موانع تجارت اجتماعی
کسب‌وکارهای اینستاگرامی چگونه در مسیر رونق قرار می‌گیرند؟
در ۱۰ سال گذشته تعداد کاربران اینترنت موبایل در کشور از ۲۰۰ هزار مشترک به تقریباً ۹۶ میلیون مشترک افزایش پیدا کرده است. دسترسی عموم مردم به اینترنت موبایل و تلفن‌های هوشمند باعث به وجود‌آمدن فرصت‌های متعددی شده است. به علاوه با به وجود‌آمدن شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام بستری برای تعامل مردم و در سال‌های اخیر بستری برای خریدوفروش کالا و خدمات شکل گرفت. زمانی برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار خرده‌فروشی در سطح شهر، نیاز به سرمایه اولیه زیادی برای اجاره یا خرید مغازه بود. حتی بسیاری از تولیدکنندگان باید محصول خود را به واسطه‌ای می‌فروختند، چون دسترسی مستقیم به خریداران نداشتند. اما تمام این مسائل با به وجود‌آمدن پلت‌فرم‌هایی مثل اینستاگرام تغییرکرده و هزینه شروع یک کسب‌وکار به‌شدت کاهش پیدا کرده است. فروشگاه‌های اینستاگرامی نمونه‌ای از «تجارت اجتماعی» در ایران است. تجارت اجتماعی همان تجربه خریدی است که با دوستان و آشنایان خود تجربه کرده‌اید. این خرید مبتنی بر احساس‌هاست؛ مثل زمانی که با دوستانتان با هم به خرید می‌روید و به یکدیگر پیشنهاد خرید می‌دهید. در این روش خریدار و فروشنده با یکدیگر ارتباط مستقیم دارند، مثل زمانی که به‌صورت فیزیکی خرید می‌کنید. همچنین به دلیل حضور اینفلوئنسرها و تاثیر بسیار زیاد آنها بر مخاطب، آنها نیز محرکی برای خرید کاربران در این پلت‌فرم‌ها هستند. به علاوه در این شیوه از خرید، کاربران تجربه خرید خود را به اشتراک می‌گذارند و به دلیل وجود اعتماد بین آنها، تصمیم خرید دوستان و اطرافیان آنها تحت تاثیر قرار می‌گیرد. فروشگاه‌های اینستاگرامی بخش مهمی از تجارت اجتماعی در ایران را شکل می‌دهند. در واقع تجارت اجتماعی شامل سه گروه اصلی است:
کاربران و خریداران فعال در رسانه‌های اجتماعی و پلت‌فرم‌ها
فروشندگان کالا مانند فروشگاه‌های اینستاگرامی
پلت‌فرم‌های خریدوفروش کالا مثل اینستاگرام، کمدا، تضمین‌چی یا باسلام
بخش بعدی شامل توانمندسازان تجارت اجتماعی است که نقش توانمند کردن فروشندگان را از ابعاد مختلف کسب‌وکاری دارند. خدماتی را که توسط توانمندسازان ارائه می‌شود، می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
زیرساخت فناوری اطلاعات سایت‌ساز فروشگاهی لینک‌ساز اختصاصی فروشگاه اختصاصی داخل پلت‌فرم پلت‌فرم مدیریت و تحلیل شبکه اجتماعی پخش زنده (Livestreaming) بازاریابی مدیریت و تدوین استراتژی شبکه اجتماعی تولید محتوا (متنی، گرافیکی، ویدئویی و عکاسی) تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی اینفلوئنسر مارکتینگ بسترهای تجمیع نظر موتور جست‌وجوی محصول و فروشگاه پرداخت پرداخت آنلاین پرداخت در محل گزارش مالی و حسابداری پشتیبانی مشتریان پیام‌رسان چت بات سامانه جامع ارتباط با مشتری لجستیک بسته‌بندی انبارداری ارسال مرسوله برای بررسی موانع پیش‌روی تجارت اجتماعی و به‌طور خاص فروشندگان اینستاگرامی، باید تمامی اجزای این صنعت را مورد بررسی قرار داد که در ادامه از این دسته‌بندی برای موانع پیش‌روی تجارت اجتماعی استفاده خواهیم کرد. شاید بتوان موانع پیش‌روی تجارت اجتماعی را در چند لایه مختلف بررسی کرد. بیرونی‌ترین لایه شرایط محیطی حاکم است که کسب‌وکارها کنترلی بر روی آن ندارند.
