در ستایش تنفس

ثبت جنگل‌های هیرکانی در چهل‌ و سومین اجلاس سازمان جهانی یونسکو به عنوان میراث طبیعی جهانی، سابقه طولانی دارد. 13 سال پیش جمهوری آذربایجان درخواستی را برای سازمان جهانی یونسکو ارسال کرده بود تا بر اساس آن محدوده‌ای از جنگل‌های این کشور که چیزی حدود 40 هزار هکتار می‌شود با نام جنگل‌های «هیرکان» و نه هیرکانی به عنوان میراث طبیعی جهانی ثبت شود. درخواست آذربایجانی‌ها بدون هیچ هماهنگی، مشورت و مشارکتی از طریق ایران به سازمان یونسکو رفته و آنجا با مخالفت سفیر و مقامات جمهوری اسلامی ایران در یونسکو روبه‌رو می‌شود. اعتراض به این ثبت به این دلیل بود که اساس و تاریخ جنگل‌های هیرکانی در ایران و سرزمین گرگان فعلی بوده است. سابقه تاریخی این جنگل‌ها نیز مربوط به ایران است. با این حال سطح این جنگل که بیش از دو میلیون هکتار است در ایران واقع شده و در مقایسه با آذربایجان سطح بسیار وسیعی است و اساساً نام هیرکانی که بر این جنگل‌ها گذاشته شده، ریشه ایرانی دارد و نام گرگان قدیم است. درخواست آذربایجان مورد اعتراض ما قرار گرفت. نمایندگان سازمان IUCN که بازوی علمی و فنی تشخیص معیارهای ثبت جهانی هستند، اعتراض ایران را پذیرفتند و درخواست آذربایجان از دستور خارج شد. به دنبال آن کشور به نهادهای متولی ثبت میراث جهانی، مثل سازمان جنگل‌ها، محیط زیست و میراث فرهنگی دستور جمع‌آوری داده‌ها و تحقیقات بیشتر را داد. با هماهنگی این نهادها پرونده‌ای جامع از شرایط تاریخی، طبیعی و معیارهای تنوع زیستی و اقلیمی و دیگر شاخص‌های مورد نیاز ثبت جنگل‌های هیرکانی تهیه شد و با مطالعه صورت‌گرفته پرونده به یونسکو ارسال شد. از ابتدا تلاش شد با توجه به درخواست اولیه آذربایجان، یک هماهنگی با آنها انجام بگیرد که به صورت مشترک این درخواست داده شود! اما طرف آذربایجانی اصرار داشت که به صورت مستقل می‌خواهند این جنگل‌ها به نام آنها ثبت شود. هماهنگی صورت نگرفت و تمایلی نشان ندادند. در نهایت ایران این درخواست را به صورت مستقل به نام خود و برای ثبت جنگل‌های هیرکانی شمال ارائه داد. بعد از آن تلاش‌های 13ساله گذشته، عزم ما در دو سال اخیر جزم‌تر شد و با رایزنی که با مجامع علمی دنیا صورت گرفت، بازدید ارزیابان و کارشناسان سازمان یونسکو و IUCN از جنگل‌های هیرکانی انجام شد و با جوامع محلی و کارشناسان منابع طبیعی و محیط‌زیست و میراث فرهنگی جلسات متعددی داشتند و مشورت کردند. در نهایت گزارشی بر اساس معیارهایی که داشتند تهیه و به یونسکو ارائه شد. در اجلاس اخیر در واقع پرونده ایران به صورت مشخص به رای گذاشته شد و نهایتاً با گزارش خیلی جالبی که IUCN داد، مناطقی که باید ثبت می‌شدند، معرفی شدند.

اهمیت ثبت جنگل‌های هیرکانی را من به دو بخش تقسیم می‌کنم. یکی اینکه فرآیند ثبت 13ساله که از سوی جمهوری آذربایجان مطرح بود، سبب شد این عزم در کشور به وجود بیاید که این جنگل میراث جهانی و متعلق به ایران است و باید به نام ایران ثبت شود. بخش دوم الزاماتی است که به دنبال ثبت جنگل‌های هیرکانی به عنوان میراث جهانی به وجود می‌آید. از مجموع این جنگل‌های دو میلیون هکتاری، عرصه‌هایی که معرفی شده است مجموعاً 307 هزار هکتار است. وقتی جنگل در لیست میراث جهانی قرار می‌گیرد، یکسری الزامات حفاظتی و یکسری معیارهایی برای نگهداری بهتر جنگل معرفی می‌شود و باید به صورت ویژه این عرصه‌ها تحت حفاظت قرار بگیرد. مهم‌ترین شاخصه این مناطق معرفی‌شده که سبب ثبت سریع در این اجلاس شد، این بود که این جنگل‌ها شرایط طبیعی دست‌نخورده‌ای داشتند. حداقل در 10 سال گذشته تمامی عوامل تخریب در آنها متوقف شده است و معیارهای این سازمان جهانی را داشتند. اگر شرایطی برای این مناطق پیش بیاید و حفاظت آن دچار مشکل شود بی‌شک این جنگل‌ها از لیست حفاظتی خارج می‌شوند. بنابراین تاکید و الزام بر حفاظت حداکثری است. بعد از این ثبت جهانی برای مدیریت بهتر جنگل‌ها از دستاوردهای علمی و فنی و تحقیقاتی کشور و تمام دنیا استفاده می‌شود. نهایتاً به الگویی برای مدیریت تمامی عرصه‌های جنگلی دست پیدا خواهیم کرد. پایش نحوه مدیریت این مناطق جنگلی برای آینده نیز در دستور کار قرار خواهد گرفت. در آینده ما باید برای این نقاط یک طرح مدیریتی و حفاظتی ویژه منطبق با معیارهای IUCN تهیه کنیم. این معیارها بر اساس آن پهنه‌بندی ایجادشده به مرحله اجرا درخواهد آمد. یونسکو در واقع بر اساس اینکه ‌این عرصه‌ها در لیست میراث جهان قرار گرفته است، می‌تواند به ما کمک‌هایی را از نظر اعتباری و علمی ارائه دهد و زمینه‌ای را برای اینکه ما بتوانیم از اعتبارات بین‌المللی استفاده کنیم، تسهیل می‌کند. ما در خصوص استفاده از اعتبارات بین‌المللی نیازمند نیستیم! از لحاظ اعتباری و تامین اعتبار کشور توان انجام این کار را دارد اما به هر حال آن چیزی که مشخص است این است که یک ظرفیت فراهم می‌کند تا بتوان از اعتبارات بین‌المللی نیز استفاده کرد. مهم‌تر از همه اینها دستاوردهای علمی و فنی و تحقیقاتی است که می‌توانیم با تبادل تجربیات از این فرصت نیز بهره ببریم.

