بازخوانی برگزاری نخستین انتخابات اتاق بازرگانی
از مجلس وکلا تا اتاق تجارت
از مشروطه تا امروز، از مجلس وکلای تجار در عصر ناصری تا اتاق تهران، از حاج محمدحسین امین‌الضرب تا محمد نهاوندیان، قریب به ۱۱۰ سال است که دموکراسی را در این سرزمین تمرین می‌کنیم و تجار و بازرگانان، همیشه در این عرصه از پیشگامان بوده‌اند.
از مشروطه تا امروز، از مجلس وکلای تجار در عصر ناصری تا اتاق تهران، از حاج محمدحسین امین‌الضرب تا محمد نهاوندیان، قریب به 110 سال است که دموکراسی را در این سرزمین تمرین می‌کنیم و تجار و بازرگانان، همیشه در این عرصه از پیشگامان بوده‌اند. مجلس وکلای تجار به عنوان نخستین تشکل سازمان‌یافته تجار در ایران مدرن در عصر ناصری شکل گرفت و رئیس آن به انتخاب اعضا انتخاب می‌شد. پس از مشروطه نیز در هیات اتحادیه تجار، انتخابات به شکلی سازمان‌یافته و نظام‌مند برگزار می‌شد و اتاق تجارت میراثی است که از همان پدران به یادگار مانده است.
مجلس وکلای تجار
مجلس وکلای تجار در عصر ناصری، نخستین اتاق تجارتی بود که تجار برای بهره‌گیری از امتیازات اقتصادی و سیاسی ایجاد کردند. در این مرحله، تاجران به نوعی آگاهی طبقاتی دست یافتند و به ضرورت حمایت از منافع مشترک خود در مقابل هجوم سرمایه‌های خارجی پی بردند که با کسب امتیازات دولتی قادر به واردات کالاهای خود و از میدان خارج کردن کالاها و سرمایه‌های بومی شده بودند. این مجلس نهادی خودجوش بود. اما اینکه فکر ایجاد چنین مجلسی از کجا آغاز شد و وکلای منتخب به عنوان نمایندگان تجار در مورد مسائل آنها تصمیم‌گیری کنند و حکم آنها مورد پذیرش عموم تجار قرار گیرد، جایگزین الگوی جمع‌گرایی و شورا جایگزین مراجعه به فرد یا رئیس‌التجار بود که شیوه سنتی متداول محسوب می‌شد. آنان در عریضه‌ای خطاب به ناصرالدین‌شاه چنین نوشته‌اند: «تجار در کنکاش خود چنین مصلحت دیدند که رئیس انتخاب نکنند؛ از آنکه هر رئیسی در پی تحصیل فایده شخصی خواهد بود و سپس از میان خود 10 نفر از روسا و ریش‌سفیدان را برگزینند و مجلسی به نام مجلس وکلای تجار در پایتخت تاسیس دارند» (آرشیو خصوصی امین‌الضرب). ایشان در عریضه خود
تلویحاً ابراز کردند که خواهان وزیر تجارتی هستند که از هر جهت هم‌رای و همراه آنان باشد و شاید به این مفهوم که وزارت تجارت در دستگاه دولت، از مجلس وکلای تجار تبعیت کند. اساسنامه مجلس وکلای تجار در شش فصل تنظیم شد و ریاست آن بر عهده حاج محمدحسن امین‌الضرب قرار گرفت. تعیین وکلا به صورت انتخابی نبود، بلکه ریش‌سفیدان فهرستی از وکلا را تعیین می‌کردند و مشخص است نظام رای‌گیری و قاعده اکثریت آرا مورد نظر نبوده است. وکلای مجلس در دو ردیف در مقابل یکدیگر می‌نشستند و محل تشکیل جلسات آن، خانه آقای مصطفی تاجر تهرانی بود. این شیوه به تجار شهرهای دیگر نیز توصیه شد. در برخی از مراکز تجاری خارج از کشور، مثل بغداد، اسلامبول و بادکوبه که کانون اجتماع تاجران ایرانی بود، مجلس وکلای تجار تاسیس شد. کتابچه دستورالعمل پس از تایید و امضای شاه به همه ایالات فرستاده شد و حکام هم به ظاهر حاضر به همکاری شدند. تجار، نیازها و پیشنهادهای خود را در کتابچه یا اساسنامه مطرح ساختند. اعضای مجلس تجارت در تهران را حاج محمدحسن امین‌الضرب، آقای عبدالباقی، آقا محمدامین، حاجی علی‌اکبر، حاج حسن، حاج محمدحسین، حاج ملاحسین، حاج علی‌اکبر دهدشتی، حاج
محمدحسین کاشانی، سید خلف، حاج محمدحسین عمو، حاج ابراهیم، حاج عبدالرزاق، حاج ابوالفتح و حاج محمدجعفر تشکیل می‌دادند (همان). تعیین وکلای مجالس ولایات در ماه‌های شوال و ذیقعده 1301 هجری قمری مقارن با مرداد و شهریور 1263 خورشیدی انجام گرفت و به تدریج تاسیس شد. در تعیین وکلای تجار، قومیت و بومی بودن افراد در نظر گرفته نمی‌شد، چرا که در هر شهر، تجار بسیاری، از شهرهای دیگر به فعالیت مشغول بودند و این امر، محدودیتی در انتخاب آنها ایجاد نمی‌کرد، بلکه نوعی «اتفاق... با جمیع ممالک محروسه» توصیف شد (همان). مجلس وکلای تجار، با وجودی که نهادی خودجوش از دل تجار بود، به مشکلات متعددی برخورد کرد. علاوه بر مشکلات اجرایی، با مخالفت جناح‌هایی از حاکمیت، روحانیون و نمایندگان مجلس روبه‌رو شد. حکام ولایات نیز انواع کارشکنی‌ها را در انجام مقاصد این مجلس به کار می‌بستند. این مشکلات، به علاوه مشکلات جناحی میان تجار، باعث شد که مجلس وکلای تجار دولت مستعجل باشد.
