بررسی وضعیت فعالان کسب و کارهای مبتنی بر فناوری در ایران
چالش‌های تجارت الکترونیک در ایران
ایران دومین اقتصاد بزرگ در خاورمیانه با ۴۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی است. ضریب نفوذ اینترنت ۷۰درصدی و نفوذ ۱۲۶درصدی موبایل در بین ایرانیان و علاقه‌مندی آنان به استفاده از اینترنت و حضور در فضای مجازی باعثشده تا ایران بتواند به عنوان یکی از کشورهای در حال رشد در عرصه تجارت الکترونیک شناخته شود.
رامتین منزهیان/دکترای امور مالی از دانشگاه کلن آلمان و مدیرعامل و بنیانگذار بامیلو
ایران دومین اقتصاد بزرگ در خاورمیانه با 400 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی است. ضریب نفوذ اینترنت 70درصدی و نفوذ 126درصدی موبایل در بین ایرانیان و علاقه‌مندی آنان به استفاده از اینترنت و حضور در فضای مجازی باعث شده تا ایران بتواند به عنوان یکی از کشورهای در حال رشد در عرصه تجارت الکترونیک شناخته شود.
کسب و کارهای مبتنی بر فناوری به عنوان یکی از ارکان اقتصادی روز دنیا در ایران به شدت در حال رشد است و به نظر می‌رسد انقلابی تدریجی را در صنعت ایران پدید خواهد آورد. ایران علاوه بر تمرکز روی تولیدات نفتی، ساخت و ساز، صنایع مکمل و... که منابع اصلی اقتصادی ایران محسوب می‌شوند، دارای ثروتی گرانبها متشکل از نیروهای جوان و پیشرو در تکنولوژی است که در حال پیوستن به جریان پرشتاب و قدرتمند رشد اقتصادی کشور هستند. در سال‌های اخیر برای اولین بار، بخش‌هایی مثل مخابرات، تجارت الکترونیک، کشاورزی، فناوری اطلاعات و سرگرمی، رشد قابل توجهی کرده است. این موضوع نشان‌دهنده ظرفیت‌های قابل توجه ایران برای توسعه اقتصاد غیرنفتی است. تجارت الکترونیک به عنوان یکی از صنایع نوین در جهان، به بازار ایران نیز راه یافته و به سرعت در حال گسترش است. در کشورهای اروپایی سهم تجارت الکترونیک از بازار هنوز زیر 10 درصد است؛ در ایران نیز این صنعت تنها نیم‌درصد از سهم بازار را به خود اختصاص داده است، اما پیش‌بینی می‌شود این صنعت در 10 سال آینده تحول عظیمی در اقتصاد جهان ایجاد کند. جامعه جهانی به شدت متاثر از رشد تکنولوژی است، کشور ما نیز از این
جریان مستثنی نیست. تعداد زیادی از جوانان ایرانی تقریباً همه ساعات روز را در فضای مجازی سپری می‌کنند و به مزایای خرید آنلاین نیز واقف هستند ولی حتی یک‌بار هم به شیوه آنلاین خرید نکرده‌اند. این یعنی حجم انبوهی از مشتریان آماده خرید و البته بازاری مهیا برای رشد تجارت الکترونیک به عنوان یک صنعت نوپا و مبتنی بر دانش. در دنیای امروز، که تکنولوژی و نوآوری، به ارکان اصلی جوامع تبدیل شده‌اند و با تمام فعالیت‌های انسان از جمله سبک زندگی، کسب و کار، امنیت و اجتماع آمیخته شده و همه ابعاد زندگی را بهبود بخشیده است، نمی‌توان از تاثیرات مثبتی که می‌تواند در اقتصاد ایجاد کند، چشم‌پوشی کرد. هیچ جامعه‌ای، به ویژه جوامع در حال توسعه، نمی‌توانند اهمیت تکنولوژی را نادیده بگیرند. صنایع مبتنی بر فناوری فرصت فوق‌العاده‌ای برای رونق اقتصادی است. این صنعت با رشد سریع خود می‌تواند معضل بیکاری در ایران را تا حد زیادی حل کند و ابزار مناسبی برای ارتباط فعال با اقتصاد بین‌الملل و حضور موثر در بازارهای جهانی باشد. تجارت الکترونیک در سال‌های اخیر با حضور شرکت‌های مختلف که خدمات گوناگونی ارائه می‌کنند تغییراتی را در بازار ایران ایجاد
کرده است. این شرکت‌ها بسیاری از امور روزمره مردم چون سفر، حمل و نقل، غذا، سرگرمی و خرید را از دریچه فضای مجازی و خدمات الکترونیک ساماندهی می‌کنند و علاوه بر تغییر در سبک زندگی مشتریان، در فضای کسب و کار ایران نیز موثر بوده‌اند.
