راهدار پساتحریم

سالی که گذشت برای صنعت حمل و نقل کشور سال آغاز امیدواری به روزهای بهتر بود و بار دیگر وزارتی را که در راس زیرساخت‌های اقتصادی کشور است، در مرکز توجهات قرار داد. نگاهی به دستاوردهای اصلی اقتصادی دولت در اقتصاد ملی و آنچه در فرآیند اجرایی شدن برجام محقق شده است، نشان می‌دهد وزارت راه نقشی حیاتی در اقتصاد کشور ایفا کرده است. نقشی که غالباً مورد توجه قرار نمی‌گیرد. آنچه در ادامه می‌آید مروری است بر کارنامه عملکرد عباس آخوندی در صدر وزارت راه و شهرسازی.

هواپیمایی از فرودگاه تا ایرباس

گسترش شبکه فرودگاهی کشور در سطحی که فرودگاه‌های کشور پذیرای پروازهای خارجی شرکت‌های بین‌المللی مختلف باشند و افزایش حجم این پروازها یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اقتصادی این وزارتخانه بوده است که تاثیر آن در اقتصاد کشور هم در سطح استان‌ها و کلانشهرها و هم در سطح اقتصاد ملی ایران قابل اندازه‌گیری و لمس است. ورود گردشگران از مراکز حمل و نقل هوایی جهان به شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز و کرمانشاه باعث شد تا یکی از اولین دستاوردهای اجرایی شدن برجام در برابر چشم همه قرار بگیرد. تحولات صنعت هواپیمایی به اینجا ختم نشد. قدم بلند دولت در خرید 118 فروند هواپیمای ایرباس واقعی‌ترین و جدی‌ترین سرمایه‌گذاری انجام‌شده در صنعت هواپیمایی کشور در همه سال‌های بعد از انقلاب شد و ورود اولین ایرباس 350 به فرودگاه مهرآباد نشان داد این تحول جدی است. با وجود آنکه منتقدانی این خرید را لوکس و غیرضروری اعلام کردند به نظر می‌رسد نوسازی ناوگان هوایی کشور با 78 میلیون جمعیت در میانه راه آسیا و اروپا و با جاذبه‌های فراوان گردشگری کاری است طبیعی و منطقی. این خرید همراه با آزادسازی قیمت بلیت پرواز در خطوط هوایی کشور نشان داد اصلاحات ساختاری در دستور کار قرار دارند، گرچه پس از این خرید پروژه خصوصی‌سازی شرکت ایران‌ایر هنوز یک ایده است و به مرحله اجرا نرسیده است.
کاری که ضلع سوم مثلث اصلاحات و تحولات صنعت هواپیمایی کشور را کامل خواهد کرد و وعده آن داده شده است. خریداری این هواپیماها برای یکی از پرزیان‌ترین شرکت‌های هواپیمایی جهان باعث انتقاد فعالان صنعت هواپیمایی ایران به‌ویژه شرکت‌های خصوصی شد. حتی خصوصی‌سازی شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران گامی است در راهی طولانی. گام بعدی تغییر نگرش مدیریتی و فاصله گرفتن از روش‌ها و سنت‌هایی است که شاید در دنیای هواپیمایی در دهه 50 خورشیدی معنا داشتند ولی این روزها ادامه آنها نه توجیه اقتصادی دارد و نه منطقی است. این تحولات معمولاً وقتی پایدارند که درون‌زا باشند. شرکت‌های هواپیمایی ایران در دوره جدید فعالیت‌شان نیازمند حضور فعال و مشارکت وزارت راه در بازنگری قوانین و مقررات، تسهیل سرمایه‌گذاری خارجی و بازنگری در قوانین مربوط به مالکیت سازه‌های فرودگاهی هستند. در دست بخش خصوصی و در چارچوب قوانین مشوق کارآفرینی و رقابت هم ناوگان خریداری‌شده و هم شبکه فرودگاه‌های کشور سودآفرین و کارا خواهند بود.

