خوب، بد، مبهم

در ایران با توجه به پایین آمدن نسبی نرخ ازدواج، بالا رفتن شاخص نسبت طلاق به ازدواج‌های ثبت‌شده و افت شدید نرخ باروری، بررسی علل و عواملی که محیط دلخواه و زیرساخت‌های مورد نیاز مناسب را برای تشکیل خانواده و فرزندپروری ایجاد می‌کنند، ضروری است. در این نوشتار به بررسی تحلیلی گزارش رتبه‌بندی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) درباره شاخص‌های مرتبط با تشکیل خانواده و فرزندآوری که اخیراً از سوی دو پژوهشگر منتشر شده پرداخته می‌شود. این گزارش که به علت اعتبار و نوگرایی موضوع مورد توجه پایگاه‌های اطلاعاتی معروف همچون بیزنس اینسایدر قرار گرفته و بازنشر شده،‌ حاوی اطلاعاتی است که مرور آنها و مقایسه احتمالی وضعیت ایران در شاخص‌های مزبور، مفید است. در این گزارش کشورها بر اساس یک معیار کلی که حاصل بررسی 30 زیرشاخص در شش دسته‌بندی است، بررسی و رتبه‌بندی شده‌اند. این گروه‌ها شامل امنیت،‌ شادکامی،‌ هزینه،‌ سلامت، آموزش و زمان است. در ادامه به بررسی شاخص‌هایی که در مورد آنها آمار قابل اطمینان در مورد ایران جهت مقایسه با سایر کشورها موجود بود، پرداخته می‌شود.

۱- شاخص امنیت

این شاخص به بررسی وضعیت امنیت کشورها از منظر زیرساخت‌های مرتبط با فرزندآوری و پرورش کودکان می‌پردازد. این شاخص از تعریف پنج زیرشاخص که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود، ساخته می‌شود.

 الف- شاخص آمار قتل: این شاخص تعداد قتل به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت را نشان می‌دهد. این شاخص در بهترین کشورها به لحاظ امنیت،‌ یعنی ایرلند، نیوزیلند، دانمارک،‌ اسلوونی و هلند به ترتیب اعداد 73 /0، 34 /1، 81 /0، 98 /0 و 73 /0 و در ایران 3 /2 بوده است.

ب- شاخص عمومی وضعیت سیستم قضایی کشورها: این شاخص حاصل ترکیب پاسخ‌ها به چهار سوال زیر است: 1- میزان اعتماد به نیروی پلیس محلی 2- احساس امنیت هنگام قدم زدن در شب در نواحی شهری 3- تجربه مورد سرقت قرار گرفتن خود یا خانوار در 12 ماه گذشته 4- تجربه قرار گرفتن در معرض حمله، خشونت و کتک در 12 ماه گذشته. جمع‌آوری اطلاعات این شاخص در سال 2018 و از طریق تماس تلفنی یا مصاحبه رودررو در 142 کشور انجام شده است. در این پیمایش ایران نیز حضور داشته و با عدد ۸۰ (عدد ۱۰۰ بهترین وضعیت) رتبه ۶۱ را به خود اختصاص داده است. گفتنی است در پنج کشور ناامن حوزه OECD این امتیاز برای مکزیک 60 و برای ترکیه 76 بوده و سایر کشورها در وضعیت بهتری از ایران به لحاظ شاخص عددی قرار دارند.

 ج- شاخص جهانی صلح (GPI): این شاخص توسط موسسه بین‌المللی اقتصاد و صلح، سالانه با توجه به تحلیل داده‌های جامع برای صلح، پیامدها و ارزش‌های اقتصادی آن، تغییرات و نحوه گسترش صلح در جوامع 163 کشور را امتیازدهی و رتبه‌بندی می‌کند. ایران در آخرین گزارش این موسسه با شاخص 123 /0 رتبه 139 را در بین 163 کشور (رتبه بالاتر، وضع نابسامان‌تر) به خود اختصاص داده است. کشور ایران جزو معدود کشورهایی است که در گزارش مذکور تحلیل‌های فراوانی روی بدتر شدن اوضاع کشور در فاصله گزارش‌گیری‌های متوالی برای آن ارائه شده و چهارمین کشوری است که بالاترین میزان بدتر شدن اوضاع را در گزارش‌های پیاپی داشته است.

 د- تعداد شلیک انجام‌شده در مدارس: در متن گزارش منبع به ایران اشاره‌ای نشده و به نظر می‌رسد به لحاظ این شاخص وضع ایران مناسب باشد.

