در جست‌وجوی حیات
آمار درباره وضعیت اینترنت ایران چه می‌گویند؟
هفته گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی منتشر کرد که با وجود آنکه دور از ذهن نبود باز مایه شگفتی شد. در حالی که به عنوان یک کاربر شاید در طول روز بارها و بارها از کندی سرعت اینترنت و قطع و وصلی فیلترشکن‌ها شاکی باشیم اما تماشای رتبه نزولی کیفیت اینترنت میان سایر کشورهای جهان به این خشم و نارضایتی دامن می‌زند. بر اساس این گزارش «بر اساس آمار وبگاه شاخص جهانی تست سرعت در ژانویه سال ۲۰۲۴، میانگین جهانی سرعت دانلود در پهن‌باند سیار، 00 /50 مگابایت بر ثانیه و در پهن‌باند ثابت 93 /91 است که این رقم در ایران، برای پهن‌باند سیار 77 /32 مگابایت بر ثانیه و پهن‌باند ثابت 58 /13 مگابایت بر ثانیه است. همچنین میانگین جهانی سرعت آپلود پهن‌باند سیار 30 /11 مگابایت بر ثانیه و در پهن‌باند ثابت 40 /43 مگابایت بر ثانیه است که در ایران، برای اینترنت سیار 50 /9 مگابایت بر ثانیه و اینترنت ثابت 19 /3 مگابایت بر ثانیه است». این در حالی است که امروز بسیاری از کسب‌وکارها بر پلت‌فرم‌های مجازی استوار هستند و چند دولت است که وعده دولت الکترونیک را می‌دهد و زیرساخت‌های صنعت و صادرات و واردات کشور نیازمند اینترنت است. از زمان ورود اینترنت به ایران، سازوکارهای مهار آن چیده شد؛ بسان کره اسبی که باید تاخت رفتن می‌آموخت اما چهار دست‌وپایش را به اصطبل میخ کردند. رابطه افزایش محدودیت‌ها با همگانی شدن اینترنت طی این سال‌ها مستقیم بوده است؛ با هر سرعتی که اینترنت از کافی‌نت‌ها به سمت خانه‌ها و بعد سیستم‌های شخصی و حالا تلفن‌های همراه رفت کنترل، فیلترینگ، محدودیت و سرکوب آن نیز از سوی حکمران افزایش یافت.
این وضعیت چنان ادامه پیدا کرده که امروز آزادی در این حوزه به یکی از شعارهای محوری انتخابات‌ها بدل شده است. یعنی در کنار وعده‌های سیاسی و اقتصادی، آزادی اینترنت و فضای مجازی نیز به یک مطالبه مردمی و صدالبته بحق بدل شده است. امروز کدام‌یک از حامیان محدودیت اینترنت هستند که بتوانند جایگزین مناسبی در قبال محدودیت‌های اعمال‌شده خود به مردم ارائه دهند. پلت‌فرم‌های داخلی حتی با انحصار هم نتوانستند به این نیازها پاسخ دهند و بسیاری از آنان با وجود ورشکستگی تنها به دلیل حمایت‌های سیاسی پابرجا ماندند. آنهایی هم که به بخش خصوصی نزدیک‌ترند و اصطلاحاً دانش‌بنیان هستند، نمی‌توانند امورات خود را بگذرانند و تن به مهاجرت می‌دهند.
چند ماهی است که اخباری مبنی بر مهاجرت استارت‌آپ‌ها منتشر می‌شود که رسانه‌ها به آن بی‌توجهی کردند. خبر این است؛ دیگر تنها یک فرد یا یک مدیر مهاجرت نمی‌کند و حالا کشورهای مختلف مخصوصاً همسایگانی مثل امارات و قطر پذیرای کل مجموعه هستند. انگار همانند فیلم‌ها، یک ساختمان را از یک مرکز جغرافیایی با ماشین سنگین بلند کنید و در جغرافیای دیگر فرود آورید. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش منتشرشده دقیقاً علت این جابه‌جایی تاریخی را بیان کرده است. اینترنت، آب حیات اقتصاد، بایسته دانش، لازمه توسعه، حامی دموکراسی، بستر فرهنگ‌ساز و حافظ تاریخ چنان به بند کشیده شده که در طلبش نخبگان و کارشناسان به مرزهای دیگر پناه می‌برند.
