انقلاب و فرزندانش

زمان، زمان شادمانی بود. هنگامی که محمد یونس، رهبر موقت بنگلادش پس از برکناری نخست‌وزیر شیخ حسینه در 5 آگوست قدرت را در دست گرفت، بسیاری از مردم جشن گرفتند؛ به‌ویژه دانشجویانی که رهبری قیام را بر عهده داشتند. اکثر مردم بنگلادش پذیرفتند که محمد یونس، برنده جایزه نوبل، پس از تکمیل اصلاحات ساختاری لازم و پایان دادن به فساد و خشونت سیاسی که 173 میلیون جمعیت کشور را گرفتار کرده بود انتخاباتی عادلانه برگزار کند. او برای اقداماتش هیچ برنامه زمانی تعیین نکرد، اما موضوع مهم برای مردم ساخت یک بنگلادش جدید بود.  از آن زمان تاکنون دولت موقت کارهای زیادی برای برقراری ثبات انجام داده است. اما پس از سه ماه دولت زیر فشارهای فزاینده‌ای قرار دارد تا حکمرانی روزمره را بهبود بخشد، دستور کار اصلاحات را تعریف کند و تاریخی را برای برگزاری انتخابات اعلام کند. این فشارها در 8 نوامبر به خیابان‌های داکا، پایتخت بنگلادش رسید و حزب ملی‌گرای بنگلادش، رقیب دیرینه حزب عوامی شیخ حسینه بزرگ‌ترین تجمع پس از برکناری او را برگزار کرد. ریاض اسلام یکی از کنشگران حزب ملی‌گرا در تجمع گفت:‌ «هر کشوری به یک دولت منتخب نیاز دارد.» انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا هم چالش‌های جدیدی پدید می‌آورد. دونالد ترامپ به کمک‌های خارجی و موضوع تغییرات اقلیمی علاقه‌مند نیست، در حالی که بنگلادش هم به‌شدت به کمک‌های خارجی نیاز دارد و هم از اثرات تغییرات اقلیمی به‌شدت متاثر شده است. علاوه بر این، ترامپ با مودی، نخست‌وزیر هند روابطی دوستانه دارد، در حالی که مودی رابطه نزدیکی با شیخ حسینه داشت و از زمان برکناری‌اش به او در هند پناه داده است. آقای ترامپ در 31 اکتبر دغدغه هند را در شبکه ایکس انعکاس داد و با محکوم کردن «خشونت وحشیانه» علیه اقلیت هندوی بنگلادش اعلام کرد که این کشور با اکثریت مسلمانان در هرج‌و‌مرج به سر می‌برد.  این گفتمان اغراق‌آمیز است. البته هنوز امنیت کامل در بنگلادش برقرار نشده و اثرات شورش‌ها علیه تلاش حکومت برای انتصاب خودی‌هایش در مشاغل دولتی به‌طور پراکنده دیده می‌شود. پلیس که متهم است صدها دانشجوی معترض را به قتل رسانده از انتقام‌جویی هراس دارد. برخی از آنها پنهان شده اما اکثریت به سر کار بازگشته‌اند. وضعیت امنیت پایه بهتر شده است و با وجود برخی حملات علیه هندوها و دیگر اقلیت‌ها، ناظران مستقل می‌گویند که اکثر خشونت‌ها متوجه طرفداران عوامی لیگ بود و اکنون فروکش کرده است. همزمان، اقتصاد به ثبات رسید، هرچند وضعیتی شکننده دارد. ارسال پول کارگران از خارج از سر گرفته شد و ذخایر خارجی را تقویت کرد. صادرات کالا نیز در ماه اکتبر 21 درصد (سالانه) بالا رفت و عامل اصلی رشد آن هم پوشاک آماده بود. 

