لیبرال‌های سخت‌جان
تداوم لیبرالیسم در چین با وجود سرکوب شدید
اگر به کتابفروشی «خردمندان» در شمال غربی پکن قدم بگذارید با دنیایی متفاوت روبه‌رو خواهید شد. اینجا همانند دیگر کتابفروشی‌های دولتی چین نیست که در آن مجموعه سخنرانی‌های شی جین پینگ، رهبر حزب کمونیست در قفسه‌ها خودنمایی میکند و ردیف‌هایی از کتاب‌ها با یک تصویر بر روی جلد و با لبخندی همیشگی پیش چشم شما قرار می‌گیرند. لیو سولی، بنیان‌گذار کتابفروشی خردمندان به خاطر شرکت در اعتراضات میدان تیان آن من در سال 1989 به مدت 20 ماه به زندان رفت. قفسه‌های کتابفروشی او از آثار آزاداندیشانی شامل اقتصاددانان و دانشمندان علوم سیاسی، تاریخ‌نگاران و علمای حقوق پر شده‌اند. احتمالاً بازار بالقوه این آثار حتی نسبت به دوران قبل از رویداد تیان آن من بزرگ‌تر شده است. آقای لیو می‌گوید که روزبهروز بر تعداد لیبرال‌های چینی افزوده می‌شود. این دیدگاه همزمان با یک روند بسیار برجسته یعنی ظهور ملی‌گرایی مطرح می‌شود. دیدگاه‌های لیبرال به ندرت در همایش‌های عمومی آنلاین پیدا می‌شوند. فضای اینترنت سرشار از هیاهوی حامیان غرب‌ستیز دولت است که معدود افرادی را که جرات کنند آنها را به چالش بکشانند به‌شدت سرکوب میکنند. به لطف تلاش‌های خستگی‌ناپذیر آقای شی برای ساکت کردن لیبرال‌ها، ملی‌گرایان فضای بسیار بازی پیدا کردهاند. فضای روشنفکری چین برخلاف دهه 1980 به‌شدت همگون شده و حزب کمونیستی که به لطف آقای شی قدرتمند و پرانرژی شده هرگونه پویایی را از آن گرفته است.
با وجود این، لیبرالیسم به طرز تعجب‌آوری تاب‌آور است. به عقیده آقای لیو این دیدگاه از برخی جهات حتی طرفداران بیشتری پیدا کرده است. البته این حرف به معنای گسترش نارضایتی فعال نیست، بلکه فاصله زیادی با آن دارد. سرکوب‌های شدید آقای شی هرگونه آزادی را برای کسانی که پیوسته و آزادانه از نظام سیاسی چین انتقاد میکنند غیرممکن کرده است. به نظر می‌رسد حزب کمونیست با کمک ابزارهای نظارتی دارای فناوری بالا و سامانه امنیت داخلی کنترل کامل را در دست دارد. نمی‌توان رویداد دیگری شبیه ماجرای تیان آن من را متصور شد. اما لیبرال‌ها لزوماً معترض نیستند. آنها حتی ممکن است از حزب کمونیست دفاع کنند و سقوط آن را مقدمه‌ای برای بروز هرج‌ومرج بدانند. آنها افرادی هستند که آزادی‌های فردی و اقتصادی بیشتری می‌خواهند. آنها طرفداران حقوق فرد هستند، حتی اگر این طرفداری با خواسته‌های دولت در تضاد باشد. آنها ارزشهای مورد نظر دموکراسی‌های غربی را تحسین میکنند، حتی اگر نقایصی در کارآمدی روش‌های غربی ببینند. لیبرالیسم به معنای نارضایتی نیست، اما می‌تواند سرچشمه آن باشد.
نفوذ گسترده لیبرالیسم باعث می‌شود آقای شی تمرکز زیادی بر مقابله با آن داشته باشد. کیوشی، روزنامه اصلی حزب کمونیست در 31 آگوست و همزمان با آغاز سال تحصیلی جدید سخنرانی سال 2018 آقای شی را منتشر کرد که در آن نسبت به تلاش‌های مداوم غرب برای هدف گرفتن جوانان چین و راه‌اندازی انقلاب رنگی هشدار میدهد. آقای شی گفت: «جنگ بر سر جوانان جنگی شدید و درازمدت است. ما نمی‌توانستیم ببازیم و نباید هم ببازیم. ما باید هوشیار باشیم.» مطالعات اندیشمندان خارجی بینش بیشتری به ما میدهد. اسکات کندی و همکارش از مرکز مطالعات راهبردی و بین‌الملل در واشنگتن در سال 2022 می‌نویسد: دیدگاه‌های شهروندان چینی از آنچه انتظار می‌رود متنوع‌تر و لیبرال‌تر است. تعداد ملی‌گرایان افزایش یافته، اما اکثریت خاموشی از مردم هم از اصلاحات اقتصادی و لیبرالیسم سیاسی طرفداری میکنند. سانگ مین چو از مرکز مطالعات امنیتی آسیا-اقیانوسیه سال گذشته پژوهش‌های مرتبط را بررسی کرد و گفت در حالی که اکثر شهروندان چینی از ثبات ایجادشده از سوی حاکمیت حزب کمونیست رضایت دارند میزان طرفداری‌شان از هنجارها و ارزشهای دموکراتیک نیز در طول زمان بالا رفته است.