«نابسامانی‌های فضای مجازی در سطح معرفتی، نابسامانی‌های فضای مجازی در سطح نهادی، نابسامانی‌های فضای مجازی در چهارچوب لایه‌های معماری شبکه‌ای، وضعیت‌شناسی فضای مجازی ایران از دریچه آمار، وضعیت ایران در شاخص نظارت بر تنظیم‌گری فناوری اطلاعات و ارتباطات، وضعیت ایران در شاخص ضریب نفوذ اینترنت، وضعیت ایران در شاخص سرعت اینترنت، وضعیت ایران در شاخص جهانی توسعه دولت الکترونیک، وضعیت ایران در شاخص جهانی شکاف مهارت‌های دیجیتال، وضعیت ایران در شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال، وضعیت استفاده از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی در ایران، وضعیت ایران در شاخص آمادگی شبکه، مدل تحلیل پویایی‌شناسی نابسامانی فضای مجازی، تحلیل خوشه‌بندی، فشار ناکارآمدی رسانه‌ای و شیوع تولید محتوای نامناسب» از جمله عناوینی هستند که در گزارش «پویایی‌شناسی مسائل و نابسامانی‌های فضای مجازی در ایران»، مطرح شده است. اما آنچه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته سه موضوع روند نزولی کیفیت زندگی دیجیتال در ایران، وضعیت دولت الکترونیک در ایران و مقایسه سرعت اینترنت ایران با میانگین جهانی بوده است. در ادامه علاوه بر این سه موضوع به چند شاخص مهم طرح‌شده در گزارش می‌پردازیم.
وضعیت ایران در شاخص نظارت بر تنظیم‌گری فناوری اطلاعات و ارتباطات
تا سال 2020 شاخص نظارت بر تنظیم‌گری، مبتنی بر کیفیت عملکرد تنظیم‌گری کشورها برای نسل‌های اول تا چهارم اینترنت در نظر گرفته می‌شد. در چنین شرایطی ایران امتیاز 86 را به دست آورده بود. مجموع امتیازات ایران در چهار زیرشاخص چهارچوب رقابتی 16، قدرت تنظیم‌گری 19، اختیارات و وظایف تنظیم‌گری 19 و نظام تنظیم‌گری 28 بود؛ اما این رده‌بندی از سال 2021 با تمرکز بر اینترنت نسل پنجم جدید تغییر کرد و امتیاز ایران در این سال به 46 /48 سقوط کرد. در این شرایط ایران امتیاز 11 /11 از 32 را در زیرشاخص حکمرانی مشارکتی ملی؛ امتیاز 89 /13 از 20 را در توسعه دیجیتال و امتیاز 19 /10 از 24 را در زیرشاخص اصول طراحی خط مشی و همچنین امتیاز 27 /13 از 32 را به دست آورد. با تطبیق این آمار با وضعیت کسب‌وکارهای آنلاین در این ایام که از سوی مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران منتشر شده بود می‌توان به وضوح آثار این سقوط را بر بدنه اقتصاد کشور ملاحظه کرد. مقایسه امتیاز ایران با امتیاز کشورهایی مانند ترکیه با امتیاز 67 /66، بحرین با امتیاز 70 /53، قطر با امتیاز 27 /63، عربستان با امتیاز 38 /74، چین با امتیاز 43 /63، کره با امتیاز 80 /83، اندونزی با امتیاز 66 /64، سنگاپور با امتیاز 80 /83 یا امارات متحده با امتیاز 31 /75 نشان می‌دهد که چرا و چگونه امروز از این کشورها عقب افتاده‌ایم. علاوه بر سوء مدیریت و مسائل عقیدتی تاثیرگذار بر کاهش این شاخصه اثر تحریم‌ها را هم نمی‌توان نادیده گرفت. از یک‌سو عدم دسترسی ایران به بازار جهانی و از سوی دیگر عدم سرمایه‌گذاری در این حوزه زیرساختی مسبب شرایط امروز شدند.
