توسعه و رقابت
صنایع پتروشیمی و پالایشی با چه مشکلاتی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند؟
اگر بخواهیم به موضوع اقدامات دولت در صنعت پتروشیمی و پالایشگاهی کشور طی چهار سال گذشته بپردازیم، باید به این نکته اشاره کنیم که صنعت پالایشگاهی، جزو طرح‌های پایین‌دستی صنعت نفت است و اقداماتی که دولت در این چهار سال انجام داد، بسیار متعدد بوده که از جمله آن می‌توان به سطح نگهداشت اشاره کرد.
اگر بخواهیم به موضوع اقدامات دولت در صنعت پتروشیمی و پالایشگاهی کشور طی چهار سال گذشته بپردازیم، باید به این نکته اشاره کنیم که صنعت پالایشگاهی، جزو طرح‌های پایین‌دستی صنعت نفت است و اقداماتی که دولت در این چهار سال انجام داد، بسیار متعدد بوده که از جمله آن می‌توان به سطح نگهداشت اشاره کرد؛ به طریقی که پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها تلاش داشتند تولید خود را از سطح موجود در سال 1392 پایین‌تر نبرند و این گام مهمی به شمار می‌رود؛ در این میان یکی از اقدامات خوبی که از سوی وزارت نفت و دولت طی این مدت انجام شده، مشارکت بخش خصوصی و شرکت‌های بخش خصوصی است که از طریق نهادها و تشکل‌های حرفه‌ای و انجمن‌های تخصصی صورت گرفته و آنها را به مشارکت دعوت کرده و شروع به کار مشترک کرده‌اند؛ به این معنا که شرکت‌ها دعوت به همکاری شده و برای سطوح مختلف پالایشگاه‌های کشور وارد عرصه عمل شده‌اند تا در نهایت، این پالایشگاه‌ها بتوانند ظرفیت تولید را افزایش دهند و از سوی دیگر، آن بخش از پروژه‌هایی که در طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاهی بوده است، با همین همکاری میان دولت و بخش خصوصی، به مرحله اجرایی و عملیاتی درآمده است و البته در این قضیه نیز، نیاز بود که دولت بتواند از آخرین دستاوردهای تکنولوژیک که در دنیا به کار گرفته می‌شود، بهره‌مند شود تا بتوان با استانداردهای جهانی حرکت کرد.
در این زمینه نیز، فراخوانی صورت گرفت و شرکت‌های داخلی و بین‌المللی، برای طرح‌های توسعه‌ای صنعت نفت و گاز فراخوانده شدند که اولین اقدام و گام‌های اولیه آن، در نمایشگاه بین‌المللی نفت و گاز برداشته شد که هر‌سال در اردیبهشت، در تهران برگزار می‌شود؛ همین امر باعث شد طرح‌های جدید پالایشگاهی مورد مطالعه قرار گیرد و در مرکز مطالعات زنجیره ارزش‌افزوده صنعت نفت نیز، یکسری مطالعات آغاز شود. بر این اساس نظر به برنامه‌ریزی‌های قبلی و با انجام برنامه‌های جدیدی که در سال 1392 آغاز شد، اجرای طرح جامع توسعه کیفی و کمی پالایشگاه‌های کشور مورد بررسی قرار گرفت. همان‌طور که آمارها نشان می‌دهد، در کشور 9 پالایشگاه وجود دارد و هفت پالایشگاه جدید نیز در دستور کار ساخت قرار گرفته است؛ بر این اساس قرار است این هفت پالایشگاه فرآورده‌های هیدروکربنی از جمله بنزین، گازوئیل و مشتقات تولید کنند.
