رنج جهش
آثار افزایش نرخ ارز بر اقتصاد ایران چیست؟
جهش ناگهانی نرخ ارز در چند هفته گذشته نه‌تنها موضوع محافل خبری و اقتصادی بلکه یکی از موضوعات اصلی در گفت‌وگوهای عموم مردم نیز بوده است؛ چراکه آحاد جامعه به‌طور آنی و با شدت زیاد اثر نوسان نرخ ارز را در سبد مصرفی خود احساس می‌کنند. اثری که علاوه بر افزایش قیمت و کمیابی کالاها، در قالب تغییرات رفتار مصرفی و ترس از آینده نامعلوم خودنمایی می‌کند. در این نوشتار پس از بررسی اجمالی تحولات یک‌سال اخیر نرخ دلار در بازار آزاد، به تبعات آن بر رفتار بازیگران اقتصادی پرداخته می‌شود. در بیش از یک‌سال گذشته (از ابتدای سال 1400 تا نیمه خرداد سال 1401) و به استناد اطلاعات شبکه اطلاع‌رسانی طلا، سکه و ارز، نرخ دلار بدون درنظر گرفتن نوسانات دوره‌ای، به‌طور کلی روند صعودی داشته است. همان‌گونه که در نمودار یک دیده می‌شود، در بازه‌هایی روند صعودی همراه با نوسان شدید و جهش ناگهانی بوده است. بررسی این نمودار و تطابق آن با تاریخ اتفاقات سیاسی در کشور نیز حاوی نکات قابل تاملی است. دلار در بازار آزاد که در ماه‌های ابتدایی سال 1400 و انتظار برای برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری روند کاهشی را تجربه کرده بود، با قطعی شدن نتیجه انتخابات در خرداد سال گذشته مسیر افزایش را در پیش گرفت و با روی کار آمدن دولت جدید در مردادماه همان سال و اعلام مواضع اقتصادی دولت در ماه‌های بعد از آن، شاهد نوسان بود و با شروع مذاکرات احیای برجام در آبان‌ماه و هر بار انتشار اخبار مربوطه نیز نوسان قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرد. روند پرنوسان طی‌شده، در زمستان گذشته در فضای انتظار برای نتیجه مذاکرات روزهای باثبات‌تر و حتی کاهشی را تجربه کرد. از اواخر سال گذشته و در دو ماه ابتدایی سال جاری به‌رغم رکود نسبی بازارها به دلیل تعطیلات سال نو و ماه مبارک رمضان از یک‌سو و رکود نسبی در مذاکرات حول پرونده هسته‌ای ایران از سوی دیگر، اگرچه نمودار مبین صعود مجدد قیمت است اما نوسان و جهش ناگهانی دیده نمی‌شود. با بالاگرفتن تنش‌ها در پرونده هسته‌ای ایران و تقویت احتمال عدم توافق و اعمال تحریم‌های بیشتر، مانند آنچه در ابتدای دهه 90 شمسی اتفاق افتاد، بازار ارز جهش معناداری را تجربه کرد و در بازار ارز رکوردی تاریخی به ثبت رسید. در این میان لازم به توضیح است که اطلاعات شبکه اطلاع‌رسانی طلا، سکه و ارز تا روزهای پایانی اردیبهشت‌ماه سال جاری در دسترس قرار گرفته است و اطلاعات پس از آن توسط نگارنده، به‌صورت تقریبی و از طریق سایر منابع اطلاعاتی استخراج شده است. توضیح مذکور از آن جهت حائز اهمیت است که عدم انتشار صحیح اطلاعات نه‌تنها بازیگران اقتصادی را دچار سردرگمی می‌کند، که با توجه به تجربه بحران‌های پیشین، ممانعت نهادهای نظارتی از انتشار اطلاعات خود سیگنال وقوع شوک و ورود به بحران به فضای اقتصادی کشور است.
