مشکل آب

ناسا همزمان با جست‌وجو در کیهان برای یافتن نشانه‌هایی از زندگی فرازمینی یک جمله شعارگونه رسالت‌آمیز دارد: مراقب آب باشید. بنابر گزارش این سازمان حدود 70 درصد از بدن انسان را آب تشکیل می‌دهد و حدود 70 درصد از سطح کره زمین را آب پوشانده است. آب محیطی را خلق می‌کند که حافظ و پرورش‌دهنده گیاهان، حیوانات و انسان‌هاست و به طور کلی کره زمین را به مکانی کامل برای زندگی تبدیل می‌سازد.

اگر آب را نماینده زندگی بگیریم دیگر تعجبی ندارد که شاهد آن باشیم که نگرانی‌های مرتبط به بهداشت و دسترسی به منابع آب با لحن بسیار تند بیان شوند. تصویر آینده‌ای خشک و سوزان به همراه جنگ‌های خشن و خونین بر سر چند قطره آب موضوع اصلی داستان‌ها و فیلم‌های هراسناک را تشکیل می‌دهد. این گزارش بررسی می‌کند که این کابوس‌ها تا چه اندازه به واقعیت نزدیک هستند. نوشتار کنونی وضعیت آب شیرین در جهان؛ افزایش روزافزون تقاضا برای آن و روش‌های پاسخ‌دهی به این تقاضا را بررسی می‌کند.

اولین چیزی که باید در نظر داشته باشیم آن است که رقم 70 درصد ربطی به موضوع پیدا نمی‌کند چراکه 5 /97 درصد از آب‌هایی که زمین را پوشانده‌اند شور هستند.

75 /1 درصد دیگر در قطب‌ها به صورت یخچال و همیشه منجمد است. بنابراین جهان باید فقط به 75 /0 درصد از آب موجود در کره زمین اکتفا کند. تقریباً تمام این میزان آب نیز در زیرزمین قرار دارد در حالی که 3 /0 درصد آب‌های جاری 59 درصد از نیاز جهان را تامین می‌کنند. گزارش ما بیان می‌کند که استفاده غلط از منابع آب قطعاً زنجیره‌ای از فجایع را به همراه خواهد داشت. اما ابزارهای برخورد با این معضل شناخته شده‌اند و مرتب فناوری‌های جدیدی عرضه می‌شوند که می‌توانند در این زمینه یاری‌رسان باشند.

با وجود این مشکلات بنیادین فنی نیستند یا به کمبود منابع مربوط نمی‌شوند چراکه احتمالاً آب همچنان فراوان می‌ماند حتی اگر جمعیت زمین افزایش یابد. مشکلات اصلی مدیریتی هستند یا به عبارت صحیح‌تر به چگونگی مقاومت در برابر فشارهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی برای اجرای مدیریت غلط آب مربوط می‌شوند. آسیت بیسواس (Asit Biswas) متخصص آب در دانشکده سیاست عمومی سنگاپور در گفتاری صریح می‌گوید: «فقدان پول، کمبود منابع آب و غیره همه بهانه است. سوءمدیریت مشکلی است که در همه جا خودنمایی می‌کند.» یا آن‌گونه که ژان کلود یونکر رئیس کمیسیون اروپا در لحنی متفاوت بیان می‌کند، «ما همه می‌دانیم چه کار باید بکنیم اما نمی‌دانیم که پس از انجام آن چگونه دوباره آرای مردم را به دست آوریم.»

حتی دولت‌هایی که با نگرانی جلب آرا مواجه نیستند نیز به زحمت می‌‌توانند سیاست‌های منطقی آب را نهادینه کنند. مردم دسترسی به آب را یک حق بنیادین انسانی می‌دانند که باید بر اساس نیاز به آن پاسخ داده شود نه بر اساس توانایی یا  تمایل به پرداخت هزینه آن. این باور باعث می‌شود تعیین قیمت مناسب برای آب دشوار باشد و در نتیجه مردم در مصرف آن زیاده‌روی کنند. حتی افرادی که به خاطر نسل‌های آینده مصرف کنونی خود را کنترل می‌کنند نیز ممکن است از میزان مصرف خود آگاهی نداشته باشند. مصرف آب صرفاً از طریق نوشیدن یا شست‌وشو نیست بلکه آب در غذای مردم و لباس‌هایی که می‌پوشند نیز مصرف دارد.