عوامل سیاسی و اقتصادی
مهم‌ترین عامل، سیاستگذاری‌های کشور است که باعث عدم‌پایداری اقتصادی می‌شود. در کنار این موضوع، تحریم‌های متعدد علیه کشورمان، اقتصاد ایران را فلج کرده است. تورم هفتگی و ماهانه نه‌تنها برای کسب‌وکارها مشکل‌زاست، بلکه باعث کاهش قدرت خرید مردم و کاهش تقاضا برای کالاهای غیرضروری می‌شود که بخش عمده‌ای از تجارت اجتماعی در ایران را شامل می‌شود. تورم بالا و به واسطه آن کاهش شدید ارزش ریال، توجیه اقتصادی برای واردات بسیاری از دسته‌های کالایی را غیرمنطقی کرده است. به علاوه، محدودیت واردات کالا و بستن درهای کشور نیز تامین کالا در حوزه‌هایی مثل پوشاک را متوقف کرده است و تنها انتخاب فروشندگان، تامین از تولید‌کننده‌های ایرانی است که تعداد آنها محدود بوده و در برخی موارد کیفیت مناسبی ندارند.
قانونگذاری و سیاستگذاری
یکی از مهم‌ترین تهدیدهای تجارت اجتماعی در ایران مسدودسازی شبکه اجتماعی اینستاگرام است. با توجه به مطرح شدن طرح صیانت و زمزمه‌های محدود کردن ترافیک اینستاگرام، به‌تدریج ممکن است اتفاقی که برای تلگرام در ایران رخ داد، برای اینستاگرام نیز رخ دهد. با توجه به نبود پلت‌فرم جایگزین اینستاگرام در این مقیاس، بسیاری از این کسب‌وکارها سرمایه اجتماعی را که پس از سال‌ها در این پلت‌فرم به دست آوردند، از دست خواهند داد. جایگزین کردن چنین پلت‌فرم‌هایی در کوتاه‌مدت ممکن نیست و زمان نسبتاً طولانی برای جایگزینی آن نیاز است. اجرای سیاست‌های ناگهانی مانند الزام به داشتن اینماد برای گرفتن درگاه پرداخت، حتی فروشگاه‌های اینترنتی را نیز دچار اختلال کرده است. بسیاری از کسب‌وکارهای تجارت اجتماعی از قبل به‌صورت کارت‌به‌کارت پرداخت را انجام می‌دادند و با اجرای سیاست‌های جدید بانک مرکزی، تعداد تراکنش‌های روزانه کارت‌به‌کارت نیز با محدودیت مواجه شده است. قطعاً شفاف کردن این بازار و دریافت مالیات مسیری است که باید طی شود؛ اما نحوه اجرای آن به‌صورت یک‌باره کسب‌وکارها را فلج می‌کند. با توجه به اشتغال مستقیم یک میلیون نفر در اینستاگرام، سیاست‌های این‌چنینی می‌تواند باعث ایجاد نارضایتی و ناآرامی در کشور شود؛ چون این افراد منبع درآمد دیگری نخواهند داشت.
شرایط اجتماعی
شرایط اقتصادی و سیاسی کشور بر شرایط اجتماعی تاثیر بسزایی دارد. در چند سال گذشته سیل مهاجرت نخبگان به خارج از کشور شدت گرفته است. در واقع خانواده‌ها، کسب‌وکارها و کشور هزینه هنگفتی را برای آموزش و به ثمر رسیدن این افراد می‌کنند و زمانی که نوبت به برداشت از این سرمایه‌گذاری می‌رسد، این افراد را دودستی تقدیم کشورها و شرکت‌های خارجی می‌کنیم. در نتیجه به جای اینکه این افراد وارد چرخه اقتصادی کشور شوند، وارد چرخه اقتصادی کشورهای دیگر می‌شوند که ریالی برای این افراد هزینه نکرده‌اند.
فناوری و زیرساخت
توانمندسازان تجارت اجتماعی زیرساخت‌ها و خدمات فنی مورد استفاده کسب‌وکارهای تجارت اجتماعی را فراهم می‌کنند. مهم‌ترین خدمت زیرساختی به کسب‌وکارها خدمات لجستیک شامل جمع‌آوری، بسته‌بندی، انبارداری و تحویل مرسوله پستی است. خدمات شرکت ملی پست هنوز متناسب با نیاز بازار تجارت اجتماعی و تجارت الکترونیک نیست و باید راهکارهای متناسب با این صنعت ایجاد شود. به علاوه کیفیت دیگر ارائه‌دهند‌گان خدمات پستی خصوصی نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو است. پس از لجستیک، خدمات دیگری مانند زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، بازاریابی، پرداخت و پشتیبانی نیز نیازمند توسعه راهکارهایی مخصوص تجارت اجتماعی است که هر کدام از این موارد نیازمند مقاله‌ای جداگانه است. این عوامل می‌تواند سرعت رشد تجارت اجتماعی و رشد این کسب‌وکارها و صنعت را کم کند.
با تشکر از رضا بهلولی و محمد ایزدی، اعضای تیم تحقیق بازار تکراسا که در این مقاله همراه من بودند.