گام به گام 

با این حال هفته‌های آینده برای دولتی که مبنای قانونی ندارد و صرفاً به حمایت عمومی اتکا می‌کند خطرناک خواهد بود. آقای یونس ده کمیسیون را برای تدوین اصلاحات قضایی، انتخاباتی، پلیس و دیگر حوزه‌ها تا پایان سال منصوب کرد. بسیاری از حامیانش می‌خواهند او یک سال (یا حتی دو سال) دیگر در قدرت بماند تا بتواند اصلاحاتش را به اجرا گذارد. آنها از این می‌ترسند که آقای یونس مجبور شود انتخابات را زودتر برگزار کند و امیدواری آنها به اصلاحات ساختاری کمرنگ شود. آنها قبلاً تجربه مشابهی داشته‌اند. دشمنی و خشونت بین عوامی لیگ و حزب ملی‌گرای بنگلادش ارتش را به مداخله وادار کرد و تلاش‌های دولت موقتی که بین سال‌های 2007 و 2008 بر سر کار بود برای انجام اصلاحات به جایی نرسید.  وضعیت حکمرانی روزمره به سادگی ترمیم نمی‌شود. تورم مواد غذایی در ماه اکتبر به 13 درصد رسید و همه را نگران کرد. برق هم وضعیت خوبی ندارد، به‌ویژه پس از آنکه شرکت هندی گروه آدانی (Adani Group) به خاطر تاخیر در پرداخت عرضه برق را محدود کرد (دولت می‌‌گوید در حال حل‌وفصل موضوع است). گروه آدانی 10 درصد از برق بنگلادش را تامین می‌کند. از سوی دیگر، سیلاب‌های شدید ماه آگوست تولید برنج را مختل کرد.  علاوه بر این، دولت موقت تجربه دیوان‌سالاری ندارد. کابینه آخر شیخ حسینه 36 عضو داشت، در حالی که دولت موقت از 24 مشاور تشکیل می‌شود و بیشتر آنها بیش از یک وظیفه بر عهده دارند. آقای یونس در سه ماه گذشته بر امور دفاعی، ادارات دولتی، گردشگری، غذا و هوانوردی نظارت می‌کرد. رئیس امنیت داخلی سرپرستی وزارت کشاورزی را هم بر عهده دارد. برخی هم به انتصاب دو نفر از رهبران دانشجویی که سرپرستی وزارت مخابرات و فناوری اطلاعات و وزارت کار و اشتغال را بر عهده دارند اعتراض می‌کنند. در جبهه سیاسی نیز بسیاری از دانشجویان خواستار اقدامات تندروانه‌‌تری از قبیل عزل رئیس‌جمهور طرفدار شیخ حسینه و ممنوعیت فعالیت عوامی لیگ شده‌اند، اما حزب ملی‌گرای بنگلادش با هر دو نظر مخالف است. این حزب هم که اتهام سوء‌استفاده از قدرت در سال‌های 2001 تا 2006 را در پرونده‌اش دارد نگران آن است که از فعالیت منع شود، بنابراین خواستار برگزاری انتخابات زودهنگام است. میرزا فخرالاسلام عالمگیر، وزیر امور داخلی عقیده دارد که انتخابات باید تا ماه ژوئن برگزار شوند. دیگر رهبران احزاب تهدید کرده‌اند که اگر تا ماه فوریه یک برنامه زمانی اعلام نشود دست به اعتراض خواهند زد. به نظر می‌رسد این تهدید فقط یک بلوف باشد. خالده ضیا خانم رئیس 79ساله حزب ملی‌گرای بنگلادش به زودی برای درمان سیروز کبدی به خارج می‌رود و پسرش طارق رحمان (نایب رئیس حزب) از سال 2008 در لندن زندگی می‌کند و معلوم نیست چه زمانی به کشور بازگردد.  با این حال هرچه انتخابات دیرتر برگزار شود احزاب دیگر فرصت بیشتری پیدا می‌کنند تا با حزب ملی‌گرا رقابت کنند. حزب جماعت اسلامی که شیخ حسینه فعالیتش را ممنوع کرده بود شکیبایی زیادی دارد. شفیق رحمان، رهبر حزب می‌گوید که انتخابات باید تا پایان سال 2025 برگزار شود. به گفته او حزبش برای «بازیابی توان خویش» مبارزه می‌کند و در ماه آگوست پس از 13 سال توانست دفاتر اصلی خود را بازگشایی و مرمت کند.  آقای یونس تاکنون به درخواست عزل رئیس‌جمهور یا تدوین برنامه زمانی انتخابات پاسخی نداده است. همچنین او درباره آینده عوامی لیگ نظری نداده، هر چند شاخه دانشجویی آن را منحل و حزب را از برگزاری تجمع منع کرده است. همزمان او می‌‌گوید که آینده عوامی لیگ به تصمیم دیگر احزاب بنگلادش بستگی دارد. افتخار، رئیس دفتر سازمان جهانی ضدفساد شفافیت بین‌المللی در بنگلادش عقیده دارد که مدیریت اختلافات و ایجاد اجماع بر سر اصلاحات روزبه‌روز دشوارتر خواهد شد. او می‌گوید اگر آقای یونس بین ماه‌های آگوست و سپتامبر و در اوج محبوبیت برنامه اصلاحات را معرفی می‌کرد شانس بیشتری داشت تا زمان طولانی‌تری برای ماندن در قدرت به دست آورد. 

