تاریخ انتشار:
زیر و بم ضایعات کشاورزی در گفت‌وگو با جانعلی بهزادنسب
مکانیزاسیون، حلقه مفقوده کشاورزی
جانعلی بهزادنسب با استناد به نتایج گزارشی از فائو(سازمان خواربار و کشاورزی) می‌گوید در کشورهای در حال توسعه بیشترین سهم ضایعات مربوط به مرحله تولید، جابه‌جایی و انبارداری است. این عضو هیات علمی در ادامه به اعداد و ارقام ضایعات کشاورزی در ایران اشاره می‌کند و سهم ضایعات از کل محصولات کشاورزی را بین ۱۶ تا ۲۵ درصد برآورد می‌کند.
آن‌طور که مقامات کشاورزی می‌گویند، ضایعات کشاورزی در کشور، رقم قابل توجهی است و از سوی دیگر حجم نگران‌کننده‌ای از منابع آب نیز به هدر می‌رود. دکتر جانعلی بهزادنسب، مدیر گروه پژوهشی صنایع کشاورزی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با تجارت فردا از دلایل ایجاد چنین ضایعات و اتلاف منابع سخن می‌گوید. او با استناد به نتایج گزارشی از فائو (سازمان خواربار و کشاورزی) می‌گوید در کشورهای در حال توسعه بیشترین سهم ضایعات مربوط به مرحله تولید، جابه‌جایی و انبارداری است. این عضو هیات علمی در ادامه به اعداد و ارقام ضایعات کشاورزی در ایران اشاره می‌کند و سهم ضایعات از کل محصولات کشاورزی را بین 16 تا 25 درصد برآورد می‌کند. او می‌افزاید: «حدود 90 درصد از کل ضایعات برآوردشده تنها مربوط به 20 نوع محصول از جمله گندم است.» بهزادنسب در ادامه فهرستی از راهکارهای موجود به منظور به حداقل رساندن میزان ضایعات در کشاورزی ارائه می‌کند.
به گفته مسوولان، ضایعات کشاورزی ایران می‌تواند بین 16 تا 18 میلیون نفر را سیر کند. اساساً این حجم بالای ضایعات در کشاورزی ما چگونه حاصل شده است؟ آیا این میزان ضایعات تاثیری در امنیت غذایی دارد؟
بسیاری از محصولات کشاورزی از جمله کالاهای مصرفی و استراتژیک هستند که به‌عنوان ماده غذایی، روزانه مورد مصرف انسان‌ها قرار می‌گیرند. متاسفانه این کالاهای مهم و حساس در جریان تولید، توزیع و مصرف با مسائل و مشکلات مختلف فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی مواجه شده و بخش قابل توجهی از آن که به سختی تولید می‌شود به شکل‌های مختلف ضایعات از چرخه مصرف خارج می‌شود. مطابق بررسی‌های انجام‌شده، ضایعات محصولات کشاورزی عمدتاً در مراحل برداشت و پس از برداشت مشاهده می‌شوند ولی علل بروز ضایعات در کلیه مراحل پیش از تولید، تولید، اداره امور پس از برداشت و بازاریابی می‌تواند وجود داشته باشد.
