قیمت بنزین؛ پاشنه آشیل ایران

هفته گذشته برای ایرانیان با مواجهه با دور جدیدی از کاهش یارانه سوخت و افزایش قیمت بنزین آغاز شد. قیمت جدید بنزین در نیمه‌شب 24 آوریل (برابر با 4 اردیبهشت) توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران اعلام شد. قیمت بنزین نیمه‌یارانه‌ای هفت هزار ریال برای هر لیتر (معادل 27 سنت) و قیمت بنزین برای بازار آزاد 10 هزار ریال (معادل 42 سنت) خواهد بود. این جهشی قابل ‌توجه از چهار هزار ریال (معادل 16 سنت) برای هر لیتر بنزین نیمه‌یارانه‌ای و هفت هزار ریال برای بنزین بازار آزاد است.

کاهش کنونی یارانه بنزین ‌بخشی از «فاز دوم» طرح اصلاح یارانه‌ها در ایران است که در 5 ژانویه 2010 (15 دی‌ماه 1388) به تصویب مجلس رسید. دولت اعلام کرد پس از تغییر قیمت، مردم هنوز هم می‌توانند باقیمانده سهم بنزین یارانه‌ای خود را با قیمت قبلی در کارت سوخت استفاده کنند. هر ماشین دارای کارت سوخت با 60 لیتر بنزین نیمه‌یارانه‌ای در هرماه است و زمانی که سهمیه بنزین خود را تمام کنند، باید بنزین را به قیمت بازار آزاد خریداری کنند.

پس از اعلام افزایش قیمت بنزین، متوسط مصرف بنزین در ایران به میزان چشمگیری افزایش یافت. میانگین مصرف بنزین در ایران بین 66 و 70 میلیون لیتر در روز در نوسان است. این میزان طی فصل‌های پر‌تقاضا به خصوص در ایام نوروز در ماه مارس برابر با فروردین در ایران به بالغ ‌بر 70 میلیون لیتر در روز می‌رسد. البته پیش از اعلام قیمت جدید، مصرف بنزین به میزان قابل ‌توجهی افزایش یافت. به گفته شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، مصرف بنزین در روز شنبه 30 فروردین‌ماه به 7/80 میلیون لیتر و روز بعد به 94 میلیون لیتر رسید. اگرچه این میزان سرانجام به 76 میلیون لیتر کاهش یافت، باز هم شش میلیون لیتر بیشتر از بنزین مصرفی هفته گذشته بود. افزایش مصرف بنزین نشان‌دهنده این است که مردم به خاطر نگرانی از احتمال لغو شدن باقیمانده سهم بنزین یارانه‌ای خود در حال ذخیره بنزین هستند. بیژن حاج‌محمدرضا، رئیس انجمن جایگاه‌داران سوخت ایران گفت ایرانیان به خاطر پیش‌بینی افزایش قیمت، «بنزین را در ظروف غیراستاندارد ذخیره می‌کنند».

در واقع، تامین بنزین داخلی و تاثیر مستقیم قیمت آن بر میزان تورم و استانداردهای زندگی همواره پاشنه آشیل ایران بوده است. قیمت بنزین یارانه‌ای، اگر نتوان گفت تقاضا، انتظار کاهش قیمت‌ها را در مردم ایجاد کرده است. این مساله‌ای است که دولت در تهران باید آن را مدیریت کند. بنابراین طرح اصلاح یارانه‌ها کمک زیادی به دولت ایران کرده تا مصرف بنزین داخلی را تا حدودی تحت کنترل درآورد، و تا حدی به تلاش در جهت جلوگیری از قاچاق بنزین به کشورهای همسایه نیز مثمر ثمر بوده است.

چرا ایران نیازمند اصلاح یارانه‌هاست

کاهش یارانه‌های بنزین در ایران ابتدا شکاف قیمت بنزین بین‌المللی و داخلی را کاهش می‌دهد. همچنین به دولت در پس‌انداز پول و مدیریت مصرف داخلی کمک می‌کند. بر اساس پنجمین برنامه توسعه پنج‌ساله ایران، قیمت بنزین داخلی باید تا پایان برنامه پنجم یعنی یک سال و نیم آینده به حدود 90 درصد قیمت فوب2 خلیج‌فارس افزایش یابد.