یکی از این هفت پالایشگاه، ستاره خلیج فارس است که فاز اول آن به بهره‌برداری رسیده و خوراک آن، میعانات گاز است؛ ضمن اینکه پالایشگاه دیگری هم به نام پارس پتروفیلد در استان فارس طراحی شده و قرار بود انجام شود که میعانات گازی مصرف می‌کند؛ اما ساخت و تکمیل آن هنوز به جایی نرسیده است. همچنین پالایشگاه آناهیتا در کرمانشاه نیز کلنگ‌زنی شده و در دستور کار قرار گرفته است؛ در کنار اینها پالایشگاه شهریار قرار گرفته شده و پالایشگاه خوزستان نیز با استفاده از نفت خام فوق سنگین به کار خود ادامه می‌دهد. در این میان پالایشگاه کاسپین در شمال کشور در نظر گرفته شده است و در نهایت، پالایشگاه هفتم به نام هرمز نیز نفت خام فوق سنگین مصرف می‌کند که ای‌پی‌ای 18 تا 22 دارد. با مروری بر این پالایشگاه‌ها باید گفت از زمانی که طرح‌های این‌چنینی تصویب شده و به دولت یازدهم رسیده، سال‌های زیادی می‌گذرد و در طول این سال‌ها، فقط طرح پالایشگاه ستاره خلیج فارس که بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی در دنیا محسوب می‌شود، به بهره‌برداری رسیده؛ ولی در مورد مابقی، پیشرفت ملموسی احساس نمی‌شود. در عین حال بر اساس همان اطلاع‌رسانی که صورت گرفته، عملیات آماده‌سازی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس در زمستان سال 1395 به اتمام رسیده و پس از آن نیز، در سال جدید به بهره‌برداری رسیده است که 120 هزار بشکه معادل نفت خام که میعانات گازی هم هست، مصرف می‌کند و حدود پنج میلیون تا 12 میلیون لیتر بنزین تولید خواهد کرد.
بنابراین اگر فاز اول این پالایشگاه راه‌اندازی شود، 6 /35 میلیون لیتر بنزین مرغوب و با استاندارد یورو4 به بالا، تولید شده و وارد فاز استفاده و بهره‌برداری خواهند شد. این نمای کلی از وضعیت پالایشگاه‌های کشور است. در واقع در این بخش، از ظرفیت و توان داخلی تا آنجایی که مقدور بوده، استفاده شده و ظرفیت ساخت داخلی تجهیزات در صنعت نفت، مورد استفاده قرار گرفته است. اگر بخواهیم مرور کلی در این رابطه داشته باشیم، باید به این نکته اشاره کرد که در بخشی از پالایشگاه‌ها، تا حدود بالاتر از 70 درصد تجهیزات، در داخل تامین شده است؛ بنابراین در بخشی از پالایشگاه‌ها هم که حدود کمتر از 30 تا 40 درصد از تجهیزات داخلی استفاده شده، بستگی به موقعیتی دارد که مرتبط با قرار گرفتن ایران در فهرست تحریم‌های بین‌المللی است؛ ولی عمدتاً میانگین استفاده از تجهیزات داخلی در این سه چهار سال اخیر، رشد خوبی داشته است؛ اگرچه دولت به تعهدات مالی خود در مقابل سازندگان تجهیزات عمل نکرده و کماکان بدهی‌های دولت به سازندگان سر جای خود باقی مانده است؛ ولی به هر حال امیدواریم با برنامه‌ای که دولت در برنامه ششم توسعه برای خود دیده است، بتواند این طرح‌ها را به مرحله انجام برساند. اما در مورد بحث پتروشیمی نیز، باید به این نکته اشاره کرد که ارزش‌افزوده اقتصادی این صنعت، بر کسی پوشیده نیست و بالاترین میزان زنجیره ارزش‌افزوده تولید را پتروشیمی در طرح‌های انرژی دارد یعنی می‌توان با اطمینان گفت این میزان افزایش زنجیره ارزش، حتی می‌تواند تا بالاتر از 35 درصد هم ارزش‌افزوده ایجاد کند.