این شرکت‌ها با فعالیت گسترده خود در این مدت معنای برخی از رفتارهای خرید را نیز تغییر داده‌اند، به‌طور مثال تنها بامیلو هر ماه بیش از شش میلیون بازدیدکننده از سراسر ایران دارد، این تعداد بازدیدکننده چندین برابر بازدیدکنندگان مجتمع‌های تجاری بزرگ در ایران است. چنین اعدادی نشان‌دهنده تقاضا و علاقه کاربران ایرانی به حضور در فضای آنلاین و استفاده از خدماتی است که تجارت الکترونیک در اختیار آنها قرار می‌دهد.
در حال حاضر ضریب نفوذ اینترنت در ایران بهتر از بسیاری از کشورهای منطقه است، اما کیفیت اینترنت نسبت به کشورهای دیگر، به‌ویژه کشورهایی که سهم بیشتری از تجارت الکترونیک دارند بسیار پایین‌تر است. طی سال‌های اخیر، با توجه به رشد کمی مصرف‌کنندگان اینترنت اتفاق موثری در کیفیت این خدمات اتفاق نیفتاده است. بخشی از دلایل فراگیر شدن استفاده از اینترنت در بین ایرانیان، افزایش گرایش ایرانیان به استفاده از موبایل‌های هوشمند بوده، تعداد زیادی از کاربران اینترنت در حال حاضر از طریق تلفن همراه خود به فضای مجازی ارتباط دارند. ارائه اینترنت باکیفیت از طریق اپراتورهای تلفن همراه گام موثری در فراگیری اینترنت در ایران بود، اما این خدمات از سوی اپراتورها هنوز در اختیار همه مردم نیست و کیفیت مطلوبی نیز ندارد. توسعه پوشش اینترنتی از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌تواند تحول بزرگی در ارتقای سطح کیفیت زندگی مردم در سراسر ایران ایجاد کند. شاید جالب باشد بدانید فروشگاهی مثل بامیلو از روستاهای دورافتاده ایران مشتری دارد، این یعنی بسیاری از مردم آگاهانه از مزایای اینترنت استفاده می‌کنند و توسعه کیفی اینترنت می‌تواند اتفاق
موثری در بالا بردن سطح رفاه مردم و بهبود وضعیت در همه بخش‌ها از جمله آموزش، اقتصاد و فرهنگ ایجاد کند. به غیر از کیفیت، قیمت اینترنت نسبت به بسیاری از کشورها بیشتر است. حتی بسیاری از استارت‌آپ‌هایی که در حوزه تجارت الکترونیک فعالیت می‌کنند، ناچارند رقم هنگفتی را برای استفاده از اینترنت در نظر بگیرند. این مبلغ برای بسیاری از شرکت‌های نوپا رقم قابل ملاحظه‌ای است. شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین رسالت‌های وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در این سال‌ها ایجاد یک شبکه اینترنت باکیفیت، ارزان و منعطف برای ساخت یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد امروز ایران یعنی تجارت الکترونیک باشد.
