تا زمان توقف جنگ در عراق و سوریه نمی‌توان به آغاز عملیات جدی برای کنترل پدیده گرد و غبار امید داشت
جهان در مصاف با توفان خاک
آلودگی هوا در ایران به ویژه در شهرهای بزرگ، مساله جدیدی نبوده و از سال‌های گذشته، بیشتر شهرهای کشور را درگیر خود کرده است.
محمد رستگاری /معاون نظارت و پایش محیط زیست استان تهران
آلودگی هوا در ایران به ویژه در شهرهای بزرگ، مساله جدیدی نبوده و از سال‌های گذشته، بیشتر شهرهای کشور را درگیر خود کرده است. اما طی دهه اخیر، میهمان ناخوانده‌ای فضای برخی از استان‌های کشور به ویژه در جنوب و غرب را تسخیر کرده است که به غلط به عنوان ریزگرد نامیده می‌شود. هر چند به دلایل اقلیمی از گذشته گرد و غبار در برخی نقاط کشور وجود داشته اما آنچه طی 10 سال گذشته مشاهده می‌شود، ورود گرد و غبار از کشورهای همسایه و حتی مناطق دورتر مانند شمال آفریقا به داخل کشور بوده است. چنان که پدیده گرد و غبار اکنون به یکی از مهم‌ترین مخاطرات طبیعی چند سال اخیر استان خوزستان تبدیل شده که بسیاری از مکانیسم‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی اداری این منطقه را دچار اختلال کرده است. از منظر هواشناسی دلیل تشکیل این پدیده در فصل سرد سال که هسته کم ارتفاع و امواج غربی بر روی اروپا و دریای مدیترانه شکل می‌گیرند به علت سنگینی هوای سرد در این ایام اجازه نفوذ به عرض‌های پایین را به خوبی پیدا می‌کنند و با توجه به شرایط گرمایی و حرارتی، اختلالات هوا را ایجاد می‌کند و به دلیل آنکه این بیابان‌ها خشک هستند شرایط توربلانسی و باد و گرد و غبار
ایجاد می‌شود که به سمت غرب و جنوب غربی کشیده می‌شود. در فصل گرم سال که کم‌فشارهای حرارتی به سمت عرض‌های بالاتر کشیده می‌شوند در اثر برخورد با کم‌فشارها و پرفشار‌های فوقانی اختلاف فشار حاصل شده و خشکی شدید منطقه نیز مزید بر علت شده، گرد و غبار در منطقه شکل می‌گیرد (هوشمند عطایی، فریبرز احمدی).
پدیده گرد و غبار از چندین منظر اهمیت داشته و باید به آن توجه کرد. نخست اثرات سو این پدیده بر سلامت انسان‌ها و حتی حیات وحش است. این موارد شامل اثرات کوتاه‌مدت مانند حساسیت در چشم‌ها، بینی، سردرد و... و همچنین آثار سوءبلندمدت نظیر بیماری‌های مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری‌های قلبی و حتی آسیب به سایر ارگان‌هاست. این پدیده اثرات نامطلوب اقتصادی را نیز همراه خود دارد. از جمله می‌توان به اثراتی که بر روی کشاورزی و گیاهان ایجاد می‌کند، اشاره کرد. گیاهان زراعی برای انجام فرآیند فتوسنتز از طریق روزنه‌های خود نسبت به مبادله دی‌اکسید کربن و اکسیژن اقدام می‌کنند. هرگونه اخلال در مسیر ورود این گازها باعث کاهش فتوسنتز و در نتیجه عملکرد گیاهان می‌شود. پیامد این امر نظیر آنچه در خصوص جنگل‌های بلوط در غرب کشور عنوان شده است کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی، کاهش کیفیت محصولات و گسترش بیماری‌ها و آفات به علت ضعف گیاهان است.
از منظر اجتماعی نیز گرد و غبار با کاهش درآمد بخش کشاورزی و گردشگری منجر به بیکاری و فقر در مناطق تحت تاثیر این پدیده شده که در نهایت منجر به مهاجرت ساکنان این مناطق به سایر نقاط کشور می‌شود. یکی از آسیب‌های دیگر گرد و غبار این است که به دلیل نشست آنها روی سطح برف، ضریب انعکاس برف کاهش می‌یابد و همزمان مقدار ذوب برف بیشتر می‌شود. در واقع توده برف تیره‌رنگ با عمل جذب تشعشع نور خورشید، تسریع ذوب برف و افزایش روان‌آب را به دنبال داشته و در نهایت می‌تواند خشکسالی را تشدید کند. راهکارهای گوناگونی برای کنترل گرد و غبار مطرح شده است. مهم‌ترین آنها حفظ پوشش گیاهی خاک با کاشت گیاهان مقاوم و همچنین جلوگیری از چرای بی‌رویه است. استفاده از مالچ‌های نفتی و بیولوژیک نیز می‌تواند در تثبیت خاک موثر باشد. در برخی مناطق می‌توان با کشت گیاهان بادشکن از سرعت باد کاست تا در نتیجه این اقدام از تولید توفان‌های گرد و غبار جلوگیری شود.