در زمینه پتروشیمی هم اگر بخواهیم همین کارنامه را مرور کنیم، باید به این نکته اشاره کرد که در مطالعاتی که در ابتدای دولت یازدهم صورت گرفته بود، 67 طرح نیمه‌تمام پتروشیمی که با میانگین 20 درصد پیشرفت، مشغول به کار بود، مطرح شد که بعد از بازنگری که در سال‌های 1393 و بعد از آن تا ابتدای سال 1394 صورت گرفت، به 55 طرح کاهش یافت؛ اما تکمیل آنها به هزینه و بار مالی 6 /39 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی نیاز داشت که باید انجام گیرد؛ بنابراین اگر در لیست این طرح‌ها دقت شود، طرح‌هایی هستند که اکثر فعالیت‌های پتروشیمی را دربر می‌گیرد؛ اما مهم‌ترین چالشی که طرح‌های پتروشیمی، امروز با آن دست به گریبان هستند، تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای کشور است که در این زمینه نیز، خود مسوولان پتروشیمی از مدیرعامل این شرکت و همین‌طور اعضای هیات‌مدیره، در مصاحبه‌های مختلف مطرح می‌کردند که باید برای تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای، چه از داخل و چه از خارج کشور، مشارکت موثر صورت گیرد تا کار ساخت و تکمیل پروژه‌ها صورت گیرد؛ یا اینکه تمام مجموعه‌های تامین مالی به صورت هلدینگ درآید که این هلدینگ‌ها با هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری با هم مشارکت کنند و البته در کنار آن، مدیریت و برنامه‌ریزی قوی داشته باشند تا بتوانند در طرح‌های توسعه‌ای بیش از 42 درصد سهام شرکت‌ها را در اختیار بگیرند و تامین مالی کنند؛ اگرچه شرکت ملی صنایع پتروشیمی خود نباید بنگاهداری کند و وارد معامله شود، بلکه باید به سمت رگولاتوری رفته و به معنای واقعی، نقش‌آفرینی و تنظیم مقررات و نظارت بر بخش‌های اجرایی را عهده‌دار شود تا بتواند شرایط خوبی را به وجود آورد؛ ضمن اینکه باید به حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی در طرح‌های توسعه پتروشیمی برود تا بتواند هم ارزش اقتصادی بالایی را برای کشور ایجاد و هم از ظرفیت‌های صنعت پتروشیمی استفاده کند؛ یا اینکه در منطقه به لحاظ این صنعت، شاخص شویم. برخی کشورهای پیشرفته منطقه نیز همین روند را طی کرده‌اند؛ به این معنا که اکنون اگر پتروشیمی که به نام سابیک در عربستان است، صاحب نام شده؛ چون توانسته خود را در الگوی بین‌المللی پیش برده و با حسن انجام کار، تمام سفارشات را در دنیا از آن خود کند.
در ایران هم با جمیع شرایط، افزایش ظرفیت تولید اکنون به حدود 48 میلیون تن در محصولات پتروشیمی می‌رسد که قطعاً برای رقابت با چنین مجموعه‌هایی باید توسعه را در حد اعلا انجام دهیم. در عین حال در محصولات پتروشیمی بر اساس این طرح‌های توسعه‌ای، جا دارد که ظرفیت را افزایش دهیم و به 60 میلیون تن برسانیم، به شرط اینکه منابع مالی لازم تامین شود؛ به نحوی که شرکت‌های پتروشیمی راساً با شرکت‌های بخش خصوصی داخلی وارد مذاکره شده و فقط شرکت ملی صنایع پتروشیمی، کار رگولاتوری را پیش برد. این باعث خواهد شد که بتوان از ظرفیت بسیار گسترده و غنی طرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی در کشور استفاده کرد و برای افزایش ظرفیت گام برداشت؛ البته راه‌حل آن هم جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ایجاد جوینت‌ونچر یا مشارکت متقابل در پتروشیمی‌هاست؛ ضمن اینکه این طرح‌هایی که امروز مورد صحبت است، به خصوص در صنعت پتروشیمی وضعیت به گونه‌ای است که در منطقه رقابت حضور پیدا کرده‌ایم؛ در حالی که زمانی در این منطقه رقیبی برای صنعت پتروشیمی ایران وجود نداشته است؛ اما با توجه به اینکه رقبا هر روز در حال پیشرفت هستند و در حال رقابت تنگاتنگ با ایران به سر می‌برند، باید راهی پیدا کنیم که در این رقابت بتوانیم بر رقبا غلبه کنیم.