 ه- حقوق بشر: این شاخص مجموعه‌ای است از شاخص‌هایی که به بررسی موضوعات دسترسی آسان به سیستم قضایی عادلانه،‌ برخورداری از امنیت جسمانی، محافظت در برابر برده‌داری نوین، داشتن حق آزادی بیان و حق آموزش می‌پردازد. ایران با عدد شاخص منفی 38 /1 در گروه دسته‌بندی نامناسب (گروه ششم از هشت گروه) قرار دارد. در دسته‌بندی بدترین کشورهای OECD برای پرورش فرزندان اگر ایران را هم در کفه قیاس قرار بدهیم، در بین بدترین پنج کشور در شاخص کلی امنیت، وضع ایران فقط از دو کشور ترکیه و مکزیک بهتر است. اگر روند تغییرات این شاخص را برای ایران مورد مطالعه قرار دهیم، از سال 2009 (عدد شاخص منفی 87 /1) وضعیت صعودی داشته است. بهترین وضعیت در دهه‌های اخیر در سال 2014 (عدد شاخص منفی 23 /1) بوده و از سال 2014 مجدداً وضعیت نزولی این شاخص متداوم است.

۲- شاخص شادکامی

این شاخص به بررسی عمومی و کلی ابعاد مختلف شادکامی در کشورها که در ارتباط با فرزندپروری هستند،‌ می‌پردازد.

 الف- شاخص آزادی بشری (HFI): این شاخص معیار گسترده‌ای از آزادی بشر را ارائه می‌دهد که به عنوان نبود محدودیت‌های اجباری شناخته می‌شود و جنبه‌های آزادی فردی و اقتصادی را در بر می‌گیرد. در مقیاس 10تایی که 10 به معنای آزادی کامل است متوسط جهانی در سال 2017 برابر با 89 /6 بوده و ایران در این سال با عدد 1 /5 دارای رتبه 154 از بین 162 کشور بوده و کشورهای الجزایر، لیبی، مصر، عراق، سودان، یمن، ونزوئلا و سوریه از ایران بدتر بوده‌اند.

 ب- شاخص جهانی شادکامی: این شاخص به بررسی عمومی شادی در 156 کشور به صورت عمومی و با تکیه بر موارد زیر می‌پردازد: GDP سرانه، حمایت‌های اجتماعی، داشتن آزادی برای انجام انتخاب‌های زندگی، میزان فساد درک‌شده توسط افراد، سخاوت و بخشندگی، امید به زندگی با سلامت. در این شاخص ایران با عدد 55 /4 در رتبه 117 از 156 کشور مورد بررسی قرار دارد. در کلیه گزارش‌های سایر موسسات بین‌المللی نیز وضع ایران در سایر شاخص‌های مشابه شادی، عواطف مثبت و منفی و رضایت از زندگی مطلوب گزارش نمی‌شود.

 ج- تعداد خودکشی (مرگ آگاهانه فرد با اقدام خود فرد): این شاخص یکی از بهترین شاخص‌ها جهت سنجش میزان ناشادی کشورهاست. در منبعی که برای تهیه گزارش فوق استفاده شده ایران با 4771 خودکشی ثبت‌شده در سال 2017 شاخص 7 /5 را دارد. متوسط جهانی این شاخص 5 /10 است و به دلایلی از جمله باورهای دینی، رخداد خودکشی در ایران زیاد نیست. البته در گزارش فوق به قابل قیاس نبودن آمار خودکشی در بین کشورها پرداخته شده و به وجود اختلاف در تعاریف قانونی عامل مرگ که در اسناد ثبت می‌شود، اشاره دارد.

 د- شاخص به رسمیت شناختن و قانونی بودن ازدواج همجنس‌گرایان و داشتن حق قانونی فرزندخواندگی برای زوجین همجنس: در ایران با توجه به احکام و قوانین شرعی کلاً این مساله غیرقابل پذیرش و دارای بالاترین حد مجازات قانونی بوده و بنابراین در طیف تعریف‌شده برای شاخص فوق، حد بالا (بدترین) را به خود اختصاص داده است.

ه- توزیع برابر درآمد خانوار در کشور (GINI): این شاخص درجه نابرابری در توزیع درآمد را بین خانوارهای یک کشور می‌سنجد (عدد پایین‌تر بهتر). ایران با داشتن ضریب جینی 4 /0 در بین پنج دسته‌بندی نابرابری درآمد در چهارمین (بدترین) طبقه از کشورهای نابرابر قرار دارد.

۳- شاخص هزینه

این شاخص به سه شاخص هزینه‌ای مرتبط با تشکیل خانواده و فرزندآوری می‌پردازد. منابعی که برای استخراج این شاخص‌ها در گزارش اصلی معرفی شده فقط حاوی اطلاعات کشورهای عضو OECD است و در ادامه تلاش می‌شود شاخص‌های مرتبط با ایران از منابع معتبر دیگر استخراج شود و مقایسه صورت گیرد.

الف- شاخص درصد درآمد خانوار که برای نگهداری کودک در مهدکودک‌های تمام‌وقت پرداخته می‌شود. در این شاخص خانوار با دو فرزند دو و سه‌ساله لحاظ شده و تمام کمک‌های دولتی به خانوار جهت نگهداری کودک از هزینه‌ای که به مهدهای کودک پرداخت می‌شود کم شده است. برای تخمین این شاخص‌ها در ایران از تعاریف شاخص فوق و نرخ‌های مصوب بهزیستی برای مهدهای کودک تخمین تقریبی 32 درصد به دست می‌آید که در زمره بالاترین هزینه‌ها برای این شاخص است. این شاخص به عنوان نمونه در سوئد 5 درصد و در انگلستان 38 درصد است.