شکل‌گیری استارت‌آپ‌های مختلف که سعی دارند همه امور روزمره از خرید غذا تا لوازم زندگی، گل، مواد غذایی، تفریحات و... را به شکل الکترونیک ارائه دهند نشان می‌دهد این صنعت آینده اقتصاد ایران را دگرگون خواهد کرد؛ و این بدین معناست که سیاستگذاران و مدیران دولتی باید آگاه باشند که بدون کسب و کارهای مبتنی بر فناوری آینده روشنی در انتظار اقتصاد ایران نیست، سیاستگذارانی که ذهن‌شان اسیر باورهای سنتی در حوزه اقتصاد نیست فرصت‌های نهفته در این بخش را درک خواهند کرد و برای اقتصاد نوین ایران در قرن 21 برنامه‌ریزی خواهند کرد. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اقتصادی در سال‌های اخیر مساله بیکاری بوده، معضلی که راه‌حلی به جز تقویت و تشویق کارآفرینان ندارد. به‌رغم تمام مشکلاتی که طی سال‌های گذشته کارآفرینان در ایران با آن روبه‌رو بوده‌اند از جمله عدم دسترسی به سرمایه کافی، زیرساخت‌های لازم و اثرگذاری ضعیف، یک فرهنگ کارآفرینی مثبت و قوی در کشور شکل گرفته که بیشتر از سوی جمعیت جوان هدایت می‌شود. جوانان ایرانی باهوش و مستعدی که آماده هستند کارآفرینانی موفق باشند و اقتصاد ایران را متحول کنند. اشتیاق جوانان ایرانی برای ایجاد کسب و کار
نوپا، منجر به ایجاد اکوسیستمی فعال، به‌روز و متکی بر جدیدترین فنون و علوم روز دنیا شده است. این گروه شامل برنامه‌نویسان حرفه‌ای، نظریه‌پردازان، استراتژیست‌ها، نوآوران و بازرگانان جوان ایرانی هستند که توانسته‌اند توجه جهانیان را نیز جلب کنند.
بررسی سیستم‌های موفق کارآفرینی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد برای تقویت و هدایت این جریان مثبت اقتصادی باید روش‌های نوینی را در سیاستگذاری و حمایت‌های دولتی در ایران پایه‌ریزی کرد. من هر روز با مربیان، سرمایه‌گذاران، کارآفرینان و بنیانگذاران موفق در سراسر جهان صحبت می‌کنم و می‌بینم که این افراد برای افزایش ضریب موفقیت کسب و کار خود به مناطق و کشورهایی که خدمات بهتری به کسب و کارهای نوپا ارائه می‌دهند مهاجرت می‌کنند. به عنوان مثال یکی از این کارآفرینان اخیراً از لندن به برلین مهاجرت کرد، چرا که در برلین تسهیلات و خدمات مطلوبی برای استارت‌آپ‌ها در نظر گرفته شده است. برلین این روزها به محلی برای تمرکز بسیاری از کسب و کارهای نوپا تبدیل شده است. معتقدم نظام حمایت از استارت‌آپ‌ها باید در قالب ارائه تسهیلات مختلف و معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات کارآفرینان بیشتری را جذب کند و در ثبات فضای این اکوسیستم موثر باشد.
سعی کرده‌ام در این فرصت به هفت محور اساسی در جامعه که منجر به تقویت و رشد اکوسیستم کسب و کارهای نوپا می‌شود، اشاره کنم. این محورها در جهات مختلف وضعیت فعلی ایران را توصیف می‌کند و چشم‌انداز متفاوتی را برای سیاستگذاران فراهم می‌کند تا بتوانند از نگاه یک کسب و کار دانش‌بنیان که توانسته در فضای تجارت الکترونیک ایران طی دو سال رشد قابل توجهی کسب کند به این اکوسیستم بنگرند.
