از جیب همه

حتی اگر مخاطبان این نوشته، به طور دقیق از منطق و مکانیسم زنجیره بلوک1 و ارزهای رمزنگاری‌شده، مثل بیت‌کوین، مطلع نباشند، به طور قطع می‌دانند یا شنیده‌اند که بیت‌کوین، کسب‌وکار پررونقی است. در زمان نگارش این یادداشت، قیمت هر بیت‌کوین بالغ بر 10 هزار دلار آمریکاست. ضمن آنکه نوسانات نرخش بسیار بالاست به طوری که از دو دلار در 2012 به کانال 200 دلار در 2015 رسید و در دسامبر 2017 رکورد 8 /19 هزار دلار را زد. بنابراین خیلی ساده می‌توان گفت، بیت‌کوین از یک منظر یک کالای دیجیتال با ارزش متغیر است که جذابیت‌های خاص خود را برای سرمایه‌گذاری دارد.

از سوی دیگر بیت‌کوین یک توکن است مانند اسکناس ولی به صورت دیجیتال، که بالذات ارزشی ندارد ولی در یک مکانیسم عرضه و تقاضا بهادار شده است. ویژگی‌های دیگری که بیت‌کوین را جذاب می‌کند، عبارت است از امنیت بالا، سرعت بالا، غیرمتمرکز بودن آن که نیاز به نهادی متمرکز برای صدورش نیست، عدم نیاز به واسطه برای انجام تراکنش، قابلیت تبدیل به ارزهای دیگر و مناسب برای خریدهای خارجی، قابلیت تقسیم تا حد 100 میلیون مرتبه خردتر و مناسب برای پرداخت‌های خرد، توزیع مناسب و قابلیت عدم انکار تراکنش‌های بیت‌کوین، که همه این ویژگی‌ها به توجه جهانی به این فناوری و ارز دیجیتال دامن زد. ضمن اینکه کمپانی‌های مهمی مثل مایکروسافت2 و ویکی‌پدیا3 به صورت مستقیم و آمازون4 به صورت غیرمستقیم، بیت‌کوین را به عنوان ابزاری برای پرداخت پذیرفتند.

مساله‌ای که در کشور ما پیرامون بیت‌کوین پررنگ شده و دولت نسبت به آن حساس شده است، مساله استخراج5 آن است. ابتدا باید اشاره کرد که زنجیره بلوک فناوری زیرساختی است که برای تایید تراکنش‌هایش به توان پردازش کامپیوتری برای حل کردن یک مساله ریاضی (جست‌وجو در فضای باینری) نیاز دارد که این توان را اعضای شبکه فراهم کرده و به صورت اجماع، یک دسته تراکنش را تایید می‌کنند. کاری که در سیستم‌های پرداخت کنونی، یک نهاد مرکزی آن را انجام می‌دهد. از این‌رو برای آنکه اعضای شبکه انگیزه لازم را برای صرف توان پردازشی داشته باشند، شبکه به ازای تایید هر بلوک از تراکنش‌ها، به اندازه 5 /12 بیت‌کوین پاداش می‌دهد (در زمان نگارش این یادداشت). این پاداش بین همه اعضا به نسبت توانی که صرف کرده‌اند، تقسیم می‌شود. به این فرآیند، اصطلاحاً استخراج بیت‌کوین می‌گویند. از 21 میلیون بیت‌کوین که در طراحی اولیه این شبکه در نظر گرفته شده تاکنون 8 /17 میلیون آن استخراج شده است. بنابراین تاکنون 85 درصد بیت‌کوین‌ها پاداش داده شده و همه مساله بر سر 2 /3 میلیون بیت‌کوین باقی‌مانده است.

با یک نگاه هزینه فایده، فرآیند استخراج بیت‌کوین، نیاز به صرف هزینه سخت‌افزاری برای انجام محاسبات و تامین انرژی برای این تجهیزات دارد و در مقابل بعد از مدتی که بیت‌کوین به دست آمد، استخراج‌کننده صاحب یک ارز دیجیتال با ارزش 10 هزار دلار به نرخ امروز است. استخراج بیت‌کوین در ایران به دلیل هزینه پایین انرژی، بسیار پرسود و پرطرفدار است. منتها مشخص است که هزینه ارزان انرژی در کشور ما به دلیل منابع نفت و گاز خدادادی و همچنین سیاست‌های سوبسیدی دولت در بخش انرژی است. بخش عمده‌ای از نیروگاه‌های ایران با سوخت‌های فسیلی تامین انرژی می‌شوند. وزارت نفت، سوخت را با قیمت سوبسیدی به وزارت نیرو می‌فروشد و برق تولیدشده با قیمتی بسیار ارزان در اختیار مصارف صنعتی و کشاورزی قرار داده می‌شود. برق بخش صنعت و معدن در ساعت کم باری 30 و اوج بار 120 تومان به ازای هر کیلووات ساعت است. یعنی برق در داخل کمتر از یک سنت به فروش می‌رسد در صورتی که قیمت برق صادراتی ما به کشورهای همسایه، 11 سنت است. بنابراین، واحدهای صنعتی داخلی با سوبسید فراوان برق را برای کار تولیدی در اختیار دارند. استخراج‌کنندگان بیت‌کوین هم به همین ترتیب، با استفاده از برق صنعتی، عمدتاً در کارخانه‌های متروکه، مزارع بیت‌کوین راه‌اندازی می‌کنند و در واقع، از برق یا همان نفت و گاز که منابعی مشاع بین همه مردم است، برای منفعت شخصی بهره می‌برند.