زیرشاخص‌های دیگر این گروه عبارتند از:

 ب- نسبت مخارج عمومی که به عنوان کمک‌های دولتی به خانوار و جهت فرزندان تخصیص داده می‌شود به GDP کشور.

ج- مخارج خصوصی صرف‌شده برای آموزش از دبستان تا دانشگاه به عنوان درصدی از GDP.

د- هزینه‌های سرانه شخصی صرف‌شده برای سلامت.

 ه- شاخص قدرت خرید که هزینه‌های ماهانه زندگی را در مقابل درآمد ماهانه می‌سنجد. در گزارش منبع برای ایران عدد 9 /14 گزارش شده که در قیاس با کلیه کشورهای عضو OECD بسیار پایین است (بزرگ‌تر بودن شاخص فوق بهتر است و به عنوان مثال این شاخص در نیوزیلند که جزو پنج کشور بد به لحاظ شاخص هزینه است 8 /60 است).

برای سایر شاخص‌ها در این بخش در مورد ایران نمی‌توان به‌راحتی تخمینی زد.

۴- شاخص سلامت

این شاخص به بررسی وضعیت سلامت کشورها و عوامل محیطی مرتبط با خانواده می‌پردازد. شاخص‌هایی از جمله نرخ مرگ‌ومیر مادران در زایمان و نرخ مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال که در آنها ایران وضعیت مناسبی دارد. شاخص بعدی آمار بارداری‌های ناخواسته در زنان است که در ایران آماری برای آن در دسترس نیست. آخرین شاخص این گروه درصدی از جمعیت است که در شرایط آلودگی هوای بالای سطح تعریف‌شده WHO (10 میکروگرم آلودگی در متر‌مکعب هوا) زندگی می‌کنند. این شاخص برای ایران در بدترین وضعیت ممکن است و 100 درصد جمعیت در معرض این میزان آلودگی هوا قرار دارند. شاخص دیگر این گروه شاخص آلودگی کلی کشور (PM 2 /5) است. ایران با شاخص 27 /24، بیست‌و‌هفتمین کشور آلوده دنیاست. تقریباً تمامی کشورهای عضو OECD با شاخص زیر 12 جزو کشورهای مطلوب در این سنجه قرار می‌گیرند. آخرین شاخص، شاخص امید به زندگی است که وضع ایران در آن مناسب است.

۵- شاخص آموزش

شاخص دیگر بررسی‌شده در گزارش آموزش است. این شاخص از سه زیرشاخص که به میزان مشارکت در آموزش اشاره دارد و دو زیرشاخص که به کیفیت آموزش می‌پردازد تشکیل شده است. در چند دهه اخیر رشد مناسبی در میزان مشارکت در آموزش در ایران رخ داده و وضع در این شاخص‌ها مناسب است. برای دو زیرشاخص دیگر در مورد کیفیت آموزش که به عملکرد خواندن و ریاضی کودکان اشاره دارد در ایران آماری در دسترس نیست.

۶- شاخص زمان

این شاخص به محاسبه زمانی که والدین می‌توانند به فرزندان خود تخصیص دهند می‌پردازد. گروه زیرشاخصه‌های این دسته عبارتند از:

الف- ساعت کاری سالانه

ب- مرخصی فرزندآوری برای مادر با پرداخت حقوق

ج- مرخصی فرزندآوری برای پدر با پرداخت حقوق

د- شاخص مقایسه‌ای سیاست‌های مرخصی استعلاجی

ه- میزان مرخصی سالانه با حقوق.

بررسی شاخص زمان در ایران خود به یک مطالعه کلی و جامع نیاز دارد ولی به صورت سرانگشتی می‌توان گفت با توجه به نرخ مشارکت اقتصادی بسیار پایین زنان در ایران، اگر خانواده‌ای تصمیم به فرزندآوری بگیرد، فرزندان از زمان مکفی با والدین برخوردار هستند ولی کاهش قابل توجه نرخ باروری در ایران نشان می‌دهد داشتن زمان جهت گذراندن وقت با فرزند عامل تشویقی برای فرزندآوری در ایران نیست.

به صورت خلاصه می‌توان گفت تاثیرگذاری شاخص‌های معرفی‌شده در این گزارش برای تصمیم به تشکیل خانواده و فرزندآوری در کشورها و فرهنگ‌های مختلف متفاوت است. همچنین نمی‌توان انتظار داشت که ایران وضعیتی مشابه با کشورهای پیشرفته دنیا داشته باشد یا حتی در صورت داشتن وضعیتی مشابه با بهترین کشورهای این گزارش، باز هم محیطی مناسب یا نامناسب برای تشکیل خانواده و فرزندآوری باشد. در این نوشتار سعی شد با توجه به اهمیت و اولویت‌بندی شاخص‌ها و نیز نگرش ایرانی به شاخص‌هایی که در مورد آنها آمار قابل اطمینان در مورد ایران برای مقایسه با سایر کشورها موجود بود به تفصیل پرداخته شود.