بخش اعظمی از توفان گرد و غبار که وارد ایران می‌شود، دارای منشأ خارجی است. به طوری که گفته می‌شود 90 درصد وقوع این پدیده منشأ خارجی دارد. در این میان کشور عراق با 70 درصد بیشترین سهم را در ارسال ذرات معلق به شهرهای غربی ایران داراست. اما بررسی چگونگی تشکیل این پدیده نیز نشان می‌دهد علاوه بر گرم شدن یک‌درجه‌ای کره زمین و افزایش تبخیر ناشی از آن، خشکسالی حدود 23 سال گذشته در منطقه و دخالت‌های نابجای انسان در زیست‌بوم‌ها در کشورهای منطقه از عمده‌ترین دلایل وقوع این پدیده است. رشد فزاینده جمعیت، تقاضای آب و محصولات کشاورزی را افزایش داده و منجر به اشتیاق سیاستمداران به بهره‌برداری هر چه بیشتر از منابع آب در داخل مرزهای خود شده است. به نحوی که می‌توان تمایل به ساخت سازه‌های عظیم بتنی و رسی را در میان سیاستمداران به مسابقه‌ای تشبیه کرد که البته انتهایی برای آن نمی‌توان متصور بود. مدیریت ناپایدار منابع طبیعی در کشورهای همسایه منجر به ایجاد حدود هشت میلیون هکتار کانون تولید گرد و غبار تنها در کشور عراق و 10 میلیون هکتار در عربستان شده است که در عین حال، باید مراکزی در سوریه و اردن را نیز به آن افزود. البته وضعیت
مدیریت منابع آب و خاک در ایران نیز چندان مناسب نیست. به طوری که کانون‌های جدیدی در برخی نقاط کشور تبدیل به چشمه‌های گرد و غبار شده‌اند. اما آنچه کنترل کانون‌های تولید گرد و خاک را در عراق با چالش مواجه کرده است، جنگ و ناامنی بوده که مسائل زیست‌محیطی را از سبد اولویت‌های دولت عراق خارج کرده است؛ به طوری که تا زمان توقف جنگ در عراق و سوریه نمی‌توان امیدی به آغاز عملیات جدی برای رفع این معضل داشت. نباید فراموش کرد که علاوه بر جنگ، اجرای پروژه‌های عظیم سدسازی در ترکیه اصلی‌ترین عامل از بین رفتن منابع آبی میان‌رودان است. مهار غیراصولی برخی روان‌آب‌ها در جهت بهره‌برداری‌های صنعتی و مصارف کشاورزی به شیوه سنتی به خشک شدن برخی از دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها در این منطقه منجر شده است. سدسازی‌های صورت‌گرفته توسط کشورهای ترکیه، سوریه و عراق بر روی دجله و فرات باعث شده ورودی آب این دو رود به شدت کاهش یافته و در نتیجه خشکی زمین، رسوب‌های ریزدانه‌ای مناطق خشک‌شده از سطح زمین جدا شده و تحت تاثیر جریان‌های جوی در ارتفاع معینی حرکت و به سمت غرب ایران بیاید. گنجایش سدهای ساخته‌شده در ترکیه به حدی است که این امکان را به
آن کشور می‌دهد تا بتواند خروج آب را از مرزهای جغرافیایی آن کشور در سرشاخه‌های دجله و فرات به صفر برساند. بدیهی است این یکی از مخاطره‌آمیزترین موانع پیش روی کنترل گرد و غبار است که رفع آن، نیاز به فعال‌سازی دیپلماسی بین‌المللی را، نه‌تنها به وسیله ایران، بلکه برای کشورهایی نظیر سوریه و عراق الزامی می‌سازد. ایران در این زمینه با سیاستگذاری سازمان حفاظت محیط زیست و پیگیری‌های وزارت خارجه تاکنون موفق شده است دو گام مهم و بسترساز بردارد. نخستین اقدام، تصویب قطعنامه‌ای است که مقیاس منطقه‌ای را دربر می‌گیرد و دوم قطعنامه‌ای که همزمان با اجلاس اسکاپ در دومین مجمع محیط زیست سازمان ملل در کنیا به تصویب رسید. در این قطعنامه‌ها تکالیفی برای دبیر کل سازمان ملل متحد و مدیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان ملل مشخص شده است و می‌تواند آغازگر اقدامات گسترده‌تری در آینده باشد.
چنان که دبیر کل سازمان ملل موظف شده از اعضا دعوت کند که اطلاعات خود را در مورد پدیده گرد و غبار ارائه کنند و نسبت به پایش و تبادل اطلاعات در خصوص جنبه‌های مختلف این پدیده که شامل اثرات آن بر اکوسیستم‌ها و سلامت انسان‌هاست، اقدام کنند. همچنین دبیر کل و مدیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان ملل موظف شده‌اند که از اعضا برای تامین منابع مالی به منظور مقابله با این پدیده دعوت کنند و تمام اعضای سازمان ملل را متعهد سازند در خصوص مقابله با پدیده گرد و غبار به صورت جهانی فعال شوند. در یکی دیگر از بندهای مربوط به اقدامات اجرایی، مجریان توافق مکلف شده‌اند که در نشست آتی، درباره روند اجرای این قطعنامه گزارش دهند.
در انتها اما ذکر این نکته ضروری است که حل این مشکل فرآیندی بسیار پیچیده و زمانبر است، اما تا آن زمان باید دو نکته مورد توجه ویژه قرار گیرد؛ نخست کنترل منابع داخلی تولید گرد و غبار در کشور و بهبود مدیریت منابع آب و خاک برای کاهش شدت این بحران و دوم، اتخاذ تدابیری برای کاهش مواجهه ساکنان مناطق در معرض این ذرات با اتخاذ سیاست‌های معقول تا سلامتی ساکنان این مناطق نیز بیش از پیش در مخاطره قرار نگیرد.
دیدگاه تان را بنویسید