انجمن تجار و انجمن تجارت
در فضای آزاد پس از جنبش مشروطیت، تشکیل انجمن‌های گوناگون متداول شد. روزنامه‌های عصر مشروطه، خبر از تشکیل انجمن تجارت در تهران می‌دهند که هفته‌ای دو روز توسط «تجار باغیرت» تشکیل می‌شود و از اموری که این انجمن به آن می‌پرداخت «ترویج مال‌التجاره داخله و رفع احتیاجات ملت از امتعه خارجه» و «چگونگی تنزیل مسکوکات ایران با خارجه» بود. این انجمن، تشکلی کاملاً صنفی بود و حضور تجار بزرگ در آن امری ضروری می‌نمود. اعضای انجمن تجار به طور عمده از تجار بزرگی تشکیل می‌شد که با خارج از کشور معاملاتی داشتند. انجمن تجار در مقایسه با انجمن اصناف از فعالیت چندانی برخوردار نبود.
هیات اتحادیه تجار
بحران‌های سیاسی-اجتماعی پس از جنگ بین‌الملل اول، رکود و وخامت اوضاع تجاری و ناتوانی دولت از ایجاد نوعی سامان سیاسی، تجار را به فکر ایجاد تشکلی سازمان‌یافته انداخت. تشکلی به نام هیات اتحادیه تجار یا اتحادیه تجار تشکیل شد که به لحاظ سازمانی بسیار نظام‌مند و دارای تشکیلاتی دقیق در تهران و شهرستان‌ها بود. پس از پایان جنگ جهانی اول، نشست‌هایی در بین تاجران پایتخت صورت گرفت. در 14 شوال 1337، یک گردهمایی در منزل حاجی محمدجعفر آقا تاجر خامنه در دروازه قزوین، کوچه قوام برگزار شد. این گردهمایی به منظور انتخاب اعضای عمومی اتحادیه تجار، بالغ بر 120 نفر و 30 نفر هیات عامله انجام گرفت. در 12 ربیع‌الاول 1338، با حضور 16 نفر از تجار، نظام‌نامه سیاسی هیات اتحادیه تجار تهران به ریاست حاج محمدحسین امین‌الضرب به تصویب رسید و خط‌مشی کلی اتحادیه تعیین شد. مدتی بعد در 16 جمادی‌الاول همان سال، با حضور 19 نفر از تجار، نظام‌نامه داخلی اتحادیه به تصویب رسید.