اجلاس جهانی غذا تعریف جامعی از امنیت غذایی به این شرح ارائه کرده که امنیت غذایی هنگامی وجود دارد که همه مردم در تمامی ایام به غذای کافی، سالم و مغذی دسترسی فیزیکی و اقتصادی داشته باشند و غذای در دسترس نیازهای یک رژیم تغذیه‌ای سازگار با ترجیحات آنان را برای یک زندگی سالم و فعال فراهم سازد. بر این اساس می‌توان دریافت که امنیت غذایی شامل پنج مفهوم اصلی غذای کافی، دسترسی اقتصادی و فیزیکی، امنیت، زمان و زندگی سالم است. به تعبیر دیگر، در یک نگرش سیستمی، غذا و تغذیه در زیرسیستم‌های تولید، نگهداری، تبدیل، توزیع، مصرف و بالاخره بهداشت و درمان مطرح می‌شود که هر کدام از این ابعاد، عوامل متعددی را دربر می‌گیرد. در حال حاضر در کشور ما زیرسیستم تولید از شرایط مطلوب‌تر نسبت به سایر زیرسیستم‌ها برخوردار است که می‌توان آن را مرهون ظرفیت‌سازی در ساختار تولید بخش کشاورزی طی برنامه‌های سنوات گذشته دانست اما محققان اقتصاد و تغذیه بر این عقیده‌اند که تولید غذا به تنهایی نمی‌تواند امنیت غذایی را تضمین کند، بلکه بهبود سایر زیرسیستم‌ها نیز از الزامات غیرقابل‌انکار است. لذا به‌رغم دستاوردهای چشمگیر در زیرسیستم تولید، به علت
نارسایی‌های موجود در زیرسیستم‌های نگهداری، و تبدیل و توزیع، میزان ضایعات محصولات کشاورزی در کشورمان به نسبت بالاست. به همین دلیل و نیز نقش استراتژیک غذا در معادلات جهانی، در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان سند بالادست -که از طرف مقام معظم رهبری به دولت ابلاغ شده- تحقق امنیت غذایی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. از آنجا که بروز ضایعات کمی و کیفی محصولات کشاورزی تحقق هر یک از پنج رکن مستتر در تعریف امنیت غذایی را که اشاره شد به نحوی مورد تهدید قرار می‌دهد و حتی عدم حصول اطمینان در یکی از این ارکان برای عدم تحقق امنیت غذایی کافی است، لذا موضوع مهم مدیریت کنترل و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی با نگرش سیستمی در برنامه‌های توسعه مورد عنایت برنامه‌ریزان کلان بخش کشاورزی قرار گرفته است.
ضایعات کشاورزی در سطح جهانی در قیاس با ایران چگونه است؟
بر اساس گزارش فائو، سالانه حدود چهار میلیارد تن مواد غذایی در جهان تولید می‌شود که از این مقدار حدود 2 /1 تا 2 میلیارد تن تحت شرایط و روش‌های نامناسب برداشت، حمل و نقل، ذخیره‌سازی، توزیع و مصرف تبدیل به ضایعات شده و از دسترس مصرف‌کننده خارج می‌شود. بر اساس همین گزارش، حدود 50 درصد محصولات تولید‌شده در جهان در مراحل تولید و مصرف به صورت ضایعات از چرخه مصرف خارج می‌شود. بر اساس گزارش فائو، در کشورهای توسعه‌یافته بیشترین سهم ضایعات مربوط به مرحله مصرف به ثبت رسیده است. در حالی که در کشورهای در حال توسعه بیشترین سهم ضایعات مربوط به مرحله تولید و جابه‌جایی و انبارداری است. بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته توسط فائو، ضایعات و هدررفت پس از تولید در ایران عمدتاً در مرحله جابه‌جایی و انبارداری رخ می‌دهد.
به‌رغم دستاوردهای چشمگیر در تولید، به علت نارسایی‌های موجود در زیرسیستم‌های نگهداری، و تبدیل و توزیع، میزان ضایعات محصولات کشاورزی در کشور ما به نسبت بالاست.
درباره کل ضایعات کشاورزی و مواد غذایی در ایران برآوردهای متعددی صورت گرفته که از حدود 16 درصد تا حدود 25 درصد را نشان می‌دهد. بر اساس آخرین برآوردها، حدود 16 درصد از محصولات زراعی و اندکی بیشتر از تولیدات باغی در مراحل مختلف تا مصرف از بین می‌روند. همچنین بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، حدود 90 درصد کل ضایعات برآوردشده برای 60 محصول باغی و زراعی مورد مطالعه، مربوط به 20 نوع محصول شامل گندم، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، چغندرقند، انگور، نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، سیب، ذرت دانه‌ای، پرتقال، سبزیجات، شلتوک، جو، پیاز، هندوانه، نارنگی، یونجه، خرما، لیموشیرین و خربزه بوده است. در این میان، شلتوک با پنج درصد و انگور با 34 درصد به ترتیب کمترین و بیشترین ضایعات را داشته‌اند.