در هر صورت به نظر می‌رسد آب تا ابد منبعی تجدیدپذیر باشد. به عنوان مثال آب مصرف‌شده در حمام را می‌توان برای آبیاری گیاهان به‌کار برد. آب باران را می‌‌توان مهار و برای بازسازی سفره‌ها به زمین تزریق کرد. آبی که از دریاچه‌ها، استخرهای شنا و سدها یا در فرآیند فتوسنتز گیاهان از برگ‌های آنها تبخیر می‌شوند به جو رفته و در نهایت به چرخه بازمی‌گردد. بیش از 60 درصد از باران و برف در چرخه تبخیر و مایع شدن قرار می‌گیرد اما همانند آب دریاها نمی‌توان از آن استفاده کرد مگر اینکه طبیعت آن را بازیافت کرده باشد.

جهان امروز نمونه‌های فراوانی از تخریب محیط زیست دارد که هشدار می‌دهند مصرف آب شامل محدودیت‌های طبیعی می‌شود. به عنوان مثال، قایق‌ها در وسط ناکجاآباد در منطقه‌ای خشک زمین‌گیر شده‌اند که زمانی دریاچه آرال چهارمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا بین ازبکستان و قزاقستان در آن قرار داشت. سال گذشته شهر کیپ تاون در آفریقای جنوبی اولین شهر بزرگ دنیا بود که در آستانه بی‌آبی کامل قرار گرفت تا زمانی که بارش باران به یک خشکسالی سه‌ساله پایان داد سطح آب سد تامین‌کننده مصرف شهر به کمتر از 20 درصد رسیده بود و مقامات امکان انتقال یک کوه یخی از قطب جنوب برای تامین آب شرب را بررسی می‌کردند. چهار سال قبل از آن شهر سائوپائولو در برزیل در معرض خطر قرار گرفت و ذخیره سدها به پنج درصد ظرفیت آنها کاهش یافت.

حتی ارزیابی دقیق تازه‌ترین گزارش سالانه توسعه آب سازمان ملل از نوعی ناامیدی دم می‌زند. طبق این گزارش، بیش از یک‌چهارم انسان‌ها -یعنی 9 /1 میلیارد نفر که 73 درصد آنها در آسیا هستند- در مناطقی زندگی می‌کنند که آب کمیاب است. این رقم در یک قرن پیش 240 میلیون نفر یا 14 درصد جمعیت کره زمین بود. اگر افرادی که در معرض خطر قرار دارند شمرده شوند تعداد آنها حداقل هر ماه سال دو برابر می‌شود. همزمان، میزان مصرف جهانی آب در مقایسه با یک قرن پیش شش برابر شده است و انتظار می‌رود تا سال 2050 بین 20 تا 50 درصد دیگر افزایش یابد. حجم آب مصرفی که حدود 4600 کیلومترمکعب در سال است تقریباً به سطح حداکثری پایدار رسیده است. یک‌سوم از سامانه‌های آب‌های زیرزمینی جهان در معرض خشکیدن قرار دارند. بنابراین تعداد افرادی که تحت فشار قرار می‌گیرند تا سال 2050 به 2 /3 میلیارد نفر -و با احتساب تحولات فصلی به 7 /5 میلیارد نفر- خواهد رسید. این افراد صرفاً ساکنان کشورهای فقیر نخواهند بود. استرالیا، ایتالیا، اسپانیا و حتی آمریکا با کمبود شدید آب روبه‌رو خواهند شد.

سه عامل مهم جمعیت، رشد اقتصادی و تغییرات اقلیمی به تداوم رشد تقاضا دامن می‌زنند. انتظار می‌رود جمعیت هشت‌میلیاردی کنونی جهان در سال 2050 به رقمی بین 4 /9 تا 2 /10 میلیارد نفر افزایش یابد. بیشتر این افزایش در نقاطی از جهان در آفریقا و آسیا خواهد بود که دچار کمبود آب هستند. افراد سبک زندگی پرمصرف‌تری را برمی‌گزینند و به شهرهایی مهاجرت می‌کنند که اغلب با خطر کمبود شدید آب مواجه هستند.

بزرگ‌ترین ابهام در پیش‌بینی تقاضای آینده در برآورد آب لازم برای کشاورزی دیده می‌شود. در حال حاضر این بخش 70 درصد از برداشت آب را مصرف می‌کند که اکثر آن برای آبیاری است. از آنجا که تولید غذا باید با افزایش جمعیت بالا برود برخی پیش‌بینی می‌کنند تقاضا برای آب به شدت بالا برود. دیگران، از جمله سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه پیش‌بینی می‌کنند به خاطر کاهش اتلاف آب و افزایش بهره‌وری تقاضا برای آب اندکی کمتر شود.