وضعیت ایران در شاخص ضریب نفوذ اینترنت
در گزارش مرکز پژوهش‌ها یادآوری شده که روش محاسبه‌ای که برای شمارش تعداد کاربران اینترنت در ایران استفاده می‌شود، متفاوت از فرمول اتحادیه بین‌المللی مخابرات است و به همین دلیل، آمار متفاوتی در این زمینه وجود دارد. در ایران در شمارش تعداد کاربران اینترنت، موارد تکراری یا موارد همپوشان بین مجموعه کاربرانی که از انواع روش‌های اتصال به اینترنت استفاده می‌کنند، نادیده گرفته شده است. بر این مبنا، طبق گزارش سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند در کشور 139 درصد است که شامل 0 /13 درصد ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت و 9 /125 درصد ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند است. همچنین بر اساس گزارش «شاخص‌های آماری بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات» که سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در بهار سال 1402 منتشر کرده، ضریب نفوذ پهن‌باند ثابت 9 /12 درصد و ضریب نفوذ پهن‌باند سیار 02 /124 درصد بوده که آمار این دو، تقریباً برابر و بیش از صد درصد است که همان‌طور که گفته شد، بر اساس تعداد کاربران با هر تعداد اتصال به اینترنت است. اما در مقابل، اتحادیه بین‌المللی مخابرات، ضریب نفوذ اینترنت را به شکل دیگری محاسبه می‌کند و در شمارش تعداد کاربران اینترنت، موارد تکراری و همپوشان را حذف می‌کند و هر کاربر با هر تعداد روش اتصال را، یک نفر محاسبه می‌کند. در این چهارچوب، بر اساس گزارش اتحادیه بین‌المللی مخابرات، ضریب نفوذ اینترنت در ایران در سال 2022، برابر با 7 /81 درصد عنوان شده است. این رقم در مناطق روستایی و شهری متفاوت است و در مناطق روستایی 7 /65 درصد و در شهرها 6 /82 درصد بوده است. بر اساس این آمار مشخصاً ضریب نفوذ اینترنت در کشورهایی مانند امارات متحده عربی، عربستان، ترکیه و عمان بالاتر بوده که نشان می‌دهد در این زمینه وضعیت بهتری از ایران دارند. حالا می‌توان دریافت که چرا استارت‌آپ‌ها تمایل بیشتری برای مهاجرت به این کشورها در عوض ماندن در ایران دارند.
وضعیت ایران در شاخص سرعت اینترنت
در ارتباط با سرعت اینترنت در ایران بر اساس آمار شاخص جهانی تست سرعت در ژانویه سال 2024، میانگین جهانی سرعت دانلود در پهن‌باند سیار، 00 /50 مگابایت بر ثانیه و در پهن‌باند ثابت 93 /91 است که این رقم در ایران، برای پهن‌باند سیار 77 /32 مگابایت بر ثانیه و پهن‌باند ثابت 58 /13 مگابایت بر ثانیه است؛ همچنین میانگین جهانی سرعت آپلود پهن‌باند سیار 30 /11 مگابایت بر ثانیه و در پهن‌باند ثابت 40 /43 مگابایت بر ثانیه است که در ایران، برای اینترنت سیار 50 /9 مگابایت بر ثانیه و اینترنت ثابت 19 /3 مگابایت بر ثانیه است. میانگین جهانی تاخیر برای پهن‌باند سیار 27 میلی‌ثانیه و در پهن‌باند ثابت 9 میلی‌ثانیه است که در ایران برای پهن‌باند سیار 29 میلی‌ثانیه و پهن‌باند ثابت 27 است. پژوهشگران گزارش «پویایی‌شناسی مسائل و نابسامانی‌های فضای مجازی در ایران» می‌گویند این آمار در ادامه شاخص ضریب نفوذ اینترنت در کشور نشان می‌دهد سرعت اینترنت در بخش اینترنت ثابت فاصله زیادی با میانگین جهانی دارد. در مقایسه با کشورهای دیگر، رتبه کشور نسبت به کشورهای دیگر، پایین‌تر است و فاصله زیادی با آنها دارد. همین‌طور باید گفت که هرچند در همه کشورها سرعت اینترنت در پهن‌باند سیار بیش از پهن‌باند ثابت است، اما این اختلاف در ایران بیش از دو برابر است.