ارزش اقتصادی این ضایعات را تا چه اندازه برآورد می‌کنید؟ این مقدار به معنای چند درصد از کل تولیدات کشاورزی محسوب می‌شود؟
از آنجا که ضایعات مورد نظر در محصولات مختلف و با مقدارهای متفاوت رخ می‌دهد که به طور طبیعی قیمت متغیری دارد، لذا در شرایط کنونی برآوردی از ارزش اقتصادی آن صورت نگرفته است. ولی این امکان وجود دارد که این ارزش بررسی و اعلام شود. ولیکن بر اساس برآوردهای فائو، ارزش این حجم بالای ضایعات و هدررفت مواد غذایی در جهان بالغ بر یک تریلیون دلار در سال برآورد شده و سهم کشورهای در حال توسعه در این میان معادل 310 میلیارد دلار است. با کاهش ضایعات محصولات کشاورزی اما علاوه بر بازگرداندن حجم قابل توجهی از محصولات به چرخه مصرف، گام‌های بلندی نیز در راستای افزایش بهره‌وری منابع تولید از جمله آب و سایر نهاده‌های تولید از جمله خاک، کود، سم، سوخت و انرژی می‌توان برداشت.
آقای دکتر به نظر شما، چگونه می‌توان ضایعات را به حداقل رساند یا از این میزان کم کرد؟ چه راهکارهایی می‌توان متصور بود؟
از نظر فائو، هر تغییری که کاهش ارزش اقتصادی و غذایی محصول را در پی داشته باشد، عامل ضایعات تلقی می‌شود. ضایعات شامل ضایعات کمی و کیفی، مستقیم یا غیرمستقیم است. در هر زمینه اقدامات خاصی می‌تواند صورت گیرد تا از میزان ضایعات کاسته شود. ضایعات محصولات کشاورزی در مراحل تامین نهاده‌ها (قبل از کاشت)، کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت رخ می‌دهد.
هدررفت آب ناشی از ضایعاتی است که به دلایل متعدد از جمله ضعف فناوری، روش‌های سنتی کاشت و داشت و برداشت، مسائل ناشی از تجارت محصولات کشاورزی و فرهنگ مصرفی جامعه ایجاد می‌شود.
در هر مرحله، با استفاده از شیوه‌ها و فناوری‌های مدرن و مناسب می‌توان از میزان ضایعات کاست. آنچه بیش از همه خودنمایی می‌کند، ضایعات پس از برداشت است که این اقدامات می‌تواند به مدیریت و کاهش ضایعات کمک شایان توجهی کند؛ فراهم کردن زیرساخت و ناوگان مناسب حمل و نقل در زمان مطلوب برای انتقال ایمن محصولات تولیدی، افزایش ضریب جذب ماده خام تولیدی کشاورزی بلافاصله پس از تولید در صنایع فرآوری و بسته‌بندی، تامین واحدهای نگهداری و سردخانه‌های مختلف برای محصولات تولیدی، توسعه صنایع تبدیلی با استفاده از فناوری‌های مدرن و توجه جدی به تکمیل زنجیره ارزش در فرآوری محصولات کشاورزی، توجه لازم به تکمیل زنجیره تامین در فرآیند تولید تا مصرف محصولات کشاورزی در عرصه برنامه‌ریزی و انجام اقدامات اجرایی، استفاده از واریته‌های مناسب گیاهی جهت کاشت با هدف جذب در صنایع تبدیلی کشاورزی، تکمیل و مدرن‌سازی شبکه جمع‌آوری محصولات و انتقال به بازار مصرف یا مراکز نگهداری و فرآوری، و پراکنش مطلوب سرزمینی و استقرار واحدهای فرآوری و بسته‌بندی محصولات کشاورزی در قطب‌های تولید کشاورزی.
چه چالش‌ها و فرصت‌هایی پیش روی فرآیند مدیریت کنترل و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی وجود دارد؟
به عنوان نقاط قوت می‌توان این موارد را مد نظر قرار داد؛ وجود تنوع اقلیمی جهت کشت گونه‌های جدید و مقاوم، وجود نیروی انسانی متخصص متناسب با ماهیت چندتخصصی سیستم محصول در کشور، وجود دانش بومی متناسب با سیستم هر یک از محصولات کشاورزی، ظرفیت‌های ایجاد‌شده در واحدهای صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی، وجود مراکز تحقیقاتی مجهز و کارآمد در کشور، وجود تشکل‌های مختلف در عرصه تولید و عرضه محصولات کشاورزی، وجود نیروی کار قابل توجه در کشور، وجود امکانات تحقیقاتی، پژوهشی، آموزشی و ترویجی در گستره کشور، وجود تجربه و دانش بومی در بخش کشاورزی، وجود گستردگی مراکز تحقیقاتی و آموزشی در نقاط مختلف کشور، وجود شبکه گسترده تعاونی‌های روستایی در سراسر کشور، وجود قابلیت تولید اکثر ماشین‌های کشاورزی و نیز وجود تجربه و دانش بومی در بخش کشاورزی.