انتخابات اتحادیه
نظام تشکیلاتی اتحادیه تجار نیز بسیار دقیق ترسیم شد. این اتحادیه دارای اعضای «عمومی و منتخب» بود. عده اعضای منتخب 30 نفر بود که به موجب نظام‌نامه انتخابات اعضای عمومی آن را برای مدت دو سال تعیین می‌کردند. عده اعضای عمومی با شرایط معینی غیرمحدود بود. هیات منتخبان با رای مخفی از بین خود یک رئیس، نایب رئیس، دو منشی، دو دفتردار، یک تحویلدار و یک نفر ناظم به عنوان هیات‌رئیسه برای مدت یک سال انتخاب می‌کردند. اعضا باید معروف به مکارم اخلاق بوده و به فساد عقیده متهم نمی‌بودند. هر یک از اعضای عمومی بعد از قبول عضویت، به پیشرفت مقاصد هیات متعهد می‌شدند. تمامی اعضا در مواقع لازم مکلف به حضور در جلسه‌های هیات و پرداخت ماهیانه پنج قران به صندوق هیات شدند، در مواردی که به حقوق هریک از اعضا تجاوزی می‌شد و آنان مشکل خود را در هیات مطرح می‌کردند، آنچه در هیات برای رفع آن تصمیم گرفته می‌شد، عموم اعضا مکلف به اجرای آن بودند. اتحادیه تجار اعلان کرد، از آنجا که تاسیس اتحادیه به منظور «ازدیاد روابط و تسهیل امور تجاری» بوده است، در هریک از شهرستان‌ها که مطابق نظام‌نامه مزبور اتحادیه تجار تشکیل
شود، می‌توانند تشکیلات خود را با ذکر اسامی رئیس و دیگر اعضا به اتحادیه تهران اعلام کنند و روابط آنها با مرکز فقط در امور تجاری و اقتصادی برگزار می‌شد (کتابچه نظام‌نامه اساسی هیات اتحادیه تجار طهران).
اعضای منتخب در هر هفته یک بار تشکیل جلسه می‌دادند. تشکیل جلسه و حفظ نظم آن بر عهده رئیس بود. شیوه تصمیم‌گیری در جلسات نیز به صورت رای‌گیری و مشابه عملکرد مجلس شورای ملی بود. تصویب هر موضوع به حضور یک ثلث از اعضا و رای نصف به علاوه یک آرا نیاز داشت. اعضای اتحادیه تجار شامل اعضای عمومی و منتخب بود. عده اعضای عمومی مطابق نظام‌نامه اساسی غیرمحدود بود و این اعضا باید از بین خود تعداد 30 نفر را به مدت دو سال با شرایط معین انتخاب کنند. البته کسانی که شغل رسمی آنها تجارت بود، کمتر از 20 سال سن نداشتند و حداقل یک سال در محل رای‌گیری به داد و ستد تجاری مشغول بودند، حق رای داشتند. اشخاصی که تجارت را ترک کرده و مستخدم دولت شده بودند، کارکنان تجارتخانه‌ها، معروفین به فساد، ورشکستگان، افراد کمتر از 25 سال و بیشتر از 70 سال و آنهایی که سواد فارسی نداشته یا از امور تجارتی بی‌اطلاع بودند، حق انتخاب شدن نداشتند (همان). شیوه انتخاب اعضای اتحادیه تجار که به مدت دو سال انتخاب می‌شدند، برگرفته از سبک انتخابات عمومی کشور بود. آنان نیز همچون نمایندگان مجلس برای مدت دو سال انتخاب می‌شدند و تنظیم شرایط انتخابات اتحادیه به دلیل حضور
حاج محمدحسین امین‌الضرب در تنظیم نظام‌نامه انتخابات مجلس شورای ملی، بیشتر تقلیدی از همان شرایط بود. انتخابات اتحادیه با حضور انجمن نظارت صورت می‌گرفت. اعضای انجمن از سوی منتخبان سابق قبل از اتمام مدت انتخاب‌شان تعیین می‌شدند. تعداد انجمن نظار هشت تن بود که سه نفر از سوی اتحادیه و پنج تن از تجار آگاه و بصیر خارج از اتحادیه برگزیده می‌شدند. انتخابات با رای مخفی و با اکثریت نسبی بود. مدت ارائه تعرفه، پنج روز بود. کسانی که در انتخابات شرکت نمی‌کردند، حق شکایت و اعتراض نداشتند.
انجمن نظار، از طریق روزنامه‌های محلی و اوراق خصوصی، زمان تجدید انتخابات را به عموم تجار اعلام می‌کرد. زمان، مکان، عده نمایندگان و شرایط انتخاب‌کنندگان، در اعلان‌ها مشخص می‌شد. تعرفه‌های انتخاباتی که شامل مشخصاتی همچون نمره، تاریخ، اسم، رای‌دهنده، شغل، اسم پدر، آدرس و مهر و امضای انجمن نظارت بود و در آن زمان و مکان رای‌گیری مشخص می‌شد، در اختیار رای‌دهندگان قرار می‌گرفت. انجمن نظارت تا پایان انتخابات و قرائت آرا و نیز تعیین نمایندگان اتحادیه و قرائت اسامی آنها به کار خود ادامه می‌داد. هیات نظار پس از انجام امور، اسناد و مدارک را به هیات رئیسه جدید تحویل داده و کار خود را تمام می‌کرد. جلسه‌های هیات اتحادیه تجار در محل ثابت و معینی برگزار نمی‌شد. جلسه هر بار در منزل، حجره یا تجارتخانه یکی از تجار تشکیل می‌شد؛ متناسب با اعضای انتخاب شده، از امکانات این افراد برای محل اتحادیه استفاده می‌شد.
