مالی همچون بازار بورس و سازمان‌های تعریف‌نشده مانند صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی می‌توان گفت بازار پول کشور انحصاری نیست. در سال‌های اخیر میزان وام‌دهی و ارائه تسهیلات از سوی بانک‌ها افول کرده که برخی این موضوع را وابسته به عدم افزایش سرمایه از سوی بانک‌ها می‌دانند، اما نباید فراموش کرد که بانک‌ها تابع مقررات و شرایط تعریف‌شده‌ای هستند، که اگر بانک‌های دولتی بخواهند در شرایط فعلی دست به کار شوند و حجم بیشتری از تقاضاهای بازار پول را پاسخ دهند، امکان‌پذیر نخواهد بود. تورم همان‌طور که بر فعالیت‌ها و بازارهای مختلف تاثیرگذار بوده، در سال‌های گذشته گریبانگیر بازار پولی کشور نیز شده و مشکلاتی را برای این بازار ایجاد کرده است، بزرگ‌ترین آفت تورم برای ارائه تسهیلات، کاهش میزان سرمایه جاری بانک‌ها بوده است. در مورد ارائه تسهیلات از سوی بانک‌ها مواردی مانند عدم تطبیق بانک با شرایط بازار نیز مطرح می‌شود که تا حدودی صحت دارد، اما در نظام بانکی باید به
تعاریف ایجاد‌شده از سوی بانک مرکزی دقت شود. اگرچه اخیراً میزان پرداخت تسهیلات بانک‌ها نسبت به گذشته افزایش یافته اما باید مقصد نهایی تسهیلات بررسی شود تا ارائه تسهیلات در راستای فعالیت‌های مولد اقتصادی و تولید ناخالص ملی تاثیرگذار باشد و این مورد در حالی مطرح می‌شود که در فعالیت‌های بانکی ارائه تسهیلات در راستای فعالیت‌های مثبت و مفید اقتصادی تعریف شده است. در برخی موارد دیده شده تسهیلات ارائه‌شده در بخش‌های غیرمولد و غیرتولیدی همچون دلال‌بازی و بورس‌بازی در کنار تبدیل آن به ارز و خروج از کشور مورد استفاده قرار گرفته که این موارد جزو ایرادات ارائه تسهیلات فعالیت‌های بانکی و بازار پولی کشور به حساب می‌آید. در نهایت نباید فراموش کرد که موسسات، شرکت‌های تامین سرمایه و نهادهای واسطه دیگری به غیر از بانک‌ها در ایران وجود دارد که فعالیت بیشتر آنها بخشی از مسوولیت بانک‌ها را کاهش داده و بر افزایش فضای رقابتی در کشور تاثیر مثبت خواهد داشت.
دیدگاه تان را بنویسید