معمولاً افرادی که به صورت یک کسب‌وکار به استخراج بیت‌کوین نگاه می‌کنند، برای استخراج بیت‌کوین از سخت‌افزارهای عادی استفاده نمی‌کنند. برای این کار سخت‌افزارهایی خاص‌منظوره تولید شده است که در ایران نیز تعداد زیادی از آن وارد شده و مشغول کار هستند. آمار دقیقی از تعداد دستگاه‌های استخراج بیت‌کوین در ایران وجود ندارد. ولی می‌توان با یک محاسبه ساده، میزان برق مصرفی و بیت‌کوینی را که یک دستگاه استخراج می‌کند تخمین زد. تمام ظرفیت پردازشی برای استخراج بیت‌کوین در دنیا معادل 60 کوینتیلیون6 (ده به توان هجده) هش (hash) در ثانیه است. یک دستگاه نرمال در ثانیه 14 ترا7 هش انجام می‌دهد و توانش معادل 4 /1 کیلووات است. از طرف دیگر هر 10 دقیقه 5 /12 بیت‌کوین در دنیا تولید می‌شود، یعنی به عبارت ساده‌تر می‌توانیم این‌طور مدل کنیم: انگار در دنیا چهار میلیون دستگاه در حال استخراج هستند. بنابراین 6 /5 گیگاوات توان صرف می‌شود تا هر روز 1800 بیت‌کوین استخراج شود.

فرض کنیم 1 /0 درصد استخراج بیت‌کوین در ایران انجام شود. در این صورت، 6 /5 مگاوات توان برای این کار لازم است. جالب است که با این فرض، در طول یک روز برقی که صرف تولید 8 /1 بیت‌کوین می‌شود قیمتی معادل 15 هزار دلار خواهد داشت. در حالی که استخراج‌کننده در داخل کشور 1 /0 این هزینه را می‌پردازد و از یک رانت پنهان و آستانه سود بالا برخوردار است. در واقع می‌توانیم استخراج بیت‌کوین را نوعی صادرات بدانیم، ولی صادرات ریالی! یعنی استخراج‌کننده منابع ارزان کشور را جهت تولید یک کالا خرج کرده و آن را صادر می‌کند و با تبدیل آن به ارزهای رایج در نهایت ریالش را به کشور بازمی‌گرداند. در حالی که از نظر بانک مرکزی باید پول صادرات در قالب سیستم نیما و در یک چرخه شفاف به اقتصاد کشور برگردد، ولی در مورد بیت‌کوین این اتفاق نمی‌افتد. حال آنکه صادرات انرژی به کشورهای همسایه از نظر راهبردی و اقتصادی برای کشور بسیار مهم است. ضمن اینکه این حجم از اضافه مصرف، تهدید جدی برای شبکه تولید و توزیع برق است و می‌تواند کشور را در شرایط سختی از نظر تامین برق برای زیرساخت‌های اساسی خود قرار دهد. از طرف دیگر اگر قیمت بیت‌کوین همواره نوسان داشته و چنانچه به پایین‌تر از حد فعلی افت کند، این تحلیل بیش از حالا، به غیراقتصادی بودن فرآیند استخراج بیت‌کوین می‌انجامد. استخراج بیت‌کوین نوعی غارت منابع زیرزمینی مشاع کشور است که هزینه آن از جیب همه ایرانیان رفته و درآمد آن به عده‌ای محدود می‌رسد.

برخی افراد معتقدند دولت و سازمان‌های دولتی می‌توانند استخراج و ذخیره بیت‌کوین را در دستور کار خود قرار دهند تا شاید بتوانند مشکلات ناشی از تامین مالی خریدهای خارجی را پوشش دهند. این تحلیل‌ها هم فاقد اعتبار است، زیرا اولاً تعداد بیت‌کوین و حجم و نرخ آن مناسب معاملات متوسط است و به هیچ وجه نمی‌تواند در ابعاد بزرگ، تراکنش‌های مالی را انجام دهد و از طرف دیگر، حساب بیت‌کوین برای کاربردهای P2P طراحی شده و سازوکارهای حاکم بر آن با چارچوب‌های مالی و حسابداری سازمان‌ها منطبق و سازگار نیست.

اگر ایران به بهشت استخراج‌کنندگان بیت‌کوین تبدیل شده، دلیلش چیزی جز سوبسید در حوزه انرژی نیست. سوبسیدی که همواره یک فضای غیرعادلانه برای کسب‌وکارها به وجود می‌آورد و هر کس در این فضا بیشتر مصرف کند، از آن رانت بیشتر استفاده کرده است. بنابراین به نظر می‌رسد که راه‌حل ریشه‌ای برای حل و فصل این مسائل، از بین بردن سوبسید در حوزه انرژی و سایر منابع مشاع است. ولی راه‌حل کوتاه‌مدت این مشکل، تحلیل داده مصرف مشترکان و رصد آنها توسط رگولاتورهاست. وزارت نیرو می‌تواند با رصد رفتار مشترکان خود، رفتارهای غیرطبیعی در شبکه را شناسایی کند و با ایجاد یک مکانیسم جریمه، هزینه استخراج بیت‌کوین را بالا ببرد.

ارزهای دیجیتال مانند بیت‌کوین از منطقی تبعیت می‌کنند که به نظر می‌رسد در آینده‌ای نزدیک جایگاه مهمی در زندگی بشر پیدا کنند. ولی نباید برای به دست آوردنشان، انرژی‌های فسیلی در حجم زیاد، با تمام مشکلاتی که دارند و آن هم با قیمتی بسیار نازل، هدر رود. ایجاد نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک برای توسعه فناوری زنجیره بلوک، مسیر صحیحی است که باید جهت‌گیری‌های لازم در آن راستا صورت گیرد.

پی‌نوشت‌ها:

1- Block chain  / 2- Microsoft  / 3- Wikipedia  / 4- Amazon

5- Mining  / 6- Quintillion  / 7- Tera