برخی پژوهشگران آنقدرها هم مطمئن نیستند. جان جیمز کندی از دانشگاه کانزاس در کتاب «چین در جایگاه اول: ارزشهای نوظهور یک قدرت جدید» که امسال انتشار یافت می‌نویسد که طبق نظرسنجی سال 2018 موسسه «پیمایش ارزشهای جهانی»، چینی‌ها در مورد مسائلی مانند حقوق همجنس‌گرایان، برابری جنسیتی و احترام به مقامات دیدگاه‌های محافظه‌کارانه‌تری پیدا کردهاند. با این حال از سال 2018 تاکنون تغییرات زیادی صورت گرفته است. حزب کمونیست در دو سال اول همه‌گیری با موفقیت توانست جلوی گسترش کووید 19 را بگیرد، در حالی که کشورهای غربی به مخمصه افتاده بودند. همین امر محبوبیت زیادی برای حزب به دنبال داشت. تبلیغاتچی‌های حزب این موفقیت را در بوق و کرنا و دموکراسی‌های غربی را تمسخر کردند. به نظر می‌رسید که بسیاری از چینی‌ها با این دیدگاه دولت موافق هستند، اما افکار عمومی در سال 2022 تغییر کرد. اراده آقای شی برای اجرای سیاست کووید صفر در زمانی که سویه اومیکرون در جهان جولان می‌داد خشم میلیون‌ها چینی را برانگیخت که مجبور شدند روزها و هفته‌ها در خانه بمانند.
برای اولین‌بار پس از یک دهه حکومت آقای شی اعتراضات در چند شهر فوران کرد. تظاهرات ماه نوامبر آن سال کوچک اما شجاعانه بود. مردم خواستار پایان یافتن قرنطینه‌ها بودند و ناراحتی‌شان را در فضای آنلاین ابراز کردند. آنها ورقه‌های سفید کاغذ را در اعتراض به سانسور در دست گرفتند. برخی خواستار سرنگونی آقای شی و حزب شدند. سرچشمه لیبرالیسم برای مدت کوتاهی فوران کرد. جنبش «کاغذ سفید» نشان داد که نگرانی آقای شی در مورد نارضایتی‌ها بی‌سبب نبوده است. در هفته‌های پس از آن پلیس وارد عمل شد و معترضان را تحت تعقیب قرار داد. بسیاری از مردم اخطار گرفتند و ده‌ها نفر بازداشت شدند.
لیبرال‌ها در این فضای ترس و وحشت جرات اظهارنظر ندارند. اما گفت‌وگو با جوانان مناطق شهری بخش‌های مختلف چین آشکار کرد که جنبش کاغذ سفید یک جنبش بزرگ برای لیبرال‌ها بود و خروج ناگهانی کشور از سیاست کووید صفر زنگ هشداری بود که در گوش حامیان نظام خودکامه آقای شی نواخته شد. بدبینی‌ها نسبت به شیوه حکمرانی در چین افزایش یافت. این حرف بدان معنا نیست که بگوییم بسیاری از مردم خواستار پایان یافتن حکومت تک‌حزبی هستند، اما نارضایتی کاملاً مشهود است و عملکرد ضعیف اقتصادی دولت آن را چند برابر میکند.
کتابفروشی آقای لیو در پکن یک نمونه نادر است. شاید مقامات فکر میکنند که بستن آن افراد زیادی را خشمگین خواهد کرد بدون اینکه دستاوردی به بار آورد. به هر حال مردم می‌توانند آثار عیسی برلین، فردریک هایک و لودویگ فون میزس (که پرفروش‌ترین کتاب‌های آقای لیو هستند) را در کتابخانه‌ها یا به‌طور آنلاین پیدا کنند. اگر به جریان فکری جوانان در شهرهای آزادتر چین یا در خارج از کشور توجه کنید متوجه تمایل آنها به لیبرالیسم خواهید شد. یک صاحب‌نظر که نخواست نامش فاش شود می‌گوید؛ «به نظر من محدودیت‌های کووید باعث شد بسیاری از مردم به فکر مهاجرت به کشورهای دیگر بیفتند. ما می‌بینیم که رهبری کشور به حرف مردمش گوش نمی‌دهد».