آنچه صنعت تجربه می‌کند
در تئوری‌های اقتصادی افزایش نرخ ارز می‌تواند به ایجاد مزیت رقابتی برای کالاهای ساخت داخل و افزایش صادرات و در نتیجه بهبود تراز تجاری کشورها منجر شود اما با توجه به اینکه در سال‌های اخیر افزایش نرخ ارز خارج از کنترل و در اثر شوک منفی وارده از سوی محرک‌های عمدتاً سیاسی بوده و به‌صورت جهش‌گونه اتفاق افتاده است، نه‌تنها موجب رونق تولید و صادرات نشده است بلکه با شعله‌ور شدن آتش نااطمینانی در فضای اقتصادی و مخدوش شدن افق سرمایه‌گذاری و منطق هزینه و فایده اقتصادی، رشد تولید صنعتی برخلاف انتظار، روند کاهشی را تجربه می‌کند. به منظور ارائه تصویری توصیفی از صحت گزاره ارائه‌شده، در نمودار 2 رابطه تغییرات شاخص کارگاه‌های بزرگ صنعتی بانک مرکزی و نرخ دلار بازار آزاد طی بهار 1380 تا پاییز 1400 در تواتر فصلی نشان داده شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، با افزایش درصد تغییرات نرخ نقطه‌به‌نقطه دلار، درصد تغییرات نقطه‌به‌نقطه شاخص بخش صنعت در تواتر فصلی روندی نزولی را طی می‌کند. این روند حامل این پیام است که نوسانات بالای نرخ ارز در اقتصاد ایران به دلیل تحمیل درجات بالاتری از نااطمینانی به اقتصاد، لاجرم مسیر رشد تولیدات صنعتی را مختل و توسعه آن را محدودتر خواهد کرد. قابل ذکر است رابطه مورد بررسی به‌صورت توصیفی و بدون کنترل آماری سایر عوامل موثر بر رابطه، رابطه غیرمشروط دو متغیر را نشان می‌دهد.
آنچه مردم تجربه می‌کنند
در شرایط فعلی که در نتیجه سیاست خارجی درپیش گرفته‌شده دروازه‌های تبادلات اقتصادی بین‌المللی هربار تنگنای جدیدی را تجربه می‌کند، اثر افزایش نرخ ارز با افزایش هزینه مبادله و انتظار افزایش هزینه تولید در آینده بسیار نزدیک از یک‌سو و عدم امکان افزایش تولید به دلیل عدم امکان پیش‌بینی آینده و تعطیلی تدریجی واحدهای صنعتی از سوی دیگر، به‌صورت مستقیم، طی زمان بسیار کوتاهی و در قالب افزایش قیمت کالا و خدمات و اثر مستقیم بر سبد مصرفی خانوار نمایان می‌شود. تجربه بارها رخداد شوک ارزی و عدم بهبود شرایط اقتصادی در روند کلی سال‌های اخیر، بازیگران محیط اقتصادی کشور را به عکس‌العمل سریع مجاب کرده است! مشاهده رابطه تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ دلار بازار آزاد طی یک دهه اخیر مبین این مهم است که تغییرات نرخ ارز در اقتصاد ایران همواره با تغییرات مثبت شاخص قیمت مصرف‌کننده همراه بوده است که خود بیانگر اهمیت و اثرگذاری نرخ ارز بر قیمت تمام‌شده سبد مصرفی خانوار است. درنهایت توجه به این موضوع ضرورت دارد که علاوه بر مساله اثرگذاری نوسانات نرخ ارز بر بخش واقعی (نمودار موردی ارائه‌شده برای بخش صنعت) و بخش اسمی (نمودار موردی ارائه‌شده برای سطح عمومی قیمت‌ها) اقتصاد، نوسانات نرخ ارز می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد شکاف بین نرخ مورد تایید سیاستگذار پولی و بازار آزاد شود؛ که نتیجه طبیعی آن ایجاد نظام نرخ ارز دوگانه و گاهی چندگانه خواهد بود. علاوه بر فساد و ناکارایی که با نظام نرخ چندگانه همراه است و نیاز به‌مرور مکرر آن نیست؛ تجربه اقتصادی یک دهه اخیر کشور مبین این موضوع است که خطر التقاط سیاست پولی و سیاست حمایتی نیز وجود دارد و بعد از تجربه نرخ ارز حمایتی 1200 و 4200تومانی، می‌توان منتظر نرخ جدیدی از سوی سیاستگذار برای سبد مشخصی از کالاهای مصرفی، جهت حمایت از خانوار بود.