قابلیت پیش‌بینی تاثیر تغییرات اقلیمی از این هم کمتر است. به گفته هنک اونیک (Henk Ovink) نماینده ویژه دولت هلند در امور آب «اجماع علمی بر آن است که این فرآیند همانند یک ذره‌بین غول‌پیکر چالش‌ها را بسیار بزرگ نشان می‌دهد». مناطق پرآب پرآب‌تر و مناطق خشک خشک‌تر خواهند شد. سهم مناطق مختلف جهان از آب بسیار ناعادلانه است. فقط 9 کشور 60 درصد ذخایر آب شیرین موجود را در اختیار دارند. چین و هند حدود 36 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند اما سهم آنها از آب شیرین فقط 11 درصد است. تغییرات اقلیمی این نابرابری را تشدید می‌کند. بارش باران از قبیل بارش‌های موسمی جنوب آسیا که محور زندگی اقتصادی منطقه محسوب می‌شوند بیش از پیش ناموزون خواهند شد.

افزایش شمار رویدادهای شدید آب و هوایی مهم‌ترین تاثیر کوتاه‌مدت تغییرات اقلیمی بوده است. در دو دهه گذشته این رویدادها هر سال به طور میانگین 300 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده‌اند. در سپتامبر گذشته دو طوفان نسبتاً همزمان شرق آمریکا و شرق‌ آسیا را درنوردیدند. دانشمندان این طوفان‌ها را به افزایش سطح گازهای گلخانه‌ای، گرم شدن اقیانوس‌ها و تغییر اقلیم نسبت دادند. اندازه‌گیری‌های دمای آب دریا تا عمق دو هزارمتری از افزایش دما از دهه 1950 به سطوح بی‌سابقه حکایت دارند. الگوهای اقلیمی از مدت‌ها قبل بیان کرده‌اند که گرم شدن اقیانوس‌ها شدت و مدت طوفان‌ها را افزایش می‌دهد. افزایش دما از طریق انبساط آب‌ها و ذوب شدن یخ‌های قطب‌ها به بالا رفتن سطح آب دریا به میزان سالانه سه میلی‌متر منجر می‌شود. سطح بالای آب باعث می‌شود امواج طوفان تا مسافت بیشتری در خشکی پیش بروند. علاوه بر این، افزایش دمای هوا بدان معناست که جو می‌تواند رطوبت بیشتری را در خود نگه دارد که سرانجام بر زمین خواهد بارید.

اما در درازمدت مشکل بزرگ ناشی از تغییرات اقلیمی نه فراوانی آب بلکه کمبود آن خواهد بود. طبق گزارش بانک جهانی «تاثیرات کمبود آب و خشکسالی بسیار شدید هستند و آسیب‌هایی درازمدت ایجاد می‌کنند که درک و مستندسازی آنها به سادگی امکان‌پذیر نیست». البته اکثر این تاثیرات به میزان و سرعت تغییرات اقلیمی بستگی دارند.

پنل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی در اکتبر گذشته گزارشی را انتشار داد که در آن عواقب محدود کردن افزایش دمای جهانی به 5 /1 درجه بالاتر از سطوح دوران قبل از صنعتی‌سازی با عواقب آن در صورت افزایش دودرجه‌ای دما مقایسه شد. این گزارش با درجه اطمینان متوسط به این نتیجه رسید که اگر دما دو درجه بالا برود هشت درصد دیگر از جمعیت سال 2000 جهان تا سال 2050 در معرض کمبود شدید آب قرار خواهند گرفت. اگر افزایش دما 5 /1 درجه باشد این عدد به چهار درصد نزول می‌کند. مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت‌های زیادی خواهند داشت. به عنوان مثال، پژوهش‌ها نشان می‌دهند تاثیر افزایش 5 /1‌درجه‌ای دما در منطقه مدیترانه بر میانگین سالانه جریان آب در رودها و نهرها از نظر آماری معنادار نیست اما افزایش دودرجه‌ای دما جریان آب را بین 10 تا 30 درصد کاهش می‌دهد.

کاهش جریان آب رودخانه‌ها پدیده‌ای جهانی است. بخشی از آن از کاهش بارش‌ها نشات می‌گیرد اما بیشتر آن نتیجه مستقیم دخالت‌های بشری از قبیل سدسازی، انحراف رودها به منظور کنترل سیل، ذخیره آب و آبیاری کشاورزی است. آب رودخانه‌هایی که هنوز جریان دارند نیز اغلب برای آشامیدن یا حتی حمام گرفتن مناسب نیست. هنگام بررسی و مطالعه کره زمین، آب‌های سطحی بهترین نقطه شروع هستند. در گزارش نشریه اکونومیست نمونه‌هایی از سراسر جهان ذکر شده‌اند اما دو کشور با تجربه‌های متضاد بیش از همه نمود دارند: اسرائیل به عنوان الگویی از مدیریت علمی آب و هند کشوری که تقریباً فاقد این نوع مدیریت است.

منبع: اکونومیست