در جست‌وجوی حقیقت
نقطه عطف زندگی این خانم صاحب‌نظر در سال 2019 و زمانی بود که اعتراضات دموکراسی‌خواهانه هنگ‌کنگ را دربر گرفت. ملی‌گرایان سرزمین اصلی علیه تظاهرات‌کنندگان موضع گرفتند. حزب کمونیست آنها را جدایی‌طلبان تحت حمایت سیا خواند، سانسور اینترنت اجازه پخش نظرات دیگر را نداد و بسیاری از جوانان با این دیدگاه همراهی کردند. اما امثال این خانم صاحب‌نظر موفق شدند از دیوار آتشین بزرگ بگذرند و داستان متفاوتی را مشاهده کنند. او می‌گوید اعتمادش به دولت از 100 به 80 درصد کاهش یافت. ماه‌های آخر سیاست کووید صفر بدبینی او را چند برابر کرد. او می‌گوید، «مردم چین از یک راه دشوار متوجه شدند که رهبری کشور چگونه عمل میکند». اعتقاد او به حزب کمونیست اکنون بسیار اندک است.
شهر چنگدو در جنوب غربی کشور مکانی محبوب برای جوانان لیبرالی است که مایل‌اند از سیاست خفه‌کننده پایتخت دور بمانند. البته این شهر نیز مکانی مناسب برای ابراز نارضایتی تلقی نمی‌شود. منتقدان رک‌گوی حزب هنوز هم تحت نظر پلیس قرار می‌گیرند. اما حداقل در کافه‌ها و موسیقی زیرزمینی و همچنین در سبک زندگی بی‌دغدغه‌تر آب‌وهوای گرم منطقه می‌توان اندکی آزادی مشاهده کرد. در این شهر نیز چند کتابفروشی آزاداندیش وجود دارد. قفسه یکی از آنها حاوی چندین ترجمه از دو کتاب «طاعون» نوشته آلبرکامو و «1984» نوشته جرج اورول است. طاعون که در سال 1947 انتشار یافت داستان شهری را روایت میکند که گرفتار این بیماری شده و به نوعی یادآور روزهای پر از وحشت اجرای سیاست کووید صفر است. در شهر چنگدو به آسانی می‌توان به گروه‌‌های موسوم به شالانگ پیوست که در آن افراد درباره کتاب‌ها و موضوعات رایج بحث میکنند، هرچند هیچ اسمی از رئیس بزرگ برده نمی‌شود. حتی در اینجا هم کسی جرات انتقاد از آقای شی را ندارد. سازمان‌دهندگان می‌گویند که چنین رویدادهایی روزبهروز رواج بیشتری پیدا میکنند.
در یکی از رویدادها ده‌ها فرد 20 تا 40ساله که یکدیگر را نمی‌شناختند در یک فضای نمایشگاهی با نورپردازی عالی گرد هم آمدند. آنها در پاسخ به یک اطلاعیه در وی‌چت گرد آمدند تا درباره این موضوع مناظره کنند که «جنگ اسرائیل علیه حماس از موضع دفاع از خویش فراتر رفته است». این مناظره در آرامش برگزار شد. برخلاف هیاهوی رسانه‌های رسمی و فضای آنلاین که خشونت در غزه را محصول دخالت‌های آمریکا می‌دانند. هیچ‌کدام از طرفین مناظره برنده نشدند اما یکی از سازمان‌دهندگان برگزاری همراه با نظم و ترتیب آن را یک پیروزی خواند. یکی از شرکت‌کنندگان هم گفت: «چینی‌ها آزادی بیان ندارند و داشتن چنین فرصتی برای گفت‌وگو را باید غنیمت شمرد.»
در پکن خفقان بیشتری حکمفرماست، اما اندیشه لیبرال هنوز هم در پایتخت دیده می‌شود. گردهمایی زنان به‌ویژه زنان جوان و تحصیل‌کرده برای بررسی مسائل جنس خودشان را باید یکی از نشانه‌های برجسته این تحول دانست. آقای شی کنش‌گرایی فمینیستی را به‌شدت سرکوب کرد. مقامات حزب آن را جبهه‌ای برای اعتراض علیه خود می‌دانند. از سال 2015 که پنج فعال برجسته درست روز قبل از روز بین‌المللی زن دستگیر شدند هیچ کارزار سازمان‌یافته‌ای در مورد مسائل زنان برگزار نشده است. در سال 2018 زنان چینی در پاسخ به جنبش می تو (Me Too#) از اینترنت برای ابراز نارضایتی استفاده کردند. در ماه جولای همان سال یک کنشگر برجسته می تو به اتهام براندازی به پنج سال زندان محکوم شد. با این حال زنان چه آنلاین و چه آفلاین دور هم جمع می‌شوند تا یکدیگر را به مقابله با تبعیض و سوءاستفاده تشویق کنند. افزایش تقاضا برای کتاب‌های فمینیستی نشان میدهد علاقه‌مندی به این موضوع تا چه اندازه بالا رفته است. کتاب‌های اونو چیزوکو، استاد افتخاری دانشگاه توکیو بیشترین طرفدار را دارند. او در سال 2019 خطاب به دانشجویان جدید درباره نابرابری جنسیتی صحبت کرد. او از انتظارات مردم درباره اینکه دختران ژاپنی باید جذاب باشند و زنان باید دستاوردهای تحصیلی‌شان را پنهان کنند تا تهدیدی برای مردان تلقی نشوند انتقاد کرد.