ریاست اتحادیه تجار تهران در چندین دوره، به عهده حاجی محمدحسین امین‌الضرب بود. انتخابات دوره دوم در ذیحجه 1339 برگزار شد. اتحادیه تجار در پایان دوره اول طی دعوت کتبی و اعلان تشکیل جلسه عمومی، از تجار خواست برای شنیدن خلاصه‌ای از عملیات دو سال گذشته و معرفی اعضای انجمن نظّار برای انتخابات دوره دوم و مطالعه نظام‌نامه اساسی داخلی و انتخابات اتحادیه که به چاپ رسیده و در اختیار اعضا قرار خواهد گرفت، در گردهمایی عمومی اتحادیه تجار شرکت کنند. در جلسه‌های عمومی تجار برای گزارش کارهای یک دوره انتخاباتی یا در موارد خاص از اعضای عمومی دعوت به عمل می‌آمد که با برنامه‌ریزی و همراه سخنرانی و پذیرایی از شرکت‌کنندگان صورت می‌گرفت. موضوع سخنرانی‌ها و سخنرانان از قبل تعیین می‌شد. در افتتاح دومین دوره انتخابات اتحادیه تجار، جلسه کمیسیون انتخابات اتحادیه تجار، جلسه کمیسیون انتخابات اتحادیه با حضور حاج عباسقلی آقا، آقای اسلامیه، آقای فقیه، کاشانی، قزوینی، شرکت، کتابفروش، کاشانچی، جعفر، نیک‌پور و کاشف تشکیل شد؛ قرار بر این شد که در جلسه عمومی در ابتدا حاجی معین‌التجار، مختصر نطقی در شروع و پایان جلسه انجام دهد. سپس کاشف بعد از
مختصر نطقی، لایحه‌ای را که مقصود جمعیت را تضمین خواهد کرد و به چاپ رسیده، قرائت کند و بعد آقای اسلامیه در باب علت عمده تشکیل جلسه عمومی شرحی دهد و در پایان حضار را به انتخاب 9 نفر از تجار عمده معین‌شده از طرف هیات دعوت کنند. هیات، اسامی 18 نفر از تجار معتبر را بر روی تابلو تعیین و در نظر عموم قرار داده بود. مقرر شده بود اسامی این افراد که روی ورقه‌هایی نیز چاپ شده، بین حضار تقسیم شود که هر عده را که مایل بودند، انتخاب و روی اسم بقیه خط بکشند. در ضمن تعیین شد که آقایان کتابفروش و نیک‌پور برای تجار در زمینه اقتصادیات و لزوم بودن تجار در مجلس مطالبی تهیه کرده که بعد به چاپ برسد و در اختیار تجار قرار گیرد. اما تشکل‌هایی این‌چنین در جامعه‌ای عقب‌مانده و بحران‌زده، بی‌تردید با موانع متعددی مواجه می‌شد. با وجود فعالیت‌های اتحادیه تجار در سال‌های متمادی، به نظر می‌رسد برخی اختلاف‌ها، دسته‌بندی‌های درونی، بی‌اهمیت شمردن امور اتحادیه و ترجیح دادن امور شخصی بر کارهای اتحادیه، موانعی را برای فعالیت‌های اجرایی ایجاد کرده باشد. امین‌الضرب که در سال 1341 هجری، برای بار سوم به ریاست اتحادیه تجار برگزیده شد، بر اثر
اختلاف‌نظرهای داخل اتحادیه در 10 ربیع‌الثانی 1342 طی نامه‌ای به اتحادیه تجار، از سمت ریاست جلسات استعفا داد. او دلیل استعفای خود را «جلوگیری از بروز مخالفت‌هایی بین آقایان محترم تجار» ذکر می‌کند و برای حفظ وحدت بین تاجران، تمایل خود را برای عضویت معمولی در جلسات ابراز می‌کند.
پایان اتحادیه تجار
هیات اتحادیه تجار با برآمدن دولت پهلوی، تحت‌الشعاع نهادهای برآمده از دولت قرار گرفت. تا سال 1307 خورشیدی، هنوز اعلان‌هایی با عنوان هیات اتحادیه تجار منتشر می‌شده است. در عصر پهلوی، طبق تصویب هیات دولت به وزارت فواید عامه دستور تاسیس اتاق تجارت تهران داده شد و در سال 1305، اولین اتاق تجارت تهران به ریاست حاج محمدحسین امین‌الضرب تاسیس شد.
دیدگاه تان را بنویسید