بر اساس برآوردهای فائو، ارزش حجم ضایعات در جهان بالغ بر یک تریلیون دلار در سال برآورد شده که سهم کشورهای در حال توسعه در این میان معادل ۳۱۰ میلیارد دلار است.
در مقابل اما می‌توان از مواردی همچون کم‌توجهی و ضعف مدیریت دولت در سرمایه‌گذاری در امور مدیریت کنترل و کاهش ضایعات، ناکارآمدی قوانین و مقررات موجود و نظارت ضعیف بر اجرای قوانین و مقررات تولید و عرضه محصولات کشاورزی، فقدان آمار صحیح از فرآوری و ضایعات محصولات کشاورزی، پایین بودن آگاهی و دانش فنی بهره‌برداران و تولیدکنندگان بخش کشاورزی، ضعف سیستم کنترل کیفی نهاده‌ها و تولیدات کشاورزی، فقدان سازوکارهای هدایت برنامه جامع کشت سالانه کشور، کمبود استانداردهای کیفی و ضوابط و معیارهای فنی، نارسایی در ارائه خدمات بیمه‌ای محصولات کشاورزی، پایین بودن تکنولوژی و استفاده از روش‌های قدیمی، ضعف و ناکارآمدی تشکل‌های بخش کشاورزی، کمبود استانداردهای سنجش باقیمانده سموم در محصولات کشاورزی تولیدی، پایین بودن دانش فنی و فنون مدیریت در صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی، کم‌توجهی دستگاه‌های اجرایی فرابخشی به امور مرتبط با مدیریت کنترل و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، ضعف نسبی ساختار زنجیره عملیات پس از برداشت محصولات کشاورزی از مزرعه تا مصرف، کمبود ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز، عدم برخورداری از نظام بهره‌برداری مناسب برای
کاربرد ماشین‌آلات با توجه به کوچک و خرد بودن اراضی، پایین بودن کیفیت نهاده‌ها، پایین بودن نرخ بازدهی سرمایه در بخش کشاورزی و عدم قطعیت قیمت در بازار، کمبود سرمایه‌گذاری و منابع مالی مورد نیاز در ایجاد و گسترش واحدهای زنجیره‌ای عملیات پس از برداشت محصولات کشاورزی، پایین بودن مهارت کارگران، کمبود کارگران ماهر، و بالا بودن دستمزد کارگران ماهر به عنوان نقاط ضعف و تهدید یاد کرد. در کنار این موارد فرصت‌هایی نیز وجود دارد، نظیر امکان استفاده از کمک‌های فنی و اعتباری بین‌المللی جهت مدیریت سیستم محصول کشاورزی، وجود تعداد قابل توجه دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان در رشته‌های مختلف سیستم محصول، امکان افزایش عملکرد در واحد سطح تولید محصولات کشاورزی و امکان بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین جهت مدیریت کنترل و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی. با توجه به موارد یاد‌شده به نظر می‌رسد که در حوزه سیاست‌های صنعتی و تجاری نیازمند توجه جدی هستیم. در برنامه ششم توسعه، پیش‌بینی‌های خوبی در این باره صورت گرفته که ان‌شاءالله با اجرایی شدن آنها شاهد تحول خوبی در این عرصه خواهیم بود.
معاون امور زراعی وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرده میزان آبی که از ضایعات از دست می‌دهیم، 3 /9 میلیارد مترمکعب است در حالی که حتی در برخی مناطق یک مترمکعب آب برای ما حیاتی است. علت ایجاد چنین هدررفت‌هایی چیست؟
به طور طبیعی بر اساس شرایط دما، باد و خاک، برای تولید یک کیلو از هر محصول مقدار مشخصی آب مصرف می‌شود. چنانچه مجموع آب مصرف‌شده برای تولید آن مقدار از محصولاتی را که از تولید تا مصرف تبدیل به ضایعات و دورریز می‌شوند حساب کنیم، مقدار آبی که بر اثر ضایعات به هدر می‌رود، به دست می‌آید. بنابراین هدررفت آب ناشی از ضایعاتی است که به دلایل متعدد نظیر نامناسب بودن برخی واریته‌ها، ضعف فناوری و روش‌های سنتی کاشت و داشت و برداشت، محدودیت فرآوری و بسته‌بندی و ضعف سیستم حمل و نقل و نگهداری، مسائل ناشی از تجارت محصولات کشاورزی و فرهنگ مصرفی جامعه ایجاد می‌شود.