در زمانی که آقای شی برای تقویت ارزشهای محافظه‌کارانه خانواده تلاش و بر نقش زنان به عنوان مادر تاکید میکند سخنرانی خانم اونو زنان چینی را به یکدیگر پیوند داد. این سخنرانی در رسانه‌های اجتماعی پخش شد و ویدئوی آن بیش از یک میلیون بازدیدکننده داشت. ناشران چینی برای ترجمه کتاب‌های فمینیستی خانم اونو هجوم آوردند و بیش از 20 کتاب او هم‌اکنون به فروش می‌رسد. صدها هزار نسخه از آنها به فروش رسید. جاینگ شو روزنامه‌نگاری که در سال 2022 و به خاطر خشونت پلیس امنیت مجبور به ترک چین شد می‌گوید، «دیدگاه‌های فمینیستی در سال‌های اخیر در چین رواج زیادی پیدا کرده و بر جوانان زیادی تاثیر گذاشته‌اند. این تاثیر بدون تردید شامل اندیشه‌های مربوط به حقوق فردی نیز می‌شود». پژوهش‌های دانشگاهیان چینی هم نشان می‌دهند که دیدگاه‌های آزاداندیشانه هنوز -حداقل برای برخی افراد- جذابیت دارند. از میان 1400 دانشجوی چهار دانشگاه استان هنان که در سال 2019 در نظرسنجی‌ها شرکت کردند بیش از 40 درصد گفتند که به عقیده آنها لیبرالیسم در میان دانشجویان نفوذ دارد. کائو چانگ، پژوهشگر آن تحقیق اعلام کرد که چنین اندیشه‌ای ارزشهای اصلی دانشجویان را تضعیف و استانداردهای اخلاق و عدالت را کمرنگ میکند.
سیاست در دهه 1980 تا حدی در گسترش لیبرالیسم در دانشگاه‌ها نقش داشت. رهبران اصلاح‌طلب می‌خواستند با رفع فشار حزب بر رسانه‌ها و دانشگاه‌ها از خودکامگی‌های دوران مائو فاصله بگیرند. امروزه از آن اصلاح‌طلبی‌ها خبری نیست و آقای شی زبان همه را بسته است. یان هوانگ تنها نشریه‌ای که از اصلاح‌طلبی حمایت می‌کرد در سال 2016 به کارش پایان داد. پلیس در میان بحران‌های بیکاری فزاینده، تلاطمات بازار املاک و کندی رشد اقتصاد بیش از هر زمان دیگری خود را برای ناآرامی‌ها آماده میکند. اسکات روزل و مارتین وایت، دو اندیشمند آمریکایی، داده‌های مربوط به دیدگاه‌ها نسبت به نابرابری را تحلیل کردهاند. آنها متوجه شدند که اکثر مردم زمانی عقیده داشتند که بی‌عرضگی عامل فقیرتر شدن انسان‌هاست، اما امروز بیشتر آنها نظام را مقصر می‌دانند. با این حال نباید انتظار داشت که این مردم دست به تظاهرات بزنند.
لیبرال‌ها هیچ چشم‌اندازی برای پایان سرکوب‌ها نمی‌بینند. هیچ نشانه‌ای دال بر آن نیست که آقای شی 71ساله قصد کناره‌گیری داشته باشد. همچنین هرکس دیگری که جانشین او شود همانند آقای شی نگران آن خواهد بود که در صورت برداشته شدن سلطه ایدئولوژیک، حزب کمونیست سقوط کند. اصلاح‌طلبان و تندروهای حزب در دهه 1980 دچار اختلاف شدند و حزب تا حدی فلج شد. به همین دلیل معترضان فرصتی برای رشد پیدا کردند. این امکان وجود دارد که حزب پس از آقای شی باز هم چنین انشقاقی را تجربه کند. در این صورت موج دیگری از نارضایتی‌ها با لعاب لیبرالیسم در خیابان‌ها به راه می‌افتد. اما ممکن است چنین انتظاری بسیار طولانی باشد.