وضعیت ایران در شاخص جهانی توسعه دولت الکترونیک
سازمان ملل در شاخص توسعه دولت الکترونیک؛ زیرشاخص‌های خدمات برخط، سرمایه انسانی، زیرساخت‌های مخابراتی و مشارکت الکترونیک را در نظر می‌گیرد. در سال، 2022 رتبه ایران از بین 193 کشور در این شاخص 91 بوده که رتبه بالاتری از میانگین کشورها (میانگین برابر با 5 /96) است. همچنین رتبه ایران در شاخص توسعه دولت الکترونیک از سال 2003 تاکنون روند رو به بهبودی را طی کرده و از رتبه 107 در سال 2003 به رتبه 91 در سال 2022 رسیده است. اما بر اساس گزارش 2022 سازمان ملل در «شاخص توسعه دولت الکترونیک»، ایران در شاخص مشارکت الکترونیکی نیز، رتبه 167 را از میان 193 کشور دارد که نسبت به میانگین کشورهای دیگر، کمتر است. از سال 2003 رتبه ایران در شاخص مشارکت الکترونیکی کمتر شده و از رتبه 97 در سال 2004 به رتبه 167 در سال 2022 رسیده است. این شاخص، حذف ضرورت مراجعه حضوری برای دریافت خدمات دولتی و امکان دسترسی به آنها از طریق سامانه‌ها را نشان می‌دهد.
وضعیت ایران در شاخص جهانی شکاف مهارت‌های دیجیتال
شرکت ویلی در سال 2021 گزارشی مبنی بر شاخص شکاف مهارت‌های دیجیتال منتشر کرد. ایران در شاخص مهارت‌های دیجیتال از بین 134 کشور، رتبه 81 را با امتیاز 4 /4 به دست آورده است. همچنین ایران در زیرشاخص نهادهای مهارت‌های دیجیتال رتبه 82 و امتیاز 0 /4، در زیرشاخص پاسخگویی دیجیتال رتبه 73 و امتیاز 5 /4، در زیرشاخص پشتیبانی دولت رتبه 89 و امتیاز 5 /3، در زیرشاخص عرضه و تقاضا و رقابت‌پذیری رتبه 110 و امتیاز 2 /4، در زیرشاخص اخلاق و صحت داده رتبه 61 و امتیاز 4 /6 و در زیرشاخص شدت تحقیق رتبه 35 و امتیاز 2 /5 را دارد. مجدد در این شاخص هم ایران از رقبای منطقه‌ای خود عقب مانده است. در مقایسه با برخی کشورها مانند ترکیه با رتبه 79، عربستان سعودی با رتبه 28، امارات متحده عربی با رتبه 2، عمان با رتبه 25، کویت با رتبه 67 مشاهده می‌شود که ایران نسبت به کشورهایی مانند امارات متحده عربی یا عربستان و عمان رتبه پایین‌تری در منطقه دارد.
وضعیت ایران در شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال
پژوهشگران گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گویند، بر اساس گزارش سال 2023 شاخص کیفیت زندگی دیجیتال که از سوی شرکت سورفشارک منتشر شده، ایران رتبه 95 را از میان 121 کشور جهان در شاخص کیفیت زندگی دیجیتال داشته و امتیاز آن نیز 34 /0 بوده است. زیرشاخص‌های مورد نظر در این شاخص شامل: مقرون‌به‌صرفه بودن اینترنت، کیفیت اینترنت، زیرساخت اینترنت، دولت الکترونیک و امنیت الکترونیک است.
وضعیت استفاده از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی در ایران
بررسی وضعیت پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی نیز بسیار جالب است. برخلاف گفته‌های رسمی مدیران و مسئولان، نظرسنجی ایسپا در بهمن‌ماه سال 1402 نشان داد که 5 /46 درصد ایرانیان از اینستاگرام، 3 /35 درصد از واتس‌اپ، 6 /34 درصد از تلگرام، 2 /25 درصد از ایتا، 1 /24 درصد از روبیکا و 7 /8 درصد از بله استفاده می‌کنند و میزان استفاده از سایر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی کمتر از هفت درصد است. نگاه اجمالی به این آمار و شاخصه‌ها نشان می‌دهد برای تحقق شعارها و وعده‌ها، راه دشوار و حتی ناهموار است. اما اقتصاد ایران و زیست اجتماعی مردم به همین اینترنت و فضای آزادش وابسته است و اگر حکمران به فکر افزایش کیفیت زندگی مردم در این شئون است باید آستین بالا بزند و این موارد را بهبود ببخشد تا شاید در گزارش‌های آتی رتبه ایران به جای روند نزولی، روند صعودی طی کند.