1- شروع کسب و کار
کارآفرینان الزاماً حقوقدان یا حسابدار نیستند و بسیاری از آنها درباره استخدام حسابدار و وکیل اطلاعات زیادی ندارند. اما کارهای اداری در ایران هنوز پیچیده و زمان‌بر است و نیازمند اطلاعات و مهارت‌های حقوقی است. کاغذبازی، امضا گرفتن، مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، افتتاح حساب‌های بانکی، ارائه مدارک شناسایی و مراجعه حضوری و مکرر به ادارات را به کارآفرینان تحمیل می‌کند. اما شاید جالب باشد بدانید در کشوری مثل آلمان و شهری چون برلین که به نوعی پایگاه کارآفرینان جوان اروپایی است، پروسه تاسیس شرکت به طور کامل الکترونیکی است و کاملاً از سوی دولت حمایت می‌شود. نمونه بهتر، کشور استونی است که در کارآفرینی در جهان پیشرو است؛ در استونی تاسیس شرکت چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد.
یک کارآفرین در استونی بدون هیچ سرمایه‌ای می‌تواند کسب و کار خود را آغاز کند، در حالی که فرآیند آغاز به کار در ایران بسیار طولانی است. یک کارآفرین ابتدا باید منتظر گواهی عدم سوءپیشینه بماند، با توجه به نوع کسب و کار مجوزهای لازم را بگیرد، مبالغی به دفاتر اسناد رسمی بپردازد، در صف بانک بماند و درگیر بوروکراسی پیچیده اداری شود. برای کل این فرآیند تقریباً باید 30 روز زمان صرف کند و بیش از 800 هزار تومان برای اخذ مجوزهای لازم برای آغاز کسب و کار خود بپردازد. البته انتخاب نام برای ثبت شرکت، خود داستان پیچیده و دشواری است.
بخشی از چالش‌های استارت‌آپ‌ها مربوط به شروع کسب و کار است، بخشی دیگر مربوط به خطرپذیری آنها و احتمال شکست است که برای بسیاری از استارت‌آپ‌های دنیا اتفاق می‌افتد. از آنجا که کارآفرینان باید قدرت ریسک بیشتری داشته باشند لازم است برای پذیرش خطر، از هزینه‌های شکست کاست. علاوه بر آسان کردن شرایط اولیه برای راه‌اندازی یک کسب و کار باید شرایط قانونی ساده‌تری نیز برای شکست احتمالی استارت‌آپ‌ها هم فراهم شود و هزینه‌های شکست برای کارآفرینان را به حداقل ممکن رساند. تجربه کشور استونی نشان داده که دولت الکترونیک می‌تواند به شیوه‌ای بهینه و موثر با اقتصاد مدرن و دیجیتالی هماهنگ باشد.
2- مشوق‌های سرمایه‌گذار
راه‌اندازی یک اکوسیستم پویا برای کارآفرینی، به‌ویژه در حوزه تجارت‌های مبتنی بر فناوری، نیازمند سرمایه‌گذاری افرادی است که به سرمایه‌گذاری خطرپذیر آگاهند. واقعیت اینجاست که ایران نسبت به کشورهایی چون ترکیه، امارات و قطر سرمایه‌گذاران خطرپذیر کمتری دارد.
شاید با ترکیب روش‌هایی مثل معافیت‌های مالیاتی یا تسهیلات بانکی و حمایت‌های دولت از طرح‌های توجیهی استارت‌آپ‌ها و سرمایه‌گذاران آنها، بتوان سرمایه‌گذاران را برای ورود در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر تشویق کرد. دولت و نهادهای مدنی می‌توانند در موفقیت استارت‌آپ‌ها موثر باشند و با ارائه خدمات و امکاناتی مثل فضای کار، فراهم کردن زیرساخت و ارتباطات هوشمند به کسب و کارهای جوان کمک کنند. در صورت عدم حمایت دولت و نهادهای سیاستگذار بخش زیادی از انرژی استارت‌آپ‌ها صرف تامین منابع مالی و جذب سرمایه‌گذار خصوصی خواهد شد.
اما این حمایت به معنی اثرگذاری مستقیم دولت در فضای استارت‌آپی نیست. دولت نباید درباره اینکه چه کسب و کاری استحقاق دریافت تسهیلات را دارد تصمیم‌گیری کند. در چنین شرایطی کسب و کارها به‌جای توجه به نوآوری، جلب رضایت مشتری، جذب سرمایه‌گذار واقعی و سودآوری، به دنبال تامین نظر دولت خواهند رفت. در عوض دولت می‌تواند با فراهم کردن تسهیلاتی برای سرمایه‌گذاران، آنها را تشویق کند تا در استارت‌آپ‌های مستعد سرمایه‌گذاری کنند.