گرفتار در میانه

مشکلات دیگر آقای یونس به امور دیپلماتیک مربوط می‌شوند. هند از پیدایش یک جنبش اسلام‌گرا و همچنین افزایش نفوذ چین در بنگلادش هراس دارد. آقای یونس تلاش می‌کند به هند اطمینان‌خاطر دهد اما برای موفقیت لازم است امنیت هندوهای بنگلادش را تضمین کند. همچنین او باید به‌رغم فشارهای داخلی از مناقشه بر سر مسائلی مانند قرارداد برق آدانی و اختلافات مرزهای آبی با هند اجتناب ورزد. شیخ حسینه در هند پناهنده شده است و دولت موقت وعده داد تقاضای استرداد او را اعلام کند. احتمالاً هند با چنین درخواستی موافقت نمی‌کند، بنابراین آقای یونس به رویکرد ملایم‌تری نیاز دارد. توحید حسین، مشاور امور خارجه، می‌گوید که دولت هنوز درخواست رسمی استرداد را ارسال نکرده است و حضور حسینه در هند نباید مانعی بر سر راه روابط دوجانبه باشد، هرچند بهتر خواهد بود اگر حسینه هیچ اظهارنظری نکند.  آقای یونس باید نظر لطف ترامپ را نیز جلب کند. آمریکا وعده داد بین سال‌های 2021 و 2026 حدود 2 /1 میلیارد دلار به بنگلادش کمک کند و تاکنون بیش از نیمی از آن مبلغ را پرداخت کرده است. همچنین بنگلادش در نیمه راه دریافت بسته نجات 7 /4 میلیارددلاری صندوق بین‌المللی پول است. موضوعی که آقای ترامپ از آن خشنود نیست. مقامات آمریکایی به بانک مرکزی بنگلادش در بازپس‌گیری پول‌هایی کمک می‌کنند که بانک‌های خارجی در دولت شیخ حسینه برداشته‌اند. احسن منصور، رئیس کل بانک مرکزی عقیده دارد که این فرآیند پنج سال طول می‌کشد. او امیدوار است که بخشی از پول‌ها را بگیرد، اما فرآیندهای حقوقی مانع دریافت بقیه خواهد شد.  آینده این همکاری‌ها ابهام‌آلود است. اما بنگلادش می‌تواند با دیپلماسی ماهرانه از تمرکز دولت ترامپ بر چین به نفع خود بهره‌برداری کند. آقای حسین، مشاور امور خارجه می‌گوید که چین وعده دو میلیارد دلار وام و کمک نقدی به بنگلادش را داده است و دو کشور بر سر پنج میلیارد دیگر با یکدیگر مذاکره می‌کنند. او اضافه می‌کند که این موضوع هیچ ربطی به تنش‌های بین چین و آمریکا ندارد، اما شاید شی جین پینگ رهبر چین و دونالد ترامپ با او هم‌عقیده نباشند.