زیر سایه نفت

آمارها می‌گوید برای اولین بار تراز تجاری ایران در هفت‌ماهه ابتدای سال 1394 مثبت شده است. خبری که نشان می‌دهد آرزوی دیرینه تجاری ما تحقق یافته و آمار صادرات غیرنفتی ایران از واردات آن پیشی گرفته است. ایران در هفت‌ماهه نخست امسال 1 /24 میلیارد دلار کالا صادر کرده و در مقابل 24 میلیارد دلار کالا وارد کرده است. در هفت‌ماهه مورد بررسی تنها ماهی که تراز تجاری ایران منفی بوده، شهریورماه بوده است اما تراز تجاری در فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد و مهر مثبت بوده است. اتفاقی که پیش از این کمتر رخ داده است. اما آیا باید این تراز مثبت را به فال نیک گرفت؟

پاسخ این است که در مثبت شدن تراز تجاری ایران یک نکته اصلی وجود دارد. اگرچه آمار صادرات در مدت مورد بررسی بیشتر از واردات است، اما در همه ماه‌های سال جاری، میزان واردات و صادرات ایران در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است و مثبت شدن تراز تجاری ایران نه حاصل افزایش معاملات تجاری که حاصل کاهش بیشتر واردات نسبت به صادرات است. یعنی اگرچه تراز تجاری مثبت است اما حجم معاملات تجاری ایران در مقایسه با سال قبل کمتر شده است و کاهش میزان واردات بیشتر از صادرات بوده است و به همین دلیل تراز همیشه منفی تجارت به مدد افت واردات، مثبت شده است.

بر اساس آمارهای منتشر‌شده در سایت گمرک، میزان واردات ایران در هفت‌ماهه سال 94 در مقایسه با هفت‌ماهه سال 1393 به لحاظ ارزش دلار، 21 هزار دلار و میزان صادرات 15 هزار دلار کاهش یافته است.
یعنی ایران در حالی در هفت‌ماهه سال 1393 حدود 28 میلیارد دلار کالا صادر کرده که این میزان در مدت مشابه سال جاری 24 میلیارد دلار بوده است. کاهش میزان واردات اما در همین دوره بیشتر است. یعنی ارزش 30 میلیارد‌دلاری کالاهای وارداتی در سال جاری به 24 میلیارد دلار رسیده و افت میزان واردات بیشتر بوده است. در همه ماه‌های دیگر سال 1394 هم همین نسبت در مقایسه با سال قبل وجود دارد و حتی اختلاف میان میزان واردات و صادرات با سال قبل بیشتر هم هست. برای مثال در حالی در شش‌ماهه سال 1393 ایران 23 میلیارد دلار کالا صادر کرده که در مدت مشابه سال جاری این عدد به 20 میلیارد دلار افت کرده است.

بر این اساس آمار مثبت شدن تراز تجاری اگرچه در نگاه اول آماری خوشحال‌کننده محسوب می‌شود اما در بررسی عمیق‌تر این مساله مطرح می‌شود که چنین رخدادی حاصل یک اتفاق مثبت نبوده است. از طرفی مساله دیگری که وجود دارد این است که آمارها را نباید به صورت صرف و به تنهایی تحلیل کرد. بلکه باید موارد متعددی را در مورد آن سنجید. برای نمونه باید دید با افزایش اسمی صادرات آیا سهم صادرات در تولید ناخالص داخلی هم افزایش یافته است؟ پاسخ این سوال در یادداشت این پرونده داده شده که مطالعات جهانی نشان می‌دهد در کشورهای توسعه‌یافته سهم صادرات از تولید ناخالص داخلی بالاتر از 45 درصد و در کشورهای در حال ‌توسعه حدود 35 درصد است. اما این شاخص برای کشور ما بدون احتساب صادرات نفت خام زیر 10 درصد است.

در گام بعد هم باید این موضوع را بررسی کرد که دلیل کاهش واردات و از آن مهم‌تر دلیل کاهش تجارت ایران در سال جاری نسبت به سال گذشته چه بوده است؟