کشتی‌ها بازمی‌گردند

بدون شبکه حمل و نقل داشتن مبادلات خارجی و تجارت خارجی پویا و رو به رشد ممکن و میسر نیست. هزینه حمل و نقل و منابع و زمان مورد نیاز برای انتقال کالا از کشور مقصد به کشور مبدأ هنوز یکی از موانع تجارت خارجی است. با توجه به نقش عمده بنادر و توانایی‌شان در حمل و نقل انبوه کالا افزایش کارایی بنادر به ‌عنوان عامل تسهیل‌کننده تجارت خارجی و تسریع‌کننده رشد آن می‌تواند حائز اهمیت باشد. به‌رغم تحریم‌ها و مشکلات ناشی از کاهش بهای نفت در پایان اردیبهشت‌ماه سال جاری آقای مسعود کرباسیان رئیس‌کل گمرک ایران اعلام کرد تراز تجاری کشور مثبت شده است. در دو ماه اول سال جاری صادرات غیرنفتی به 7 /7 میلیارد دلار و واردات به 5 /5 میلیارد دلار رسیده‌اند. کاهش بهای نفت کاهش ارزش صادرات و واردات را به دنبال داشته است و از توان تجاری کشور کاست ولی اجرایی شدن برجام حجم فعالیت‌های تجاری را افزایش داد. در ماه‌های گذشته در بنادر جنوبی کشور جنب و جوش جدیدی حاکم است و همه به تکاپو افتاده‌اند. افزایش کارایی و بهره‌وری در بنادر کشور می‌تواند راهی برای جبران اثر منفی کاهش بهای نفت و افزایش اثر مثبت اجرایی شدن برجام بر تجارت خارجی کشور باشد.
پژوهشگران در مطالعه تجارت خارجی از هزینه حمل و نقل و زیرساخت‌های اقتصادی برای توضیح تغییرات حجم تجارت خارجی، دسترسی به بازارها و تغییرات درآمد سرانه استفاده کرده و می‌کنند. نکته جالب توجه در مقایسه کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه‌یافته کارایی و کارآمدی بنادرشان است. به ‌عنوان نمونه تولیدکنندگان و بازرگانان ایالات متحده به علت برخورداری مناسب کشورشان از شبکه گسترده‌ای از بنادر با ظرفیت بالا و مدیریت کارآمد به بازار آمریکای لاتین دسترسی به مراتب بهتری دارند. در حالی که در مورد همتایان‌شان در کشورهای آمریکای لاتین هزینه حمل و نقل کالا به ایالات متحده یک مانع اصلی دسترسی به بازارهای این کشور و افزایش صادرات این کشورها به آمریکاست. این مانع در نتیجه ناکارآمدی بنادر افزایش پیدا کرده و می‌کند. افزایش کارایی بنادر کشور در شمال و جنوب با کاهش هزینه حمل و نقل می‌تواند افزایش حجم مبادلات تجاری را به دنبال داشته باشد و به نظر می‌رسد الان ارزش افزوده ناشی از چنین تلاشی از هر زمان دیگری برای اقتصاد کشور بالاتر است.

بندر خشک در دامنه‌های البرز

در حالی که بهره‌برداری از پتانسیل‌های مختلف اقتصادی یکی از بحث‌های همیشگی مسوولان بوده است، وزارت راه با نگرشی چندبعدی به فرودگاه‌های امام خمینی(ره)، مهرآباد و پیام و نزدیکی آنها به شبکه ریلی و جاده‌ای کشور برای اولین بار ایده یک بندر خشک در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه‌های البرز را مطرح کرده است که به مرکز ثقل شبکه حمل و نقل زمینی-هوایی کشور تبدیل خواهد شد. این پروژه که غرب و شرق کشور را از طریق باندهای این سه فرودگاه به بازارهای جهانی متصل می‌کند تضمین‌کننده موفقیت شرکت‌های ایرانی و خرده‌بنگاه‌های اقتصادی کشور در فناوری پیشرفته، طراحی نرم‌افزار و داروسازی است. اگر منطقه البرز را یکی از اصلی‌ترین قطب‌های اقتصادی کشور بدانیم این بندر خشک با حذف موانع مختلف و کاهش هزینه‌های حمل و نقل دوره جدیدی از فعالیت اقتصادی را در منطقه‌ای رقم خواهد زد که همه جمعیت کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

چالش‌های پیش رو

در روزهای بعد از اجرای برجام در حالی که بهای نفت رو به کاهش است شرکت‌های داخلی حمل و نقل با چالش‌های جدیدی مواجه هستند. از یک سو ایشان در حال بازنگری در استراتژی مدیریتی خود و تخصیص مجدد اجزای ناوگان‌شان هستند، از سوی دیگر نگران افزایش هزینه‌ها در نتیجه لغو یارانه‌های دولتی هستند. فرصت‌های اقتصادی پساتحریم و پسابرجام این شرکت‌ها را پذیرای سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی کرده است. هیچ‌وقت مانند زمان حال این شرکت‌ها آماده استفاده از تجربه شرکت‌های بین‌المللی فعال در صنعت حمل و نقل نبوده‌اند.