3- مشوق‌های استخدامی و اجتماعی
یکی از مراحل مهم در شکل‌گیری یک استارت‌آپ، استخدام نیروی انسانی است. معمولاً بنیانگذاران بیشتر وقت خود را صرف انتخاب و استخدام کارمندان خود می‌کنند. در ایران استعدادهای زیادی وجود دارند، ولی شرکت‌های تازه‌تاسیس نسبت به شرکت‌های بزرگ شانس کمتری برای استخدام نیروهای باکیفیت دارند، چون نمی‌توانند حقوق‌های بالایی پرداخت کنند.
اما دولت می‌تواند برای کمک به استارت‌آپ‌ها، برای جذب نیروی انسانی متخصص پروسه بیمه کارکنان را ساده کرده و بخشی از هزینه‌های آن را به ویژه در سال‌های نخست تقبل کند. این خدمات از سوی دولت به کاهش هزینه‌های استخدام و امکان اضافه شدن این رقم به درآمد کارمندان منجر خواهد شد و شرایط را برای استخدام نیروی انسانی باکیفیت به جای بهره‌مندی از شرکت‌های پیمانکاری که همکاری با آنها هیچ امنیت شغلی برای کارکنان ندارد، فراهم خواهد کرد.
4- خوشامد گویی به مهاجران
مهاجرت افراد نخبه از کشورهای دیگر که در حوزه تکنولوژی پیشرو هستند راهکار خوبی برای انتقال تجربه و دانش در کسب و کارهای جدید در ایران است. دانش و تخصص غیربومی می‌تواند کارآفرینان ایرانی را در ساخت یک شرکت با تخصص‌های متنوع یاری دهد و شبکه گسترده‌ای از ارتباطات بین‌المللی را برای آنها ایجاد کند. دولت با آسان کردن فرآیند استخدام نیروهای متخصص غیربومی به استارت‌آپ‌ها در حوزه‌های جدید اقتصادی مثل تجارت الکترونیک می‌تواند در انتقال فناوری و بومی‌سازی تجربه‌های بین‌المللی موثر باشد. گسترش ارتباطات حرفه‌ای با دیگر کارآفرینان دنیا کمک می‌کند تا اقتصاد ایران بیش از پیش با اقتصاد جهانی آشنا شود و بتواند حضور موثری در بازارهای جهانی داشته باشد.
5- آموزش و زبان
تعداد زیادی از تحصیل‌کرد‌گان متخصص در رشته‌های آی‌تی، برنامه‌نویسی و مهندسی نه‌تنها در ایران بلکه در خارج از ایران نیز به دنبال شغل می‌گردند. جالب است بدانید مهارت انگلیسی صحبت کردن ایرانیان تحصیل‌کرده از مردم ترکیه ضعیف‌تر است. در کل رتبه ایران در شاخص تسلط به زبان انگلیسی 59 /46 است و در بین 70 کشور رتبه 56 را به خود اختصاص داده است. البته این رتبه بسیار بهتر از قطر، کویت، عمان و عربستان سعودی است. آموزش زبان‌های خارجی به ویژه زبان‌های رایج در منطقه مثل عربی و انگلیسی مساله‌ای است که می‌تواند ایران را برای رقابت با اقتصاد جهانی آماده سازد.
به گزارش اکونومیست، تسلط به زبان دوم در بین مردم انگلستان باعث رشد چهاردرصدی درآمد آنها می‌شود. این رقم برای بسیاری از کشورهای دیگر به بیش از 30 درصد هم می‌رسد. برخی از مستندات نشان می‌دهد، تسلط به زبان انگلیسی در بین متخصصان فناوری اطلاعات باعث افزایش چشمگیر درآمد آنها خواهد شد.