به همین منظور تقویت جریان نقدینگی از طریق بازار نقدی داخلی و جذب سرمایه خارجی می‌تواند کمک‌رسان باشد تا بتوانیم این طرح‌ها را انجام دهیم؛ این در شرایطی است که در طرح‌های توسعه صنایع پتروشیمی، هلدینگ‌هایی تشکیل شده و حدود چندین پالایشگاه دارد که از جمله آن، پالایشگاه گاز بیدبلند یا پتروشیمی بندر امام خمینی، پالایشگاه هرمز یا آپاداناست که پتروشیمی‌هایی هستند که برای تولید محصولات اوره و آمونیاک، اتان، الفین و انواع اتیلن‌ها یا پتروشیمی بندر امام خمینی که توانایی تولید ان‌جی‌ال را دارد و این برای ایران، می‌تواند ارزشمند باشد؛ اما باید توجه داشت که میزان سرمایه‌گذاری که برای این پروژه‌ها احتیاج داریم، در همین شش طرحی که نام برده شد، شش میلیارد دلار است که چون تامین آن از طریق داخلی امکان‌پذیر نیست؛ بهتر است با جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تامین مالی این طرح‌ها را انجام دهیم و این امر باعث می‌شود که هم ما ظرفیت توسعه ساخت داخلی را رشد دهیم و هم از ظرفیت خالی سازندگان داخلی کمک گرفته و ارزش‌افزوده اقتصادی ایجاد کنیم.
بنابراین پیشنهاد می‌شود طرح‌های آن نیز در مسیر خود پیش رود تا از مزایای آن بهره‌مند شویم. در این میان تامین مالی از چند راه انجام می‌شود که یکی از راه‌های آن، تامین مالی از طریق داخلی، اوراق قرضه یا انتشار اوراق مشارکت است که قبلاً نیز در دولت‌های گذشته رایج بوده است و با ضریب سودی که باید از میانگین بازار بالاتر باشد، این تامین مالی را انجام می‌دهیم؛ اما اکنون دولت تمایلی ندارد که تامین مالی از طریق صدور اوراق مشارکت یا اوراق قرضه ملی صورت گیرد؛ در حالی که اگر پتروشیمی‌ها ساخته شوند و به تولید برسند، صادرات صورت خواهد گرفت و درآمدهای ارزی ایجاد خواهد شد که عواید آن هم دریافت می‌شود و کشور هم به لحاظ بنیه مالی تقویت می‌شود؛ ضمن اینکه سرمایه‌گذارانی هم که در این مسیر وارد شده و سرمایه‌گذاری می‌کنند، منافع مادی مناسبی به دست خواهند آورد و در عین حال کشور هم تقویت می‌شود.
راه دیگر، جذب سرمایه‌گذاری خارجی است که یک نوع جذب سرمایه‌گذاری خارجی، به صورت مشارکت است و دو طرف پول می‌گذارند و پول، نیرو، کار و تجهیزات را با ضرایبی تفاهمی تامین می‌کنند؛ ضمن اینکه برای عبور از توقفی که در طرح‌های توسعه‌ای صورت گرفته، باید هر چه سریع‌تر این راه‌ها را فعال کرد؛ به این معنا که پتروشیمی‌های ما نتوانستند مسیر پیشرفت خود را در ساخت و ایجاد طرح‌ها طی کرده و از مسیر و روال عادی عبور کنند.
راه‌حل دیگر این است که برای طرح‌ها فاینانسور پیدا کنیم که شخص حقیقی یا حقوقی از بازارهای جهانی پول را می‌آورد و کارمزدش را دریافت می‌کند و اجرا با طرف ایرانی است که همه این موارد نیاز به تجمیع منابع دارد؛ اگر بخواهیم تجمیع منابع را انجام دهیم، باید به سبد متنوع محصولات پتروشیمی دست یابیم، این در حالی است که در دنیا حدود 88 نوع محصول پتروشیمی وجود دارد که ایران هم تعدادی از این اقلام را تولید می‌کند؛ بنابراین زمانی که این پروژه‌ها تکمیل شود، از این 88 محصول، حدود 37 محصول پتروشیمی را در داخل کشور تولید خواهیم کرد، بنابراین هرچقدر بتوانیم به سمت مشارکت به صورت جوینت‌ونچر یا مشارکت با شرکت‌های توسعه سرمایه‌گذاری در دنیا پیش رویم، این امر باعث می‌شود که قدرت تنوع محصول پیدا کرده و چانه‌زنی در این مسیر داشته باشیم تا توسعه صنعت پتروشیمی در ایران شتاب گیرد.
