ته‌تغاری‌های جمعیت

فرزند امروز، تنهاست. این را نه آمار که نگاهی ساده به خانواده‌های ایرانی نشان می‌دهد. هر چند شاید بتوان این تنهایی را از کنار خانواده ایرانی برداشت و به کل خانواده‌ها نسبت داد. اگر بپذیریم که بر اساس گفته لوئیس مورگان «حرکت خانواده در طول تاریخ به سمت تعالی بوده و گریزی از آن نیست» در این صورت باید شکل امروزی خانواده را یک خانواده تکامل‌یافته ببینیم. اما آیا خانواده امروز با تنها یک فرزند که حالا همه‌گیر شده، تکامل یافته است؟ خانواده امروز به سمت تکامل می‌رود یا تیشه به ریشه روابط خویشاوندی نسل آینده زده و هرم جمعیت را دگرگون کرده است؟ آن‌طور که بسیاری از جامعه‌شناسان برجسته هم تاکید کرده‌اند، خانواده بیشتر از یک پدیده زیستی، نهادی اجتماعی است. بر همین اساس هم باید پذیرفت که هر یک ‌قدمی که خانواده به سمت کمال برمی‌دارد، کل جامعه را به این سمت سوق می‌دهد. آن‌طور که آمار نشان می‌دهد، خانواده ایرانی که حالا باید در مسیر کمال باشد، با سرعت هر چه ‌تمام‌تر به سمت تک‌فرزندی حرکت کرده است. 33 درصد خانواده‌های ایرانی بر اساس آمار، تک‌فرزند هستند و این یعنی چیزی نزدیک به یک‌سوم خانواده‌ها. بسیاری در این میان معتقدند که خانواده کم‌جمعیت اقتدار و چابکی لازم را ندارد اما اگر کمی عمیق‌تر به این مساله نگاه کنیم، تک‌فرزندی تنها مساله‌ای نیست که به یک خانواده مربوط باشد که حالا بخواهیم به اقتدار آن نظر کنیم. تک‌فرزندی اگر به شکل فعلی آن ادامه پیدا کند، در آینده می‌تواند روابط خویشاوندی را به کلی دگرگون کند. خانواده‌ای که تنها یک فرزند برای نسل بعد پرورش می‌دهد، در سنین بزرگسالی به غیر از والدین خود،‌ دیگر کسی را برای استحکام روابط خویشاوندی خود، در کنار ندارد. با این حال، با توجه به تغییر در سیاست‌های جمعیتی ایران طی سال‌های گذشته، این مساله ابعاد گسترده‌تری را در پی دارد. یعنی حالا دیگر بحث تنها بر سر این نیست که تک‌فرزندی موافق سیاست‌های جمعیتی ایران است یا خیر. نسل بعد نسلی تنها و با روابط سست‌تری خواهد بود که بسیاری، نسبت به آن هشدار می‌دهند. در حقیقت پدیده تک‌فرزندی اگر برآیندی از سر ناچاری برای زندگی سخت امروز باشد، قطعاً تاثیرات خود را در نسل‌های بعد هم به جا می‌گذارد. شاید نسل امروز با مصائب اقتصادی بی‌شماری دست و پنجه نرم کند و به همین خاطر ناچار به داشتن یک فرزند باشد. اما نباید فراموش کرد که روند فعلی حرکت خانواده به سمت تک‌فرزندی، علامتی است که بارها جمعیت‌شناسان نسبت به آن هشدار داده‌اند. مسائلی از قبیل افزایش سطح انتظارات والدین و فرزندسالاری از حداقل تبعات داشتن یک فرزند برای خانواده‌های ایرانی است که می‌تواند در نسل بعد، شدت بیشتری هم به خود بگیرد. با این حال،‌ سوالی که پیش می‌آید، تاثیر این تک‌فرزندی بر کل جمعیت است. باید این سوال را مطرح کرد که خانواده‌های تک‌فرزند، جمعیت را چگونه دستخوش تغییر می‌کنند و جمعیت با وجود این خانواده‌ها به چه سمتی می‌رود؟ آیا باید در آینده نزدیک انتظار جمعیتی سالخورده و با یک هرم جمعیتی متفاوت را داشت؟ آیا تک‌فرزندی عاملی برای تسریع در پیری جمعیت است؟ بسیاری معتقدند که هرم جمعیت در شرایط فعلی به سمت میانسالی سوق داده شده است. با این حساب باید گفت اگر دولت می‌خواهد کاری برای جمعیت بکند، باید تسهیلاتی را که برای فرزندآوری ارائه می‌کند واقعی کند و به خانواده‌هایی که از محدوده تک‌فرزندی خارج می‌شوند، مشوق‌هایی ارائه کند. واقعیت این است که برخی از تک‌فرزندی‌های نسل امروز، محصول شرایط اقتصادی است و با تغییر در یک عامل، عامل دیگر که همان تک‌فرزندی است، تغییر می‌کند.