مسلماً یکی از دستاوردهای ثبت جهانی این مناطق این است که می‌توانیم از داشته‌های پروژه‌های تحقیقاتی و پژوهشی نهادهای علمی در دنیا استفاده کنیم. همکاری با مجامع علمی بین‌المللی و دانشگاه‌های شناخته‌شده در دستور این پروژه است که بین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در حوزه جنگل‌داری با دانشگاه‌های معتبر در این حوزه مراوده داشته باشند. کارشناسان ما با کارشناسان جهانی جنگل می‌توانند تبادل تجربیات داشته باشند و در واقع یک توان‌افزایی بین کارشناسان صورت می‌گیرد. ما می‌توانیم از علم روز در مدیریت جنگل استفاده کنیم. این در واقع یک دستاورد بسیار مهم برای کشور است.

طرح تنفس جنگل مبنای تحقیقی خوبی شد که جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی جهان ثبت شود. زمانی که ارزیابان IUCN از این جنگل‌ها بازدید داشتند وقتی متوجه شدند کشور طرحی به نام تنفس جنگل را در دستور کار خود قرار داده است و هرگونه بهره‌برداری چوب را به صورت غیرقانونی متوقف کرده است، بسیار استقبال کردند و در نهایت بر تصمیم آنها برای بررسی درخواست ایران برای ثبت جهانی اثرگذار شد. ممنوعیت بهره‌برداری چوب از جنگل‌های شمال تصمیم خیلی مهمی بود که به ما در ثبت این جنگل در میراث جهانی کمک کرده است. طرح تنفس جنگل اکنون در حال اجراست اما مخالفت‌هایی با این طرح وجود دارد چراکه این طرح دست صنایع چوب و فعالان این حوزه را از جنگل کوتاه کرده است. بخشی از بهره‌برداران چوب و دلالان چوب از این تصمیم ناراضی هستند. آنها مترصد این هستند که از جنگل‌های شمال چوب برداشت کنند. بر اساس قانون برنامه ششم ما هرگونه بهره‌برداری از جنگل‌های شمال را ممنوع کرده‌ایم، بنابراین این قانون به شدت اجرا می‌شود و ما بر اجرای آن پافشاری می‌کنیم. ممنوعیت بهره‌برداری از چوب یک اصل در جنگل‌های شمال است اما منفعت برخی از تاجران و بهره‌برداران چوب به خطر افتاده است و مخالفت‌هایی با این طرح می‌شود که معتقدند باید همچنان از این جنگل‌ها چوب برداشت کنند. ارزیابی ما نشان می‌دهد جنگل‌های شمال دیگر توان برداشت چوب ندارند و اگر قرار است قطع درختی صورت بگیرد یا چوبی برداشت شود، اکوسیستم بیشتر از قبل آسیب خواهد دید. منع بهره‌برداری از برداشت چوب با شدت در حال اجراست و اگرچه با مشکلاتی روبه‌رو است ولی ما همه مشکلات را پشت سر گذاشته‌ایم و حالا با ثبت جهانی دقت بیشتری نیز بر این ممنوعیت صورت می‌گیرد و مسائل حفاظتی خیلی بیشتر از قبل توسعه پیدا خواهد کرد و حتی عرصه‌های جنگلی بیشتری را برای حفاظت در سال‌های بعد نیز معرفی خواهیم کرد.

در پایان جلسه یونسکو و بعد از آنکه جمهوری آذربایجان نتوانست این جنگل‌ها را به نام خود ثبت کند، درخواستی به هیات ایرانی داد که اگر ممکن است به صورت متمم این ثبت جهانی جنگل‌های آذربایجان نیز با همان پیوست نام ایران در سال آینده به این پرونده پیوست و در لیست جهانی میراث طبیعی ثبت و حفاظت شود. ما در قالب تیمی از کارشناسان ایرانی بازدیدی از جنگل‌های آذربایجان داشتیم و قرار شد به آنها این کمک علمی و فنی را ارائه دهیم تا به صورت پیوست نام ایران آنها بتوانند آن بخش از جنگل را نیز ثبت کنند.