بهره‌وری کشاورزی در کشور در حال طی چه روندی است؟ و چه فاصله‌ای با متوسط بهره‌وری در کشورهای توسعه‌یافته دارد؟
در مجموع شرایط بهره‌وری کل عوامل تولید کشاورزی رو به بهبود است. یک شاهد مثال اینکه در سال زراعی گذشته، به‌رغم کاهش نسبی بارش‌ها و عدم افزایش اراضی زراعی، تولید کل حدود هشت میلیون تن افزایش داشته که ناشی از بهره‌وری است. طبیعی است که بهره‌وری بخش کشاورزی ایران برای رسیدن به بهره‌وری کشورهای پیشرفته نیازمند تلاش بیشتری است. البته در زمینه بهره‌وری عوامل تولید به‌ویژه بهره‌وری آب و خاک با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستیم که نیاز به برنامه‌ریزی و اقدامات موثر بیشتری دارد.
حمایت یا مداخله دولت تا چه حد می‌تواند در این روند تاثیرگذار باشد؟
پدیده مداخله و موضوع حمایت دولت دو مقوله متفاوت از هم هستند. به طور کلی هر چه مداخله دولت کمتر و حمایت او از کشاورزی و کشاورزان بیشتر باشد، شرایط بهتری حکمفرما خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد سطح عمومی حمایت دولت از کشاورزی در کشورهای پیشرفته به مراتب بیشتر از ایران است. حمایت این کشورها اغلب به صورت غیرمستقیم و غیرمنطقه‌ای است. لیکن اثر فراوانی در کاهش هزینه تولید و افزایش بهره‌وری و ارتقای فناوری دارد. این مقوله یک بحث تخصصی است و در این باره پژوهش‌هایی نیز صورت گرفته که البته در این مقال نمی‌گنجد.
در این میان فرهنگ کشاورزی چقدر اهمیت دارد؟ چه‌بخشی از کشاورزان ما آموزش دیده هستند؟
اکثر قریب به اتفاق کشاورزان ایران در معرض اشکال مختلف آموزش به‌ویژه آموزش‌های ترویجی قرار گرفته‌اند. دانش و مهارت روستاییان کشاورز نقش بسیار مهمی در افزایش بهره‌وری و بهره‌برداری پایدار از منابع پایه تولید دارد. در این میان دانش بومی نیز حائز اهمیت زیادی است. مهارت‌های انتخاب بذر، آماده‌سازی بستر کشت، عملیات کاشت، داشت و برداشت و چگونگی فرآوری اولیه و بازاررسانی محصولات از جمله مهارت‌هایی است که نقش برجسته‌ای در بهره‌وری دارد. فرهنگ کشاورزی ایران فرهنگ سختکوشی و مسوولیت‌پذیری در قبال منابع پایه تولید و حفظ محیط زیست است. هر جا این تعادل برهم می‌خورد شاهد فروپاشی نظام اکولوژیک هستیم. مردم روستایی خود هم محور توسعه و هم هدف اثرات توسعه کشاورزی هستند، لذا فرهنگ جامعه تاثیر بارزی در سطح توسعه‌یافتگی کشاورزی کشور دارد.
گسترش کشاورزی مکانیزه به جای شیوه سنتی تا چه حد می‌تواند در افزایش بهره‌وری و کاهش ضایعات اثربخش باشد؟
کشاورزی صنعتی و اقتصادی، رویکرد اصلی دولت در توسعه کشاورزی کشور است. مکانیزاسیون به معنای استفاده از ابزار به جای نیروی دست در کلیه ابعاد و مراحل کشاورزی از ضروریات تحقق این رویکرد به شمار می‌رود. بدون استفاده از فناوری‌های نوین و ابزارها و ادوات و ماشین‌آلات جدید، صحبت از کشاورزی صنعتی بی‌مفهوم است. البته مکانیزاسیون به تراکتور و کمباین و نظیر آن ختم نمی‌شود. بلکه شامل یک فرهنگ نوآوری و تولید و استفاده از ابزار در همه امور است. در باب بهره‌وری برخی عوامل تولید نظیر آب نیز، نظام‌های آبیاری پیشرفته تا حد زیادی می‌تواند پاسخگوی نیاز کشور باشد.
دیدگاه تان را بنویسید