اقتصاد ایران برای گسترش یافتن و رقابت با کسب و کارهای بین‌المللی نیازمند توجه بیشتر در بخش آموزش به ویژه موضوع زبان‌آموزی است. نظام آموزشی باید علاوه بر توجه به علوم پایه و تخصصی به فراگیری زبان‌های خارجی نیز توجه کند. مستندات فراوانی نشان می‌دهد که آموزش زبان در سنین کودکی بسیار موثرتر از آموزش زبان در سنین نوجوانی و بزرگسالی است. دانمارک به عنوان برترین کشور در کسب شاخص تسلط به زبان انگلیسی، آموزش زبان خارجی را در سن شش‌سالگی آغاز می‌کند.
اما ایجاد شرایط برای تکمیل مهارت‌های تخصصی نیز یکی از ضروریاتی است که نظام آموزشی باید به آن توجه کند. بسیاری از کشورها با ایجاد نظام آموزشی باز، این امکان را در اختیار مردم قرار می‌دهند تا بتوانند بر اساس نیاز خود آموزش ببینند. این سیستم به کارآفرینان کمک می‌کند تا بتوانند در چندین رشته مختلف مهارت کسب کنند و در همه زمینه‌ها از جمله علوم کامپیوتری، مهندسی، هنر و علوم انسانی کسب و کار راه‌اندازی کنند.
6- مشوق‌های قانونی
سختی‌های شروع یک کسب و کار در ایران را لمس کرده‌ام و فکر می‌کنم برای ایجاد فضایی مناسب برای کارآفرینی، لازم است شرایط حقوقی و قانونی برای راه‌اندازی و تعطیلی یک استارت‌آپ تسهیل شود. نظام حقوقی و جامعه نباید کسب و کاری را که شکست‌خورده تنبیه کنند. متاسفانه در فرهنگ ایرانی ورشکستگی با سرزنش و ناراحتی از سوی جامعه همراه است، در حالی که در فرهنگ استارت‌آپی شکست به معنی آموختن شیوه‌های پیروزی است. یک کارآفرین جوان بدون حمایت جامعه نمی‌تواند کسب و کاری را چند بار آغاز کرده و شکست بخورد و در نهایت طعم موفقیت را بچشد. دولت با تشویق بانک‌ها برای کمک به کسب و کارهای کوچک و استارت‌آپ‌ها می‌تواند کمک بزرگی به ساخت بستر کارآفرینی در ایران انجام دهد. بانک‌ها می‌توانند کمی نسبت به کسب و کارهای کوچک و نوپا با انعطاف برخورد کنند. در ضمن دولت با حمایت از سرمایه‌گذاران و چشم‌پوشی از تنبیه کسب و کارهای ناموفق می‌تواند در توسعه کسب و کارهای نوین نقش موثری ایفا کند.
7- فرهنگ سیاسی و کسب و کارها
در حال حاضر حمایت‌های عملی کمی از سوی دولت برای کسب و کارها وجود دارد. تفکر غالب در دولت این است که استارت‌آپ‌ها یک فعالیت تفننی، سرشار از ایده و خالی از علم مدیریت برای موفقیت هستند.
اما لازم است سیاستگذاران به فرصت‌های نهفته در فضای استارت‌آپ‌ها در صنعت‌های مختلف مثل معدن، انرژی، گردشگری و... توجه کنند. کارآفرینان نیز نیاز دارند تا به عنوان یک کسب و کار آینده‌دار و اشتغال‌زا که تفننی نیستند و علاوه بر ایده روش‌های موثر برای موفقیت و سودآوری را می‌دانند، شناخته شوند.
اکوسیستم کسب و کارهای نوپا در ایران از نژادی است که با خلق راهکارهای نو آماده است تا تغییراتی بنیادین در همه صنایع به ویژه صنایع نوین که مبتنی بر فناوری هستند ایجاد کنند. کسب و کارهای جوان و کوچک می‌توانند ریسک کمتر و بازدهی بیشتری نسبت به کسب و کارهای بزرگ داشته باشند و یک اقتصاد سالم نیازمند فضای رقابتی سالم برای همه کسب و کارهای نوپاست.
دیدگاه تان را بنویسید