با وجود این، قیمت کنونی بنزین در ایران به مراتب عقب‌تر از قیمت موردنظر در برنامه پنجم توسعه است. تورم ناشی از تحریم‌های اقتصادی، همراه با کاهش ارزش پول از سال 2011 به این‌سو دولت را از افزایش قیمت بنزین بازداشته است. کاهش ارزش ریال نیز منجر به افزایش شکاف میان قیمت بنزین داخلی و بین‌المللی شده است. فاز اول اصلاح یارانه‌ها به کوشش رئیس‌جمهور پیشین، محمود احمدی‌نژاد انجام شد. در آن زمان ارزش هر دلار آمریکا تقریباً برابر با 10 هزار ریال بود و ایران می‌توانست افزایش قیمت بنزین را از 10 به 40 سنت در هر لیتر (به قیمت قبلی هر لیتر چهار هزار ریال) مدیریت کند. با این حال طی دو سال گذشته، با ثابت ماندن قیمت بنزین در همان نرخ چهار هزار ریال، بار دیگر قیمت بنزین به نرخ 16 سنت در هر لیتر کاهش یافت.

تاسیسات پتروشیمی تولید بنزین را متوقف کرد

وابستگی ایران به واردات بنزین مساله‌ای بغرنج برای ایران بوده است. در دوره ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد، کارخانه‌های پتروشیمی ایران به منظور تولید بنزین و کاهش وابستگی به واردات، دست به ایجاد تغییراتی در خطوط تولید خود زدند. تاسیسات پتروشیمی ایران موفق به تولید بنزین با اکتان 95 شد که به طور کلی کیفیت مناسبی برای بنزین در نظر گرفته می‌شود. با وجود این، کیفیت محتویات آروماتیک بنزین تولیدی بسیار پایین‌تر از استاندارد بین‌المللی بود و به میزان قابل ‌توجهی به آلودگی هوا، به‌خصوص در تهران دامن زد.

با این حال، «تیم نفتی» رئیس‌جمهور جدید ایران در مناسبت‌های مختلف اظهار کرده ایران به منظور کاهش آلودگی هوا قصد دارد واردات بنزین را افزایش دهد. گذشته از قابل‌تنفس‌تر کردن هوا، این امر همچنین به کارخانه‌های پتروشیمی اجازه می‌دهد خط تولید طراحی‌شده پیشین خود را بازگردانند و با صادر کردن فرآورده‌های خود به بازارهای بین‌المللی، سود بالاتری به دست آورند.

ایران در حال حاضر 5/3 میلیون لیتر بنزین در روز صادر می‌کند. به گفته عباس کاظمی، رئیس شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران این میزان صادرات به تقریباً سه برابر یعنی حدود 10 میلیون لیتر در روز افزایش خواهد یافت. در مقایسه با 48 میلیون لیتر بنزین تولیدی در هر روز در سال 2012، پالایشگاه‌های ایران در حال حاضر حدود 60 میلیون لیتر بنزین در روز تولید می‌کنند.

طی چند سال گذشته ایران قصد افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها و تولید بنزین را داشته است. مقامات نفتی ایران به دنبال خودکفایی تا ماه مارس 2015 (برابر با اسفند 1393- فروردین 1394) هستند، در حالی که انتظار می‌رود ساخت پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس تا آن زمان به اتمام رسیده باشد. پالایشگاه پارس جنوبی واقع در عسلویه ظرفیت کلی فرآوری 360 هزار بشکه میعانات گازی را داراست. 75 درصد این میعانات گازی به بنزین و سوخت دیزل تبدیل خواهد شد.

طرح کنونی کاهش یارانه بنزین که بخشی از تلاش گسترده‌تر برای اصلاح یارانه‌ها در ایران است، می‌تواند منجر به افزایش تورم شود یا به عبارتی تورم را شعله‌ور سازد که این شرایط را برای خانواده‌های متوسط ایرانی دشوار می‌کند. اما در درازمدت، این استراتژی می‌تواند به ایران کمک کند تا مصرف سوخت داخلی را مدیریت کند؛ که این امر باعث پس‌انداز پول برای دولت ایران و نیز افزایش ارزش فرآورده‌های نفتی خواهد شد.

پی‌نوشت‌ها:

1- Dr. Sara Vakhshouri is president of SVB Energy International, a Washington-based strategic energy consulting firm that provides critical advice on the global energy market to private companies, governments, think tanks, investment banks, and media organizations.

2- FOB: Free On Board: an Incoterm means that the seller pays for transportation of the goods to the port of shipment, plus loading costs. The buyer pays freight, insurance, unloading costs and transportation from the port of destination to his factory. The passing of risks occurs when the goods pass the ship's rail at the port of shipment.